సుకవి మనోరంజనము
పంచమాశ్వాసము
శ్రీ భారతీశ సన్నుత[ 1]
1
(అవధరింపుము) అప్పకవిగారి ఆక్షేపణలు—
[ 2] మహాకవి ప్రయోగములు గల యతిప్రాసములు కొన్ని కొట్టివేయడమున్ను, కొన్ని దిద్దడమున్ను, ఒకటియు మహాకవి ప్రయోగములు లేని యతిప్రాసములు నిలుపుటయు (మొదలగునవి అప్పకవిగారు చేసినవి వివరముగా వ్రాసినాము. ఇవి యిట్లుండగా-)
'డోలా భూషోత్తరీయాణి వినైత్వం నాస్తి మధ్యయె'
అను అథర్వణ కారికను తెనిగించిన ముద్దరాజు రామన్నగారి నాక్షేపించి, పయ్యెద - ఉయ్యెల- తాయెతులకు యకారమున కేత్వము లేదనుటయు, ఒకపదముంటే అర్థము కుదురదని (మరి) యొకపదముగా నిర్ణయించి పొసగని లక్ష్యములు వ్రాసుటయు- ఈ మొదలైనవి (అప్పకవిగారి వ్రాతలు) అనేకములు గలవు.2
అందులకేమి (గాని), సంస్కృతాంధ్రవిద్వత్కవిరాజశేఖరుడు, రెండవ వాగనుశాసనుడు, రెండవ శ్రీనాథుడున్ను నైన శ్రీనాథుడుగారిని (అప్పకవిగా రాక్షేపించినారు ) ఆక్షేపించిన చోటు— 3
"నిత్య మనుత్తమ పురుష క్రియాస్వితః"
అను సూత్రమునకు వ్రాసిన గ్రంథ(ఘట్ట)ము. (ఆగ్రంథమిది) కూకునూరి అప్పకవిగారి ఆంధ్రశబ్దచింతామణి—
గీ
వసుధ నుత్తమ పురుషైకవచనమునను
4
గీ.
పుడమి సూత్రోక్త ముత్తమ పురుష మనుచు
5
గీ.
వనిని దీవించిరట మునీశ్వరులు నిన్ను
6
క.
విరచించెను శ్రీనాథుఁడు
7
‘నైషధంబునఁ 'గూడిరి' మీఁద విసంధిగా శ్రీనాథుడు చెప్పిన పద్యము (3-78)—
మ.
బలభిద్వహ్ని పరేతరాజు వరుణుల్ పర్యుత్సుకత్వంబు సం
8
ఇటువంటి నిరుపమానపద్యము నాక్షేపించుటకు (అప్పకవిగారికి) నోరెట్లు వచ్చెనో, తెలియదు. ఇందుకు సమాధాన మిప్పుడే వ్రాసుతాము, గాని- 'ఇత్తులకు మీఁద' అని ఇట్టి వచియింపరాని గ్రామ్యపద మెటుల ప్రయోగించిరో! చెవులు, కనులు, బుగ్గలు, పండ్లు, చండ్లు, బొడ్లు, ముడ్డి, కాళ్లు— అనరాదు. వీనికి (వరుసగా) వీనులు, కన్నుదోయి, చెక్కులు, పలువరుస, నిక్కు చన్నుగవ, పొక్కిలి, పిఱుదు, చొక్కంపుటడుగులు— అనవలసిన' దని చెప్పిరే! ఇందులో చెవులు, కనులు, కాళ్లు- ఈ పదములు సాధారణముగా మహాకవులు ప్రయోగించినారు. బుగ్గలు మొదలైన మిగిలిన పదములైనా, తాము ప్రయోగించిన యవాచ్యపదమువలె నత్యంతనిందితములు గావు.9
గీ.పా.
కంపు తూపులుగల వన్నెకానిఁ గాంచె (2-82)
అని తాము పూర్ణబిందులకు చెప్పిన పద్యము (నందు 'కంపు') దుర్వాసనకు ప్రసిద్ధిగాని, పరిమలముకు ఎవ్వరు నొప్పలేదు. ఇది యెందుకు ప్రయోగించిరో! (ఇక)— 10
'నిత్య మనుత్తమ పురుష క్రియాస్వితః'.
నిత్యగ్రహణం వానువృత్తి నివృత్యర్థమ్. ఉత్తమ పురుష వ్యతిరిక్తక్రియాంత గత స్యేకార స్యాచా సహ నిత్యం సంధి స్స్యాత్. 'రాముని నుతించి రమరులు; చేసితి వచ్యుతపూజ; కంటి వతనిరూపము'— ఇత్యాద్యుదాహరణమ్. ఉత్తమ పురుషే తు
'ప్రాయస్తు స్యాత్ కిమాదిక స్యేత'
ఇతి వక్ష్యమాణః ప్రాయస్సంధిః. “చేసితి నచ్యుతార్చనము' ఇత్యాది. వికృత వివేక కారస్తు —
'ప్రథమే చోత్తిమే చైవ, క్రియేతో వా భవేత్ చ్యుతిః
ఇతి ప్రథమ పురుషేపి సంధే ర్వికల్ప మాహ. అత ఏవ—
'బలభి ద్వహ్ని పరేతరాజ వరుణుల్ పర్యుత్సుకత్వంబు సం
‘సిద్ధిఁగాంచిరి యవిముక్త సీమయందు...”
అని (అహోబల పండితులవారు) అప్పకవిగారి నాక్షేపించినారు కాని, 'సిద్ధిఁ గాంచిరి...' అన్నదిన్ని శ్రీనాథునిగారి ప్రయోగమే గాన, '... ఇత్యాదయః శ్రీనాథాది ప్రయోగాః...' అనుట బాగులేదు. అప్పకవిగారు ఆక్షేపించినవారి ప్రయోగము లక్ష్యముగాదు. ఉపనిషత్తులు కన్నను నన్నయభట్టుగారి కారిక లప్పకవిగారికి ముఖ్యము. స్మార్తునికి హరిహరులందు సమబుద్ధివలె (అహోబల పండితుల వారికి) నన్నయభట్టుగారి కారికలు, అథర్వణాచార్యుల వారి కారికలు సమము గాన, (వారు) రెండింటిని గూడగట్టుకువచ్చినారు. 11
ఆధునికులున్ను అహోబల పండితులవారి మతము ననుసరించి వ్రాసిన గ్రంథము—12
"అనుత్తమ పురుషక్రియాసు= ఉత్తమ పురుష వ్యతిరిక్త క్రియా పదములందు, ఇతః = ఇకారముకు, అచి = అచ్చు పరమగు చుండగా, సంధిః = సంధి, నిత్యం = నిత్యముగాను, స్యాత్ = అగును. అనగా మధ్యమ పురుషంబునం దికారమునకు సంధి నిత్యముగా వచ్చునని తాత్పర్యము. ఉదాహరణము– సేవించితి వచ్యుతుని; సేవించితి వచ్యుతుని. ప్రధమోత్తమ పురుషంబులు కిమాదికములో చేరినవి గావున వానికి సంధి వైకల్పికంబని యెఱుఁగునది. ఉదాహరణము– వచ్చి రమరులు; వచ్చిరి యమరులు; వచ్చితి నిపుడు; వచ్చితి మిపుడు, వచ్చితిమి యిపుడు. ద్రుతాంతంబులైన టి, డి వర్ణకాంతంబులకు రాదు. వింటి నపుడు; తింటి నన్నము; పోషించెడి నచ్యుతుడు, ఇత్యాదులు.
కారిక.
ప్రథమే చోత్తమే చైవ, కియేతో వా భవేత్ చ్యుతిః
అనుట వలన ప్రథమ పురుషముకు సంధి వైకల్పికము” 13
ఇక, బాలసరస్వతిగారి వ్యాఖ్య—
'అనుత్తమ పురుష = ఉత్తమ పురుష వ్యతిరిక్తమైన, క్రియాసు = క్రియలందలి,ఇతః = ఇకారమునకు, నిత్యం = నిత్యముగాను సంధి గద్దు చెల్లి రసురులు; ప్రోచి రమరులు; చేసితి వచ్యుతుని పూజ; ఉత్తమ పురుషకైతే– కొలిచితి నంబను, విడిచితి మన్యులను. అన్నది కిమాదికము గనుక క్రియాగ్రహణాన నంటలేదు."
అని యెవరి మతానుసారము నాయాయి ప్రకారములు వ్రాసినారు.14
సూత్రార్థము పరిశీలించితే ప్రథమ, మధ్యమ పురుషములకు సంధి నిత్య మనిన్ని, ఉత్తమ పురుషకు వికల్ప మనిన్ని కనుపించుచున్నది. ఈలాగు వ్రాయక సూత్రమందు లేని యర్థమును సామరస్యము కొఱకు వ్రాసినంత మాత్రమున నేమి వినియోగము!15
అప్పకవి లాక్షణికచక్రవర్తి గారు (మహాకవి ప్రయోగముల)నేమి పరిశీలించిరో!16
ఉద్యోగ పర్వము (3-36) —
మ.
గురు భీష్మాదులు సూచుచుండ సభ మీకుం గీడు నా డట్లు ము
17
పారిజాతాపహరణము (5–47) —
క.
విన నేర్చిరి బధిరులుగను
18
కవుల షష్ఠము —
క.
మనుజులలో సత్కర్మం
19
రుక్మాంగదచరిత్రము (4–112) —
ఉ.
కట్టిరి కొట్టి రీడ్చి రధికంబుగ నాగిరిగుండ్లు ఱొమ్మునం
20
చేమకూరవారి సారంగధరచరిత్ర (1-48) —
క.
'జోల ల్వాడిరి యమృతపు
21
రామాభ్యుదయము (1-89) —
ఉ.
కూడిరి యొండొరుల్ దొరసి కుంతలకాంతు లొసంగి వీడుజో
22
మరియును (ప్రథమ పురుషమందు సంధి వికల్ప మగుటకు ప్రయోగములు బహులములు) గలవు. సోమయాజి, నందితిమ్మన్న, ప్రౌఢకవి మల్లన్న మొదలైనవారి నాక్షేపింపక శ్రీనాథుడు గారిని మాత్రమే 'కానక' ప్రయోగించెనని (అప్పకవిగారు) అనుట, తలంపగా–, విష్ణుతత్త్వ మించుకంతయు దెలియక విష్ణునింద సేయు వీరశైవుడొకడు, శివతత్త్వ మించుకంతయు దెలియక శివనింద సేయు వీరవైష్ణవు డొకడు– ఈ ఇద్దఱు మాత్రమే అతిసాహసికులు గలరు. అప్పకవ్యార్యుడు మూడవవా డుండె (ననిపించును.) 23
"సీ.
చిన్నారి పొన్నారి చిఱుత కూకటినాడు.
ప్రౌఢ నిర్భర వయః పరిపాకమునఁ గొని
24
అని (కాశీఖండము 1-7) శ్రీనాథుడుగారు చెప్పుకొనినారు. హరవిలాసము మొదలైనవి మరియును రచించినారు. చిన్నతనము నుంచి నిరుపమానమైన యిన్నిప్రబంధములు చేసిన కవి (మరియొకడు) కనిపించడు. (అష్ట)దిగ్గజములందు ప్రసిద్ధుడైన రామరాజభూషణ కవి—
మ.
మహి మున్ వాగనుశాసనుండు సృజియింపన్ గుండలీంద్రుండు ద
25
అని (వసుచరిత్ర 1-10 యందు శ్రీనాథుడుగారిని) వినుతించెను.26
శ్రీనాథునిగారి ప్రయోగములు విసంధికి మరియును గలవు.27
నైషధము (1-67) —
ఉ.
ఱెప్పలు వ్రాల్ప కప్పుడమిఱేని మనోహరమూర్తి నిచ్చలుం
28
'అభ్యసన' మని హ్రస్వము నున్నది.29
అందే (6–115) —
ఉ.
లాలనఁ గ్రొత్త బెబ్బులి కలాసము వెట్టిరి యాసనంబుగా
మేలపు మైవడిం దను సమీపపు ధూర్తులు తత్పురఃస్థలాం
30
(నాల్గవ చరణమున) ఉకారముకు సంధి వికల్పము.31
కాశీఖండము (3-282) —
గీ.
చంద్రమౌలి భరద్వాజ సంయములును
32
అందే (2–38) —
సీ. పా.
అందందఁ జేసిరి యభవు గేహమునకు
33
(ఇక) మధ్యమ పురుషముకు విడియుండుటకు—
కవుల షష్ఠము —
చ.
అదలిచి నిల్చి వారిం గని యంతక కింకరు లెవ్వరయ్య మీ
34
(ఇక) ఉత్తమపురుషముకు విడియుండుటకు—
ఆదిపర్వము (5-289) —
క.
విలువిద్య నొరులు నీక
35
విరాటపర్వము (4-93) —
క.
తలఁపగ రిపులకు నిమ్మగు
36
హరిశ్చంద్రోపాఖ్యానము (4-28) —
చ.
ధరణిప నేడు నెల్లియును దక్కువగా నెలనాళ్ళు నయ్యె నే
37
క్లిష్టమై యుండుటకు—
అరణ్యపర్వము (6-99) —
క.
జనపతి మేల్కని యంతయు
38
పారిజాతాపహరణము (5-41) —
చ.
బలిదనుజేంద్రుఁ గట్టితని వల్కఁగ విందుముగాని నేడు మా
39
మూడు పురుషములకు విడియుండుటకు (ఇట్లు) మహాకవి లక్ష్యము లనేకము లుండగా నప్పకవిగారు నిలువని సూత్రమున కర్థము పరిశీలించుటయు శ్రీనాథుడుగారి నాక్షేపించుటయు సర్వోత్కృష్టముగా నున్నది. 40
అప్పకవీయ మనే పేరు మాత్రమేకాని, గ్రంథము నెఱుగని కొందఱు పండితులు, నించుకంత గ్రంథ మెఱుంగుదురు గాని తదర్థ మెఱుగని కొందరు
పండితులను సుప్రసిద్ధమైన యప్పకవీయము నాక్షేపించినామని మము నందురు. అయితే, అప్పకవి స్వయముగ కల్పించినవిన్ని, కొన్ని దిద్దినవిన్ని, కొన్ని పొరపడినవిన్ని మహాకవి లక్ష్యములతో విశదపరచినాము గాని, అనంతునిని, ముద్దరాజు రామన్నను, శ్రీనాథాదుల నప్పకవి నిష్కారణ మాక్షేపించినట్టుల (మేము) ఎవరిని నాక్షేపించము. ఈ పామరులసడి రథ్యామృగాక్రందనము భద్రగజమున కెట్టిదో మాకు నట్టిది. 41
అమరవ్యాఖ్యాసుధ యందు భానోజీ దీక్షితులు గారు అమరవ్యాఖ్యాకారుల నందరి నాక్షేపించిరి. కోలచెల మల్లినాథ సూరిగారు మొదలైనవారు అదివరకు (ఇతరులు) రచించిన వ్యాఖ్యానాదులందు పొరపాటు లున్నచోటల నాక్షేపించినారు. ఆ లాగున వారు దిద్దక పోతే తప్పులే యొప్పు లవును. ఇప్పు డప్పకవి చెప్పిన తప్పులు పామరులకు గ్రాహ్యములైనవి కావు గనుకనా! మేము విశదపరచిన శంకాసమాధానములు సంస్కృతాంధ్రకవితాకలాధురంధరకలానిధి హృత్పమోదకరములు గాని కేవల బాలిశమానసోల్లాసకరములు గావు. కావున దేవానాంప్రియ ప్రియా ప్రియభాషణము లొక్కతీఱు.42
ఇన్ని తప్పు లప్పకవీయ మందుంటే నందఱు నెందుకు (దానిని) గొనియాడుదు రంటిరా? మొదట భూలోకములోనున్న గ్రంథముల పేరులన్నియును వ్రాసినందున (అప్పకవిగారు) ఇన్ని గ్రంథములు పరిశీలించినారనిన్ని; అలంకారముల పేరులు, రీతులు, వృత్తులు మొదలైనవాటి పేరులు, రసముల పేరులు వ్రాసినఁదున నిన్నియు విమర్శించినారనిన్ని పామరుల తాత్పర్యము. 'వేదములు నాలుగు అన్నంత మాత్రమున వేదములు చదివినవాడగునా!' ఈ గ్రంథమువలన నొక యలంకారము, ఒక రసము, ఒక రీతి మొదలగు కావ్యసామగ్రి తెలియవలసినవారి కించుకంతయు తెలియదు. తెలిసినవారల కీ పేరులతో నేమి పని యున్నది. గ్రంథముఖమున నున్న గ్రంథాదుల పేరులున్ను, ఆయన చెప్పించుకొన్న తన గ్రంథమహిమను చూచిన బాలిశులకు (అవియన్నియు) వారకామినీవేషభాషాదులవలె మోహకరములు.43
(అప్పకవిగారు చెప్పిన మరియొక అంశముగూర్చి ఇక్కడ వ్రాసుతున్నాము.)44
"గీ.
గ్రామ్యమైన నాంధ్రకవులు సంకేతిత
45
వ.
అది యెట్లనినఁ, 'గనియె' ననవలసిన భూతార్థక్రియాపదైకవచనంబు నందు వర్ణలోపము చేసి 'కనె'నట యని గ్రామ్యపదముగా వాగనుశాసనులు
46
ఆదిపర్వము (4-100) నందు —
క.
వనకన్యక యట నే నట
47
ఆముక్తమాల్యద (1-4) నందు —
ఉ.
పూని ముకుందు నాజ్ఞఁ కనుబొమ్మనె గాంచి యజాండభాండముల్
48
అని వ్రాసినారు. మరి అహోబల పండితులవారు—
“చనెన్, వినెన్, కనెన్, ఇత్యాది క్రియాప్రయోగోపి ప్రబంధేషు వర్తతే.
'ఇయాంతాస్సాధవశ్శబ్దాః క్వచి దేదంతతాపివా' ఇతి వా ఎత్వయ్.
(క. శి. భూ.పు.188)
ఏవం స్థితే, మహాకవి ప్రయోగసిద్ధేః ప్రయోగవిధానత్వ కథనేన మహాకవి ప్రయోగ రూఢంచేత్ గ్రామ్యమపి ప్రయోగార్హ మిత్యాచార్య తాత్పర్యమితి బాలసరస్వత్యోక్షమ్. ఇదమేవ తాత్పర్యమభివర్ణ్య అప్పకవినాపి వినె, కనె, చనె- ఇత్యాదిశబ్దానాం గ్రామ్యత్వేపి మహాకవి ప్రయోగ రూఢత్వాత్సాధుత్వ ముక్తమ్ తన్న, చనె ఇత్యాది శబ్దానాం శాస్త్రరూఢత్వేన.'
(క శి. భూ. పు. 217)
అని ‘చనె, వినె' మొదలైనవి గ్రామ్యపదములు గావని స్పష్టముగా చెప్పినారు.49
గ్రామ్యపదములనగా — ఎక్కడ, ఏడ, అక్కడ, ఆడ-ఇటువంటిననిన్ని 'ఒరులఁ దెగడుచోట చెప్పవచ్చు' నని లాక్షణికులందఱి తాత్పర్యమున్ను. 'పాపడు ఏడ, కౌరవసేన ఏడ, ఒంటిసనుట ఏడ' అని విరాటపర్వమందు చెప్పినారు. 'కౌరవసేన యేడ' అనుచోట తిరస్కారము కనుపించదు. సరేకదా, 'ఒంటిసనుట యేడ' అనుటవలన నిక్కడ తిరస్కారమున్ను, మొదట స్తుతియు కనిపించుచున్నది. 50
విజయవిలాసమునందు 'భూజగ మేడ', మారుతాశనజగ మేడ -' ఇవి గ్రామ్యపదము లన్నారు. ఇక్కడనైనా నింద కనుపించదు. 'ఎంత ఘనసాహస మింతుల కంచు నెంచుచున్' అనుటవలన నాశ్చర్యము కనుపించుచున్నది.51
నూత్నదండిగారు 'వేదాలు, వాదాలు'- ఇటువంటివి గ్రామ్యము లన్నారు. మహాకవి ప్రయోగము లవియును గలవు. 52
మధ్యవర్ణలోపముగల పదములు గ్రామ్యములని సకలలాక్షణికుల తాత్పర్యము. చివర వర్ణలోప(మైన) పదముల గ్రామ్యములని యెవరు ననలేదు. అప్పకవి గారున్ను
గీ.
‘చులుకఁగా గ్రామ్యజనములు పలుకునట్టి
53
గీ.
అక్షరవిలోపమై యుండునట్టి పలుకు
54
అని చెప్పిరి. కనె, కొనె అనుచోట చివరివర్ణము పోయినది. చివర నువర్ణ లోపములుగల పదములున్ను గ్రామ్యము లనుకుంటే- (వనకన్యకయట...' యను) మొదటి పద్యమందు నాశ్చర్యము కనుపించుచున్నది. లేక, నిందయున్నదంటిరా ('పూని ముకుందు...' అను) రెండవ పద్యమందు నింద యెక్కడా కనుపించదు. మహాకవి ప్రయోగములు మరియును గలవు. 55
చేమకూరవారి విజయవిలాసము (అవ. 91) —
చ.
నలువుగ నెన్ననైన రఘునాథ నృపాలుఁడు గల్గఁగా మహీ
56
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (6-16) —
గీ.
సవతి కద్రువ శేషతక్షకులు మొదలు
57
రామాభ్యుదయము (3-114) —
ఉ.
అంత సుమిత్రయుంగనె ననంతవిలాసుల ధర్మశాస్త్రసి
58
శ్రీనాథుని భీమఖండము (5-112) —
చ.
మగటిమి చంద్రగుడ్డురక మట్టిన వామపదాంబుజంబుపై
59
హరవిలాసము (7-29) —
మ.
(భసితోద్ధూళితనిర్మలావయవుఁడున్ బంచాక్షరీసంతతా
60
జైమినీభారతము (1-104) —
శా.
చేదోయి న్ముకుళించి వీడుకొనె నక్షీణప్రమోదంబునన్
61
అందే (2–76) —
ఉ.
భీముని జానుదేశముల భీషణవాయువు లుప్పతిల్లి సం
62
మరియును గలవు.
ఆంధ్రనామసంగ్రహము (మానవ 40) నందు —
క.
కనియెం జూచెను కాంచెను
63
అందే (మానవ. 39) —
గీ.
అనియె నుడివె వక్కాణించె నాడెఁ జెప్పె
64
అనియున్నది. మరియు-
పారిజాతాపహరణము (2-84) —
క.
మురమధనుఁ డివ్విధంబున
65
అందే (1-20) —
చ.
అల ఫణిభోగరత్నములు నాదిశిలోత్కటగంధగంధముల్
66
ఇట్లు మహాకవి ప్రయోగముల, నిఘంటువుల గలవాటిని గ్రామ్యములని యెవరు ననలేదు. అప్పకవిగారు వ్రాసిన గ్రంథమువలన నన్నయభట్టుగారు, పెద్దనగారు నప్పకవి గారితో (స్వయముగా తమపొరబాటు) చెప్పినట్లు కన్పించుచున్నది! 67
నామాంతముల అమ అయాదుల విచారము
(ఇదిట్టుండగా తెలుగున మనుష్యుల పేర్ల చివర చేర్చబడు అమ్మ, అయ్య మొదలగువాటికి సంబంధించిన యంశములు కొన్ని గమనింపదగినవి వ్రాసుతాము.) 68
విరాటపర్వము (1-10) —
సీ.
మజ్జనకుండు సన్మాన్య గౌతమగోత్ర
69
ఈ పద్యమందు-అన్నమాంబ, సిద్ధనామాత్యుడు, కొమ్మన దండనాథుడు- అని ప్రయోగింపబడినది. 70
అరణ్యపర్వము (7-469) —
సీ.
భవ్యచరిత్రుఁ డాపస్తంబసూత్రుండు
71
ఇందు-సూరనార్యుడు, పోతమాంబ, ఎఱ్ఱనార్యుడు-అను ప్రయోగము లున్నవి. 72
శ్రీనాథుని నైషధము (1-32) —
సీ.
గౌతమగోత్రవిఖ్యాతుఁ డాపస్తంబ
73
అందే (1-33) —
మ.
వనితారత్నము తల్లమాంబికకు శ్రీవత్సాంకతుల్యుండు పె
74
ఈ పద్యములందు - కేతనామాత్యుడు, అన్నమాంబ, తల్లమాంబ,
సింగనామాత్యుడు-అను ప్రయోగము లున్నవి. మరియు
75
అందే (1-36) —
మ.
తగు కైవార మొనర్ప విక్రమకళాధౌరేయతాశాలి శ్రీ
76
ఈ పద్యమఁదు ప్రెగడ - అన్న = ప్రెగడన్న అని స్పష్టముగా నున్నది.77
కొందఱు కోనయ-కోనయ్య, రామయ-రామయ్య, సింగన-సింగన్న, వెంకమ-వెంకమ్మ, - ఈ మొదలైనవి ఏకపదములేగాని, వాటిలో అయ, అయ్య, అన, అన్న; అమ, ఆమ్మ; అని పదవిభాగము లేదంటారు. ఆంధ్రగీర్వాణాదులందు నామధేయమొకటేగావున అమాత్య, మంత్రి, దండనాథులు పురుషులకున్ను; అంబాదులు స్త్రీలకున్ను చెల్లునవుడు మధ్యను తెలుగుపదములైన అయ, అయ్య మొదలైనవి ఉండరాదని వారి తాత్పర్యము, కావున రామయ్య, వెంకమ్మ మొదలైనవి ఏకపదములే (అని అంటారు ) 78
(మరి ఇదే సరి) అయితే ప్రభునామయతులందు (రామయ్య, వెంకమ్మ ఇత్యాదులలో) అచ్చులకు (యతి) చెల్లకపోవలెను. ప్రభునామయతులు ఉభయయతులని యుండగా; స్పష్టముగా 'ప్రెగడ దండనాథు' డని; 'ప్రెగడన్నదండనాథు' డని యొకనికే రెండు విధములుగా మహాకవి ప్రయోగము లుండగా విమర్శకులు చెప్పిన (పైమాట) నిలువదు. 79
ప్రబోధచంద్రోదయమునందు —
సీ.
కలరు కౌశికగోత్ర కలశాంబురాశి మం
80
ఇందు ‘మల్లయ మనీషి' యను చోట ప్రభునామయతి. 81
పారిజాతాపహరణము (5-108) —
సీ.
కౌశికగోత్రవిఖ్యాతుఁ డాపస్తంబ
82
తిప్పమాంబ, తిమ్మనార్యుడు.
చాటుధార —
క.
మాకొలది జానపదులకు
83
చాటుధార —
ఉ.
ఆరవి వీరభద్రచరణాహతిఁ బోయిన బోసినోటికిన్
84
ఒక పద్యమందు 'అమ్మ' అని, రెండు పద్యములందు 'తిమ్మన' అని యున్నది. మరియును— 85
పారిజాతాపహరణము (1-14) —
క.
ఆ నరస మహీమహిలా
86
కవి ‘అమ’ శబ్దము లేకుండగా 'తిప్పాంబా' 'నాగాంబిక' యని ప్రయోగించినాడు. నాగాంబిక అని నామకరణమే అయితే ఆకవియే ఆనాగాంబికనే (ఈ క్రింది పద్యమున) 87
శా.
వీరశ్రీనరసింగ శౌరిపిదపన్ విశ్వక్షమామండలీ
89
'నాగమాంబ' అని ప్రయోగించెను. కవీశ్వరుల యిష్టముగాని మరేమియులేదు. 89
వసుచరిత్ర (1-85) —
క.
ఆమనుజేంద్రునకుఁ బురం
90
సోమనాథ శాస్త్రులవారు ఈ పద్యవ్యాఖ్య యందు 'తిమ్మమాంబ' అని ప్రయోగించి నందుకు (అది) కవి ఔద్ధత్యమని వ్రాసినారు. మహాకవి ప్రయోగములలో బహులముగా రెండువిధముల నుండిన 'తిమ్మమాంబా'ది ప్రయోగముల నహోబల పండితులవారు నిషేధించి నందున, వారి మతము ననుసరించే, 'తిమ్మమాంబ' అని ప్రయోగించరాదని సోమనాథ శాస్త్రులవారు కోపమును ప్రకటించినారు. ఈ వెఱ్ఱి ఆధునికులకున్ను కొందఱికి గలదు. అటువంటి సర్వోత్కృష్ట పండితులకే ఉండగా ఆధునికుల కుండుట వింతగాదు. (మరికొన్ని ప్రయోగములు వ్రాసుతాము.) 91
మనుచరిత్రము (1-31) —
గీ.
ఆనృసింహప్రభుండు తిప్పాంబ వలన
92
ఆముక్తమాల్యద (1-28) —
క.
ఆ యీశ్వరనృపతికిఁ బు
93
రాఘవపాండవీయము (1-6) —
సీ. పా.
ఏనృపోత్తముతల్లి మానితపరమసా
94
చేమకూరవారి విజయవిలాసము (అవ. 11) —
గీ.
ఠీవి నచ్యుతరాయల దేవియైన
95
రుక్మాంగదచరిత్రము (1-1) —
ఉ.
శ్రీమయపత్రముల్ జటలు చెల్వగు నభ్రంతరగింణీకణ
96
అందే (1–47) —
క.
వామాంగ కలిత గౌరీ
శ్రీమహితోరస్థలునకు
97
దేవనామములకు అయ, అయ్య అని తఱుచులేవు. శంకరయ, శంకరయ్య ఇటువలెనే ప్రయోగములు గలవు. 98
రుక్మాంగదచరిత్ర (1−11) —
క.
మనమున సేవింతును మ
99
హరిశ్చంద్రోపాఖ్యానము (2-207) —
స్రగ్విణి.
లింగమాంబ సుతా లేలిహానేశ పా
100
భారతమందు, ఆంధ్ర పంచకమందు, పారిజాతాపహరణ, విజయవిలాసాది మహాప్రబంధములందే కాదు గీర్వాణకావ్యములందున్ను (ఇట్టి ప్రయోగములు గలవు. వ్రాసుతున్నాము.) 101
సాహిత్యరత్నాకరము —
శా.
తస్మా త్పర్వతనాథసూరిజలధేః శ్రీయల్లమాంబావియ
102
స్రగ్ధర.
ధర్మాంతర్వాణి వర్య స్త్రిభువనవిదితే
వ్యాఖ్యావిఖ్యాత కీర్తి ర్వివరణగురు వా
103
స్రగ్ధర.
ధర్మాంతర్వాణివర్య స్త్రిభువనవిదితే
104
మేము లక్ష్యములు వ్రాసిన గ్రంథము లన్నియును అహోబల పండితులవారు పరిశీలించిన వేను. కవిశిరోభూషణమందు.
'రామయప్రభుడు, రామయమంత్రి, కోనమాంబ ఇత్యాదయో నప్రయోగార్హాః రామప్రభుడు, రామమంత్రి, కోనాంబ ఇత్యాకారేణ ప్రయోగార్హాః. 'లక్కమాంబా కుమారే'తి ప్రయోగస్తు ప్రౌఢోక్తిమాత్రనిష్పన్న ఇతి జ్ఞేయః'
అని వ్రాసినారు. 'లక్కమాంబా కుమార' అన్నది ఎవరి ప్రయోగమో తెలియదు. వారు భారతాది (గ్రంథము లందలి) ప్రయోగము లేమనుకొనిరో తెలియదు, ఆయన నిషేధించిన ప్రయోగములే బహులముగా నున్నవి. నిలిపినదే విరలము. ధర్మాభట్టుగారు ' యల్లమాంబ' అని ఆద్యంతస్థము ప్రయోగించినారు. కావున యల్లయ్య, యఱ్ఱన్న— ఈ మొదలైన విన్ని యకారాదు లుండవచ్చుననే తోచుచున్నది.
105
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (1-24) —
గీ.
అతని యర్ధాంగలక్ష్మి శ్రీ యన్నమాంబ
నల్లయాధీశు పెదకోటయన్నప్రోల
106
'యన్నమాంబ' యకారాది కాకపోతే 'ఇకోయణచి' సూత్రము ప్రవర్తించవలెను. ఈపద్యమందు 'యన్నమాంబ' 'అల్లమాధీశ' (అను రెండు పదములు నున్నవి.) 107
దీర్ఘాంతపదముల హ్రస్వాంతత
మరియు నహోబల పండితులవారు —
"దీర్ఘాణాం హ్రస్వస్స్యాత్"
యే దీర్ఘాంతాశ్శబ్దాః తేషాం హ్రస్వః స్యాత్. సోమపుడు, గ్రామణి, లక్ష్మి, రమ ఇత్యాది, నచదేశ్యపదే నచైక వర్ణేపి, దేశ్యపదస్య, ఏకవర్ణ సంస్కృతపదస్య హ్రస్వో న స్యాత్. నవలా, నేజా, లకోరీ. మత్తా. ఇత్యాదయః దేశ్యాః శ్రీ, భూ, మా ఇత్యాదయః ఏకాక్షర సంస్కతృశబ్దాః.
ఆత్రేయం చింతా. హ్రస్వవిధాయకం శాస్త్రం భిన్నవిషయక మేవ, న తు సమాస విషయకమపి సమాసే తాదృశ ప్రయోగస్యాదృష్టత్వాత్. న చ గ్రామణి పుత్ర ఇత్యాది సద్విషయ ఇతివాచ్యమ్. 'ఇకోహ్రస్వోజ్యోగాలవస్యే'తి శాస్త్రేణ తత్సిద్ధేః న చ సమాసే స్త్రీప్రత్యయమాత్ర విషయత్వేన నియమః కార్య ఇతి వాచ్యమ్. అసమాసే సాధారణ్యేన ప్రవృత్త స్యాస్య సమాసే అన్యాయత్వాత్. తర్హి 'నది సుత గురు కర్ణ శల్య నాగపురీశుల్' ఇత్యాది కథం హ్రస్వ ఇతి చేత్
'హస్వోదీర్ఘ సమాసేపి, క్వచిద్దీపః ప్రయోగతః'
ఇత్యధర్వణయోగతః హ్రస్వః. న చాత ద్వితీయాతుల్యతా ప్రతిపాదక శాస్త్రప్రవృత్తిః. యత్ర సమాసాంత గతపదస్య షష్ట్యంతేనాన్వయ స్తత్రైవ తత్ప్రవృత్తిః న చ "జ్యాపోస్సంజ్ఞా ఛందసోర్బహులమ్' ఇతివార్తికమత్ర ప్రవర్తతే. శబ్దస్యాస్య సంజ్ఞాత్వేన రేవతిపుత్రాదివత్ హ్రస్వవిషయతా. తయా ఆద్యప్రకృత్యాం వ్యవహారాభావాత్ అధర్వణవచన మేవ మానమ్. ప్రయోగతఇత్యనేన స్థితి నిర్వాహార్థ మిదం వచనమ్. నాపూర్వ శబ్దకల్పనార్థ మసీత్యయ మర్థో ద్యోతతే. వాగనుశాసనస్యాప్యత్రరుచి రస్తీతి జ్ఞాయతే. ఆదిపర్వణి
చ.
నలినసరస్సుగంధి యమునా నది తుంగతరంగ సంతతా
ఇతిపాఠస్య బహుపుస్తకేషు దర్శనాత్. 'రాకసుధాంశు మండలము' ఇత్యత్ర రాకాపదం షష్ఠ్యంతమ్, సప్త మ్యంతం వా భవతి.
క.
నెలకొనియె వేటతమి న
ఇత్యాది ప్రయోగేతు తమసాది శబ్దానాం భిన్న పదత్వేనైన సాధుత్వ మవగంతవ్యమ్. అని వ్రాసినారు. (క. శి. భూ. ప్ర. 844.847)108
అధర్వణాచార్యుల వారియందు నుండెడు తాత్పర్యాతిశయము వలన నిటు లింత ప్రయాసము నొందుటే, కాని ఆకారిక కర్థ మదియుగాదు, ఈ నిర్ణయించినది సిద్ధాంతమున్నుగాదు. 109
ఈ సూత్రమునకే బాలసరస్వతులవారు —
'దీర్ఘాణాం = దీర్ఘములకు, హ్రస్వస్స్యాత్ = తెలుగున హ్రస్వము గలదు. అంబ, లక్ష్మి, కరుభోరు, దేశ్యపదే = దేశీయపు తెలుగునందు, న చ = లేదున్ను. నవలా, నేజా, లకోరి— ఇత్యాది. ఏకవర్ణేపి = ఏకాక్షర తత్సమమందున్ను, న = లేదు. క్ష్మా, శ్రీ, భ్రూ.'
అని వ్రాసినారు. ఇది రాజమార్గం. 110
అహోబల పండితులవారి వ్యాఖ్యలో 'అత్రేయం చింతా' అని వ్రాసినది మొదలుకొని చింతించవలసినదౌను. అధర్వణ కారికవలననే ఈకారాంతము లికారాంతములైతే, చంచూ, తనూ మొదలైన శబ్దములు హ్రస్వము లెటుల నాయెనో? చామరా-చామరం, వ్రీడా- వ్రీడః ఈ మొదలైన శబ్దము లెటుల హస్వము లాయెనో తెలియదు. అయితే అధర్వణాచార్యుల వారికి నన్నయభట్టుగారికి, కాళిదాసాదులకు పూర్వులైన శ్రీ హర్షులవారు ద్విరూపకోశమందు.
'ప్రబోధమాధాయ మశాబ్దికానాం
అని చెప్పుటవలన శ్రీ హర్షులవారును పూర్వకవి ప్రయోగములను చూచి రచించినాము గాన సందేహ మొందవలదని నిశ్చయముకొఱకు చెప్పినట్లు స్పష్టముగా నున్నది.
ఆ ద్విరూపకోశమందు—
'స్వర్ణదీ స్వర్ణది శ్చాపి, వల్లీ వల్లిశ్చ కీర్తితా
ఇటువలె ననేక శబ్దములు ఈకారాంతములు, ఇకారాంతములును రూఢిగానున్నవి.111
అధర్వణాచార్యుల వారికి పూర్వులైన మహాకవుల ప్రయోగములు— 112
భోజ చంపు (బాల. 25) —
నారాయణాయ నలినాయత లోచనాయ
113
శంకరాచార్యులవారి రచన —
నారీస్తనభర నాభీదేశం
114
పై శ్లోకములలో 'నాభి' ఈకారాంతము.115
కిరాతార్జునీయము (8.24) —
సముచ్ఛ్వసత్సంకజకోశకోమలై
116
'నాభి' హ్రస్వమున్ను, 'వలీ' దీర్ఘమున్ను. 117
రఘువంశము —
తదంక శయ్యాచ్యుత నాభినాలా
118
నాభి హ్రస్వము. 119
భోజ చంపు (బాల. 53) —
మందమంద మపయ ద్వలిత్రయా
120
నాభి, వలి హ్రస్వములు. 121
వాసవదత్త —
కఠినతర దామ వేష్టన
122
వలి హ్రస్వము.123
నైషధము (2-35) —
ఉదరం పరిమాతి ముష్టినా
124
వలి, కాంచి హ్రస్వములు. 125
మేఘసందేశము (పూ. 28) —
వీచి క్షోభ స్తనిత విహగశ్రేణి కాంచీ గుణాయాః
126
‘శ్రేణి’ - హ్రస్వము, 'కాంచీ' - దీర్ఘము. 127
అందే (ఉ. 3) —
యత్రోన్మత్త భ్రమరముఖరా పాదసా నిత్యపుష్పాః[ 3]
128
‘శ్రేణీ'- దీర్ఘము 129
భోజ చంపు (సుందర. 11) —
ఉజ్జృంభిత స్స తరసా సురసాం విజేతుం
130
'వీచీ' - దీర్ఘము 131
అందే (సుందర. 4) —
పక్షాభిఘాత రయ రేచిత వీచిమాలా
132
'వీచి '- హ్రస్వము 133
అందే (సుందర. 82) —
రజని చరమభాగే వార సీమంతినీనాం
134
'రజని'- హ్రస్వము 135
అందే (సుందర. 110) —
చక్రే శక్రఙిదాదాజ్ఞయా రణముభే యత్కర్మ రక్షో గణ
136
'రజనీ'- దీర్ఘము 137
బిల్హణ కావ్యము —
పంచబ్రహ్మ షడంగ బీజముఖరప్రాసాద పంచాక్షరీ
138
'ఆవలీ'- దీర్ఘము 139
మేఘసందేశ వ్యాఖ్యానమందు సుదహరించిన
కర్మోదయము —
గర్భం బలాకా దధతేబ్దయోగా
140
'ఆవలి'- హ్రస్వము 141
కాలిదాసుగారి శ్యామలాదండకము —
“... తారకారాజ నీకాశ హారావలిస్మేర చారుస్తనా
142
'వల్లీ' - దీర్ఘము. 143
భోజ చరిత్ర —
రాజన్నభ్యుదయోస్తు, శంకరకవే కిం పత్రికాయా మిదం,
144
'వల్లి' - హ్రస్వము. 145
కాలిదాసుగారి శ్యామలాదండకము —
'... కామలీలా ధనుస్సన్నిభ భ్రూలతా పుష్ప సందేహ కృచ్చారుణా
146
'కేలీ’ - దీర్ఘము. 147
భోజ చంపు (కిష్కింధ. 6) —
ఆదౌ సిద్ధౌషధి రివ హితా కేలికాలేన యస్యా
148
అందే (సుందర. 86) —
సంగ్రామ కేలి పరిఘట్టన భగ్న భుగ్న
149
'కేలి' - హ్రస్వములు. 150
కాలిదాసుగారి శ్యామలాదండకము —
'...పద్మరాగోల్లసన్మేఖలా భాస్వర శ్రోణి శోభాజిత
151
అమరము —
'శ్రోణి' - హ్రస్వములు. 153
మేఘసందేశము (ఉత్తర. 19) —
(తన్వీశ్యామా శిఖరి దశనా పక్వబింఛాధరోష్ఠీ
154
శ్రోణీ' – దీర్ఘము.155
మేఘసందేశము (ఉత్తర. 19) —
'...యా తత్ర స్యా ద్యువతి విషయే...'
156
'యువతి' - హ్రస్వము. 157
భోజచరిత్ర —
'యువతీకర నిర్మథితం మథితం'
158
'యువతీ' - దీర్ఘము. 159
కాలిదాసుగారి శ్యామలాదండకము —
'... దివ్యరత్నోర్మికా దీధితిస్తోమ సంధ్యాయ మానాంగుళీ
160
అంగులీ' - దీర్ఘము. 161
భోజచరిత్ర —
చిత్రాయ త్వయి చింతితే తనుభునా సజ్జీకృతం కార్ముకం
ప్రారబ్ధే త్వయి చిత్రకర్మణి తదా తద్బాణ భగ్నాసతీ
162
'అంగులి' - హ్రస్వము.163
శిశుపాలవధ —
రాజీవ రాజీవశలోల భృంగ
164
'రాజీ' - దీర్ఘము. 165
అందే —
ఉచ్చైర్మహా రజతరాజి విరాజితాసౌ
166
'రాజి' - హ్రస్వము.167
ఇటువలెనే అనేక పదములు హ్రస్వదీర్ఘములు బహులములు గలవు. ఇదివరకే విస్తరించి వ్రాసినాము. ఇవి ఏ అధర్వణాచార్య కారిక వలన హ్రస్వము లనుకోను! బాలసరస్వతులవారు వ్రాసినది రాజమార్గమని తెలిపినాము. అలాగున అర్థము వ్రాయక, లేని యర్థము వ్రాసి (అహోబల పండితులవారు తమకు) ఉన్న పాండిత్యమునకు లోపము చేసికొన్నారు. పండితసార్వభౌములైన తాము అప్పకవివలె నిలువని సిద్ధాంతములు చెయ్యరాదు. కావున 'ఆత్రేయం చింతా' మొదలుకొని 'స్థితి నిర్వాహార్థం' వరకు వ్రాసిన గ్రంథము చింత కొఱకు వ్రాసినదౌను. 168
'లకోరి' పదము హ్రస్వమే కాని దీర్ఘము కన్పించదు. 169
ఇక, కొందఱు లాక్షణికులు ఆంధ్రకృతులందు (కేల్యాదులు) హ్రస్వము అని వ్రాసినారు. గీర్వాణకావ్యము లందు లేనివి తెలుగు కావ్యముల కెక్కడినుండి వచ్చెనో తెలియదు. ఇది వరకు మేము వ్రాసిన గీర్వాణప్రయోగము
లకు (వారు) ఏమిగతి కల్గించుకొనిరో తెలియదు. (ఇక, తెలుగులో నొకటి రెండు ప్రయోగములు)170
తిక్కనగారి ఉత్తరరామాయణము (1-11) —
క.
ఎత్తఱి నైనను ధీరో
171
'ధరణీ' - దీర్ఘము.172
అందే (1-30) —
సీ.
భూరిప్రతాపంబు వైరిమదాంధకా
173
'ధరణి' - హ్రస్వము.174
అందే (1-33) —
సీ.
లకుమయమంత్రి పోరికి నెత్తివచ్చినఁ
శంభురాజాది ప్రశస్తమండలికుల
175
'ధరణి' - హ్రస్వము.176
క.
భూరి శుభగుణోత్తరులగు
177
'ధరణి' - హ్రస్వము.178
ఇటువలె తెలుగు కావ్యములందు ('ధరణి' మొదలగు పదములు కవులు) హ్రస్వములని వ్రాసినారు. గీర్వాణ సమాసములు ఏ (భాషా)కావ్యమందు (నైన) నొకటే.179
అంబ, లక్ష్మి మొదలైనవి ఏకపదములు (తెలుగున హ్రస్వములుగా)నుండును.180
ఇదివరకు వ్రాసిన సంస్కృతాంధ్ర లక్ష్యములు అధర్వణాచార్యులువారు పుట్టక మునుపటివి. ప్రతాపరుద్రయశోభూషణాది సంస్కృతకావ్యములందును, కాశీఖండము మొదలైన తెలుగుకావ్యములందున నిటువలెనే హ్రస్వ, దీర్ఘములు (గల రూపములు) గలవు. గ్రంథవిస్తరమని వ్రాయలేదు. అధర్వణాచార్యుల వారి కారికల కన్నను ముందువారును, పిమ్మటివారును గూడా రచించిన హ్రస్వదీర్ఘ(ములుగల పద)ప్రయోగములు బహులములు గలవు. కావున నహోబల పండితులవారు వ్రాసిన గ్రంథము- అనగా, 'అధర్వణ వచనమేవ మానం' 'స్థితి నిర్వాహార్థం' అను రెండు సిద్ధాంతములు వ్యర్థములు. హ్రస్వదీర్ఘములు ఇకారాంత, ఈకారాంతములే కావు. అకారాంత, ఆకారాంతములును గలవు. కొన్ని కొన్ని వివరించుతాము.181
భిన్నరూప సంస్కృతపదములు
ఇకారాంతములు
వీచిః
—ఈ శబ్దములు ఈకారాంతములును గలవు. 'అంగులి' అనిమాత్రమేకాక 'అంగులః' అని అకారాంతమును గలదు. 182
ఉకారాంతములు
పునర్వసుః
—ఈశబ్దములు ఊకారాంతములును గలవు. 183
అకారాంతములు—
శుండః
—ఈశబ్దములు శుండా, అప్సరసా అనురీతిలో ఆకారాంతములును గలవు. మరియు 184
జతుకం
—ఈ శబ్దములు జతుకా, నారా అనురీతిలో ఆకారాంతములును గలవు. 185
మరియు కొన్ని భేదములు వివరించుతాము.
పరిరంభః - పరీరంభః
—ఈ శబ్దములకు మధ్యవర్ణములందు హ్రస్వదీర్ఘములుగలవు. 186
భ్రుకుంసః - భ్రూకుంసః (=స్త్రీవేషధరపురుషుడు)
శ్రమః - శ్రామః.
—ఈ శబ్దముల ఆదివర్ణము అందు హ్రస్వదీర్ఘములు గలవు.187
చేటా - చేటీ
—ఈ శబ్దములు ఆకారాంతములు, ఈకారాంతములు = స్త్రీలింగములు గలవు. 'రాత్రిః' అనునది ఇకారాంత స్త్రీలింగము. 188
సాహిత్యం - సాహితీ
—ఈ శబ్దములు అకారాంత నపుంసకలింగములు, ఈకారాంత స్త్రీ లింగములు గలవు. 'నిర్ఝరః' అనునది పుంలింగము. 189
సధర్మా - సుధర్మా
—ఈ పదముల ఆదియందు అకారము, ఉకారము కలవు. 190
మహికా - మిహికా
లకుచః - లికుచః
—ఈ పదముల ఆదియందు అకారము, ఇకారము గలవు.191
కృమిః - క్రిమిః
—ఈ పదముల ఆదిని ఋత్వ-రేఫములు గలవు.192
అగరు - అగురు
—ఈ పద్యముల మధ్యవర్ణములందు అకారము-ఉకారము గలవు.193
లేఖనీ - లేఖినీ
—ఈ పదముల మధ్యవర్ణములకు అకారము-ఇకారము గలవు.194
అరణం - హరణం =ద్రవ్యప్రాప్తి
—ఈ పదముల ఆదిని అకార, హకారములు గలవు.195
భృంగారః - భృంగారుః
ఈ పదములు అకారాంతములు, ఉకారాంతములు గలవు.196
కర్కశః - కర్కరః =కఠినుడు
—ఇట్లును గలవు.197
మరియు కొన్ని భేదములు వివరించుతాము
పారావతః - పారవతః
గ్రథనం - గ్రంథనం
వాజీ - వాజిః
తాదృక్ - తాదృక్షః - తాదృశః
కుటీ - కుటీరః - కుటికా
వాసనా - వాసనం = వస్త్రము
అవలగ్నం - వలగ్నం; అసూర్ క్షణం - సూర్ క్షణం = అధిక్షేపము
—ఈపదముల కేకార్థమందే (పదాదిన) ఆకారములుండును, ఉండకుండునుగూడ. 198
భిన్నవర్ణాంతములైన కొన్నిశబ్దములు భిన్నలింగములు కూడ.సకారాంతము పుంలింగము సకారాంతము నపుంసకలింగము నకారాంతము పుంలింగము నకారాంతము నపుంసకలింగము ఉకారాంతము స్త్రీలింగము ఊకారాంతము స్త్రీలింగము ఆకారాంతము స్త్రీలింగము
( ఈ విధముగా ఈ క్రిందివి చూచుకోవలయును)
తనుః-ఉ. స్త్రీ ; తనూః ఊ.స్త్రీ; తనుః-తనుషీ-తనుంషి. స.న.; తనుషా-ఆ.స్త్రీ.; నిచులః, నిచోలః-అ.పుం.; నిచోలం-న; నిచోలీ ఈ స్త్రీ. = వస్త్రము; ఆపః-స. స్త్రీ నిత్యబహువచనము = ఆపః-ఆపసీ-ఆపాంసి. స న, అపః-అపసీ-అపాంసి; అప్నః-అప్నసీ-అప్నాంసి స. న; ఆశీః-ఆశిషౌ-ఆశిషః, స.స్త్రీ; ఆశీ-ఆశ్యా-ఆశ్యః, ఈ. స్త్రీ; సర్పదంష్ట్ర; దోః-దోషౌ-దోషః, స పుం; దోః-దోషీ-దోంషి, స న, దోషా-దోషే-దోషాః, ఆ. స్త్రీ; రజః, స. న; రజిం-రజే-రజాణి, అ. న; ఇట్లే 'శిరః'. సరః, స. న.; సరసి, ఈ. స్త్రీ ; వాసః, స. న; వాసం, అ. న.=వస్త్రము; అర్చిః-ఆర్చిషీ-ఆర్చీంషి, స. న.; అర్చిః-అర్చీ-అర్చయః ఇ. పుం.; ఓకాః. స. పుం; ఓకః ఆ. పుం; ఓజః, స. న. మరియు అ. పుం; భాః-భాసౌ-భాసః, స. పుం.: భా-ఆ. స్త్రీ.; భాసం-అ. న.; జలూకాః-స. పుం.; జలూకః-అ. పుం.; ప్రచేతాః-స. పుం.; ప్రచేతసః-అ పుం.; సుమనాః-స. పుం.; సమనసః-ఆ, పుం.; దమునాః- సం. పుం.; దమునః-ఆ. పుం ; రేతః-స, న.; రేతం-అ. న.; నభః-స. న.; నభం-అ. న.; తపః-స. న.; తపః-స. న.; తపం-ఆ. న.; జటాయుః-స. పుం.; మరియు ఉ. పుం.; ఇట్లే ‘జరాయు:'. శేఫః-స. న.; మరియు అ. పుం; మనః-స. న.; మనసం
‘దాసే కృతాగసి భవత్సుచితః ప్రభుణాం
అని భారవి ఘంటాపథమందు వ్రాయబడినది. ధనంజయవిజయమునందు
'ప్రాసాద సంనమదధారకపోలభాషాః
'నికషణం - నికషోపలో వా.' అనియున్నది. ఇక :
‘హ్లాదీ సుఖే చేత్యాకారక ధాతూత్పన్నః కహ్లారశబ్దః ఏతచ్చ లింగాభట్టీయాదౌ ద్రష్టవ్యమ్, కల్హార శబ్దస్తు 'హ్లేర్హాః' ఇత్యాకారక ప్రాకృతీయ సూత్రేణ రూప నిష్పత్తి రితి బోద్ధవ్యమ్. ఏతచ్చ మణిదర్పణాదౌ ' ద్రష్టవ్యమ్'
199
గీర్వాణ శబ్దము 'కహ్లార' మని, ప్రాకృత శబ్దము 'కల్పార' మని తత్తద్ వ్యాఖ్యానాదుల వలన స్పష్టముగా కనుపించుచున్నది. వినిమయముగా సంస్కృతశబ్దముకు వాడుకగలదు. ప్రాకృతశబ్దమైన కల్హార శబ్దమును సంస్కృతముగా వాడుకచేసుటకు కారణము కనుపించదు.
'చిబుకం - చిబూకం - చీబుకం - చిబుః అని నాలుగు విధములు గలదు. అందఱు పండితులును 'చుబుక' మంటారు. (చకారమునకు) ఉత్వమని, కోశకారులు చెప్పలేదు. లింగభేదము, అంతభేదము, వచనభేదము, రూపభేదము, కలిగి ఏకశబ్దమే ఏకార్థమందే కోశాదులందున మహాకావ్యములందున ననేకశబ్దములుండగా ఈకారాంతము ఇకారాంతము గావడమకు అధర్వణాచార్యకారికే 200
కోశాదులందున, వ్యాఖ్యానాదులందున పరిశీలించి కొన్ని కొన్ని శబ్దముల (రూపములు) వ్రాసినాము. కొన్ని కొన్ని శబ్దములకు లక్ష్యములు వ్రాసుతాము.201
చిబుకము ఇత్యాది యగుటకు —
భాగవతము అష్టమస్కంధము —
సీ.గీ.
వందీ వ్రాలి కుంది వాడిన యిల్లాలి
202
శ్రీనాథుని నైషధము (3–179) —
అబ్జగర్భుండు సుషమాసమాప్తియందు
203
లేఖకులు ‘చుబుక’ మని పుస్తకములందు వ్రాసినారు. అది లేఖకప్రమాదము. భానోజీ దీక్షితులుగారు తమ అమరసుధావ్యాఖ్యయందుః -
“చివతి చివ్యతే వా, చివ్వ ఆధాన సంవరణయోః
అని వ్రాసినారు. ఇక 'గురుబాలప్రబోధిక' యందు—
'చీయతే త్వఙ్మాంసాదిభి రితి చిబుకం. చిఞ్ చయనే.'
అని వ్రాసినారు. 'శబ్దార్థకల్పతరువు' నందు చాదులు ఇత్వాదులు (నైన పదములందు)
'చిబుకం. అదంతం క్లీబే. అమరః ఓష్ఠా దధః ప్రదేశే గడ్డము.
అని వ్రాసినారు. ఉత్వాదియని యెవరును వ్రాయలేదు.204
‘భాలము' చతుర్థవర్ణాదియగుటకు —
తిమ్మకవిగారి శివలీలావిలాసము —
భసితాంగరాగాయ భక్తానురాగాయ
205
శబ్దాదివర్ణములన్నియు చతుర్ధవర్ణములు. రీతియను గుణము.206
'మకురము' అకారాది యగుటకు —
జగ్గకవి సుభద్రాపరిణయము —
ముకురాభవదన చెక్కులు
207
'ముకరము' కు సులభము208
'అగరు.' అకారమధ్య మగుటకు —
ఆదిపర్వము (8–78) —
చ.
సరలతమాలతాలహరిచందనచంపకనారికేలకే
209
'అగురు' ఉకారమధ్య మగుటకు —
ఆముక్తమాల్యద (2–6) —
మ.
పరిఘం దత్పురకామినీజనము లంభఃకేలి సల్పంగ ద
210
'ధన్వ' అకారాంతముకు —
పారిజాతాపహరణము (5-14) —
చ.
హరిహయుఁ డాగ్రహజ్వలితుఁడై యనిఁ బాఱు దేశాధినాథులం
211
'భాసం' ఆకారాంతమగుటకు —
కూర నారాయణుని సుదర్శనశతకము —
స్ర.
'శ్యామం ధామ ప్రసృత్యా క్వ చ న భగవతః
212
'వ్రీడః' —
శిశుపాలవధ —
యత్సాల ముత్తుంగతయా విజేతుం
213
తిమ్మకవిగారి రసికజనమనోభిరామము —
గీ.
వ్రీడవతి యేడ్చె నెలుఁగెత్తి వెక్కి వెక్కి
214
'స్ఫూరత్' —
ఎఱ్ఱనగారి హరివంశము (పూ. భా. 9-200) —
మ.
అని యుత్తుంగతరంగహస్తములఁ గ్రూరారాతిఁ దీరస్థలం
215
'పరీహార'మునకు —
అందే (ఉ. భా. 3-195) —
క.
నీ రూపు చూచి వలచితి
216
'పరిహారము' సుప్రసిద్ధమే.
'పరీభావ' మునకు —
అందే (ఉ. భా. 4-120) —
శా.
నీ వాశ్చర్యపరాక్రమంబున మహిన్ విశ్వైకరక్షార్థివై
217
'సప్త ' - పౌత్రు డను నర్థమునకు —
అందే (ఉ. భా. 7-126) —
క.
దీప్తహుతాశుం బొదలెడు
218
ఇచ్చట 'నప్త' అనగా ప్రద్యుమ్న పుత్రుడుగు అనిరుద్ధుడు. అనగా హరి' 'పుత్రపుత్రుడు'.219
'హవిః' ఇకారాంతమగుటకు —
అందే (ఉ. భా. 9-77) —
ఉ.
నా యశము న్మగంటిమియు నానయు వమ్ముగఁజేసెఁ జూడఁగా
220
ఇందు 'హవి' ఇకారాంతము. గృహము - సప్తమికి ప్రథమ.221
'అన్వీత' —
అందే —
సీ.
వరమునిసహితుఁడై వనజాసనుఁడు వచ్చె
222
'ప్రయతన' —
అందే (ఉ. భా. 10-45) —
హయములు వేయు బూనిన మహారథ మెక్కి మహేశమిత్రుఁ డ
223
ఇటువలెనే నూతన ప్రతనా ద్యనేకపదములు తెలుసుకొనేది. 224
తెలుగుపదముల భిన్నరూపములు
ఱవికె యనగ మరియు ఱైక యనంగను
225
ఱవికె —
శ్రీనాథుని నైషధము (6-181) —
చ.
ఱవికెయుఁ బట్టుపుట్టము చెఱంగు మరంగయి యున్కిఁజేసి గౌ
226
ఱవికెకు (ఉదాహరణములు) బహులములు గలవు 227
ఱైక —
ఆంధ్రభాషార్ణవము —
చ.
తన ధను వేల యిమ్ముగను దాచితివే యని యాట పట్ల ఱై
228
తారాశశాంకవిజయము (4-63) —
చ.
మలయజగంధి తా శిరసు మజ్జనమై తెలివల్వ యొంటికొం
229
అందే (4-74) —
చ.
కలఁగిన కొప్పుతోఁ జిటిలు గందముతో విడబడ్డఱైకతో
230
పూర్వలాక్షణికుల గ్రంథములందు 'ఱవికె' అని కకారమున కేత్వ మున్నది. 'ఱైక' అని యతిస్థానమందు తలకట్టున్నది. రెండును గలవని తోచుచున్నది. (ఇట్లే) 'పోలిక' (కకారముకు) తలకట్టు సాధారణము. (ఎత్వము గలదు)231
శల్యపర్వము (1-153) —
క.
పెనుఱొంపి లోపలను బ్రుం
232
‘పైట’ —
చేమకూరవారి విజయవిలాసము (1-76) —
సీ.పా.
బెళుకు కాటుక కంటి సొలపు చూ పెదలోనఁ
233
చేమకూరవారి సారంగధరచరిత్ర (2-89) —
మ.
అని యూహింపుచు లజ్ఞవో విడిచి యేకాంతంబుఁగా నల్దెసల్
మ్మనముం గప్పినఁ గన్ను గాన కపుడా మత్తేభగంభీరగా
234
మొదటి (చరణమున) నిత్యసమాసయతి.235
‘పయట' —
తారాశశాంకవిజయము (2-75) —
మ.
జనము ల్లేనియెడన్ శశాంకుసరసన్ సామ్రాణిధూపంబు వా
236
అందే (3-89) —
చ.
అని యిక మారువల్క వలదంచును దీనత దోప నాడుచున్
237
పయ్యెద, పయ్యద (వీటి కుదాహరణములు) ప్రథమాశ్వాసము నందు వ్రాసినాము.238
‘పయంట.' —
తిమ్మకవిసార్వభౌముని శివలీలావిలాసము —
సీ.
కిన్నెర మీటి కన్గిఱిపి సన్నలు సేయు
తివిరి బతిమాలు దిక్కులు తిరిగిచూచు
239
తారాశశాంక విజయము (2-73) —
ఉ.
కమ్మ జవాది వాసనలు గ్రమ్మఁగ నోరపయంట జాఱఁగా
240
పయ్యంట —
తారాశశాంకవిజయము (4-6) —
ఉ.
ఇంటికిఁ దోడి తెచ్చి మణిహేమమయోజ్జ్వలపీఠి నుంచి ప
241
చేమకూరవారి విజయవిలాసము (2-134) —
గెంటని ప్రేమ మేను పులకింపఁ గిరీటికిఁ బూ లొసంగి వా
242
ఆంధ్రశేషమందు (52) —
సీ. పా.
పయ్యెద యనఁగను పైట యనంగ సం
243
అని రెండు పదములు మాత్రమే చెప్పినారు గాని, మహాకవి ప్రయోగము లాఱువిధములు గలవు.244
245
‘వుచ్చికొని' —
సౌప్తికపర్వము (2-5) —
చ.
సకలజనప్రశస్తమగు చక్రము నీవొసఁగంగ నేను బు
246
'ఎల్ల' యనఁగా సమస్తమైనవారని యర్థము. ఎల్ల, ఎల్లరు, ఎల్లవారు-3 విధములు గలదు. ఎల్ల- తెలుపు వర్ణమునకు నర్థముగలదు.247
'వ్రచ్చుకొని' —
కృష్ణరాయల ఆముక్తమాల్యద (4-21) —
చ.
ఒకమరి బుజ్జగింప విలయోదకముల్ పయి కుబ్బి చిప్ప వ్ర
248
'పళ్లెరము, ఓగిరము' అని ఆంధ్రనామసంగ్రహమందు చెప్పిరిగాని, 'పళ్యము, ఓయిరము' అనిన్ని గలదు.249
'పళ్యము' —
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (5-307) —
ఉ.
అంబుజబాంధవాన్వయ నృపాగ్రణి బోనము నేడు సూర్యపా
250
'ఓయిరము' —
అందే (5-297) —
గీ.
అగ్ని మనలోన నొక్కరు డౌట కాఁడొ
251
ఆంధ్రనామసంగ్రహమునందు (స్థావర. 78) —
గీ.
దండ చేరువ సంగడ దాపు చెంత
అని చెప్పిరిగాని, 'చెరువ' (ఎత్వముతో) అనిన్ని గలదు.252
'చెరువ' —
విరాటపర్వము (4-01) —
చ.
వెరవరిగాక వీఁడు కురువీరులకుం టొడసూపువాఁడె య
253
('రేయి' కి హ్రస్వేత్వముతో) 'రెయి' అనిన్ని గలదు.254
అడిదము సూరకవి కవిజనరంజనము —
చ.
అనుపమహైమకుడ్యఘటితాంచదనంతమణిప్రణాలిచే
255
'కూరుకు నిద్ర చేకూరుటయును' అని లాక్షణికులు రేఫములందు వ్రాసినారు. 'చేకూడె' యని డకారమున్ను గలదు.256
'చేకూడె' —
చేమకూరవారి విజయవిలాసము —
సీ.
కలిగెఁబో యీ యింతి కులుకుగుబ్బలు చూడ
257
ఇటువలెనే 'సమకూడె' ననవచ్చును. అలంకారికులు గ్రామ్యమనిన 'కటి' ప్రయోగము (కవి ప్రయోగముల) నున్నది. గ్రామ్యము కాదు. అలంకారికులు పరిశీలించని మాట.258
'చేకురె', 'సమకురె' అని హ్రస్వము (కకారోత్వము) గలదు.259
మనుచరిత్రము (2-58) —
క.
కుశలవ యేవ్రతముల నగు
260
అచ్చుపుస్తకములందు 'సమకురి', 'చేకురి' (యనునవి) ఱకారములతో వ్రాసినారు, ఱకారమని లాక్షణికులు చెప్పనూలేదు, ప్రయోగములును కనిపించవు.261
'గూరిచి-గురిచి', 'జోహారు'-'జొహారు', 'బేహారి'-'బెహారి' అని యీమొదలైనవి (ఆద్యచ్చులు) హ్రస్వదీర్ఘములు(గా) గలవు. 'సోరణగండ్లు'-'సోర్ణగండ్లు' అనియు గలదు.262
'సోరణగండ్లు' —
చేమకూరవారి విజయవిలాసము (1-11) —
సీ.పా.
తెలతెలవార నా మలయ గంధవహుండు
263
'సోర్ణగండ్లు' —
ఉద్యోగపర్వము (2−112) —
గీ.పా.
తెల్లవారుచున్న దివియ లల్లార్పుచు
264
దివియ - దివ్వె - దివ్విటీ- దీవియ అని గలదు265
'దీవియలు' —
భీష్మపర్వము (2-842) —
క.
సమరక్రీడల లీలం
266
'దివ్విటీ' —
తిమ్మకవిగారి అచ్చతెనుగు రామాయణము (సుందర. 6) —
క.
అరిగెడుచో నీతఁడు సెలి
267
'దివ్వె' —
అందే (సుందర. 11) —
సీ.పా.
ఒడమే ల్రవణంపు టుఱువు మానికెములు
268
‘తమ తమ' అనుటకు 'తన తన' అని బహుత్వమందును గలదు.
269
(బహుత్వమున) 'తన తన' —
భీష్మపర్వము (1-175) —
క.
తన తన శంఖంబులు త
270
'ఉయ్యల - ఉయ్యాల - ఉయ్యెల - ఊయేల' అని గలదు. ప్రథమాశ్వాసమందు (మొదటి) మూడువిధము లున్నవి (వ్రాసినాము).271
'ఊయల' —
తిమ్మకవిసార్వభౌముని అచ్చతెనుగు రామాయణము (అరణ్య. 59) —
సీ.
వేల్పురాయఁడు బత్తి వెలయఁ బుత్తెంచిన
272
'ఊయాల' అనియు నుండవచ్చును.273
'కార్ముకం బొప్పు విల్లు సింగాణి యనఁగ' అని ఆంధ్రనామసంగ్రహము. కాని 'సింగిణి, సింగిణీ విలు' అనియును గలదు.
274
సింగిణి —
తిమ్మకవిసార్వభౌముని రసికజనమనోభిరామము
క.
అంగన కనుబొమగవతో
275
‘చేకురక' (అని ఇక్కడ) హ్రస్వము.276
తిమ్మన పారిజాతాపహరణము (5-16) —
ఉ.
ఱింగున మోత మోగుచును ఱెక్కల పావుల వోలె శౌరిచే
277
'సింగిణీ విల్లు' —
చేమకూరవారి విజయవిలాసము (1-134) —
శా.
చెండ్లా గుబ్బలు జాళువాతళుకులా చెక్కిళ్ళడాల్ సింగిణీ
278
(సాహిణి-సాహిణీ' అని రెండును గలవు.) సాహిణి సులభము. 279
'సాహిణీ' —
శ్రీ కృష్ణరాయల ఆముక్తమాల్యద —
చ.
పొలమరులందుఁ గూతలిడ భూసురు లన్నది వార్చి వార్చి మ్రా
280
'లకోరీ' దీర్ఘమని లాక్షణికు లన్నారు గాని (ఇకారము) హ్రస్వమును గలదు.
281
'లకోరి' —
చేమకూరవారి విజయవిలాసము (1-146) —
చ.
వెడ విలుకానికిం జెఱుకువిల్లును గల్వలకోరి కోరికల్
282
తిమ్మకవిసార్వభౌముని అచ్చతెనుగు రామాయణము (బాల. 157) —
ఉ.
అమ్మగ మానికంబు దిటమారగ నొక్క లకోరిఁ జెడ్డ రే
283
'ముందట-ముందల' (అని రెండును గలవు).284
'ముందట' —
ద్రోణపర్వము (4-94) —
క.
ఎటు వోన వచ్చు నినుముం
285
'ముందల' —
తిక్కనగారి ఉత్తర రామాయణము (7-68) —
చ.
నలినజుఁడైన బ్రహ్మకును నాలవవాఁడు దశాననుండు ని
286
‘కన్గిఱుపుట-కన్గిలుపుట' అని రెండు విధములు గలవు.
287
'కన్గిఱుపు' —
విరాటపర్వము (5-141) —
చ.
ఉఱక నరుండు ద్రోణసుతు యుగ్యముల న్వెస నొంచి నాతఁడం
288
‘తొడిగి' యనుటకు 'తొడి' అనియు గలదు.289
'కన్గిలుపు' —
చేమకూరవారి విజయవిలాసము (3-28) —
సీ.
పులకించె మే నేమి తలచుకొంటివొ యంచు
290
‘సంబలము-సంబడము' (రెండునుగలవు)291
'సంబలము' —
జయ రమా రామ శతకము —
సీ.
రథభటతురగవారణకోటి నేలి సం
నన్నము గల్గ కాయలు పండ్లు దిన నేర్చు
292
'పవ్వళించితి' - 'వి' అను అక్షరలోపము.293
'సంబడము' —
తిమ్మకవి అచ్చతెనుగు రామాయణము (సుందర- 154) —
గీ.
అడవి దుంపలెకాని సంబడము లొసఁగఁ
294
'దాపల-దాపర' (అని రెండు విధములున్నవి.){{float right|}295}
'దాపల' —
అప్పకవీయము (5-145) —
క.
లలిసరసస్థిరముల దా
296
'దాపర' —
అప్పకవీయము (2-21) —
సీ. గీ.
(యామ్యమున గండ్రగొడ్డలి యట్లొనర్పఁ
297
'తలము-తరము' (అని రెండును గలవు.)
298
'తలము' —
మనుచరిత్రము (2-11) —
తలమే బ్రహ్మకునైన నీనగమహత్యంబెన్న నే నీయెడం
299
'తరము' —
తిమ్మకవిసార్వభౌముని సారంగధరచరిత్ర —
ద్విపద.
దండించుఁ గాకేమి దైవయోగం బె
300
‘మఱువక-మఱక-మర్వక-మఱాక' (అని నాల్గు విధములును గలవు.)301
'మర్వక' —
ఉద్యోగపర్వము (4–70) —
చ.
(అనుటయు నప్డు గొంతి హృదయంబున శోకము నివ్వటిల్ల ని
302
'మఱాకు' —
తిమ్మకవి అచ్చతెనుగు రామాయణము (కిష్కింధ. 84) —
గీ.
కోతి రాయఁడ మాపయిఁ గూర్మి నిలిపి
303
మిగిలినవి సులభము.304
'అనక-అనాక' (అని రెండును గలవు. 'అనక' సులభము)
305
‘అనాక' —
తిక్కనగారి ఉత్తర రామాయణము (8-118) —
ఉ.
ఐనను మీకు నొక్కతెఱఁ గస్ఖలితంబుగ నేను సెప్పెదన్
306
'ఇపుడు’ అనుచోట 'ఇప్డు' అని యున్నది.307
అని నన్నయభట్టుగారి సూత్రమువలన 'అప్పుడు-ఇపుడు-ఎపుడు'- ఈపదముల పువర్ణము యొక్క ఉకారమునకు లోపమని స్పష్టము. కాని (ఇట్టి లోపము పొందునవి) మరియున్ను గలవు.308
'విడ్వ' విడువ —
మహాప్రస్థానపర్వము (1-58) —
చ.
జనులు నుతింపఁగా సుకృతసంపదఁ జేసి యమర్త్యభావముం
309
'విన్ము' (వినుము) —
అందే (1-58) —
చ.
అనఘచరిత్ర విన్ము శరణాగతుఁ జేకొనకున్కి శుద్ధ మి
310
'పొడ్మగ' (పొడుమగ) —
అరణ్యపర్వము (6-178) —
ఉ.
బోరన విస్ఫులింగములు పొడ్మగ నుగ్రవిషంబు గ్రక్కుచున్
జేరి పదాహతిం గినియఁ జేయఁదలంచుటగా నెఱుంగు దు
311
'కుడ్చు' (కుడుచు) —
అందే —
సీ. పా.
పల్లెరంబుల గుడ్చు బ్రాహ్మణు లతిపుణ్యు
312
పదద్వయసంధియందును ఉకారలోపము (కలదు).313
అందే (5-383) —
మ.
బలియుం డా ధృతరాష్ట్రసూనుఁడు మహాభాగుండు దుర్యోధనుం
314
'వెలయ' అనుటకు 'ఎలయ' అని యున్నది.315
ఎఱ్ఱనగారి రామాయణము —
ఉ.
త్యాగులు పాతకేతరులు నై నుతి కెక్కఁగ నాకలోక లీ
316
శ్రీనాథుని భీమఖండము —
సీ.పా.
శాకపోకములతో సంభారములతోడ
317
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (1-161) —
సీ.పా.
మగఁడు దన్మొత్తిన మార్మొత్తు నలివేణి
318
పాదాంతమందు విడియుండును.
319
శ్రీనాథుని హరవిలాసము (5–18) —
క.
భూత ప్రేత పిశాచవ్రాతములుం దోడుగాఁగఁ బ్రమథులు పగలున్
320
ఇటువలెనే తెలుసుకొనేది.321
'క్వచి ద్గ కారో వః' అని నన్నయభట్టు సూత్రమున్నందున — పగలు-పవలు; తొగలు-తొవలు; పగడము-పవడము; అలిగి-ఆలివి; నగరు-నవరు; నిగుడించుట-నివుడించుట; తగులులు-తవులులు —ఈ మొదలైనవి
తెలుసుకొనేది.322
కొన్ని పదముల పకారముకు వకారము (వచ్చును). ఒప్పుట - ఒవ్వుట(అని రెండు నుండును.)323
'ఒవ్వు' —
విరాటపర్వము (2-286) —
ఉ.
ఒవ్వనివారు నవ్వ మహిమోద్ధతి ధర్మసుతుండు దీనికై
324
అరణ్యపర్వము (6-16) —
క.
ఒవ్వనివారల యెదురన
325
కొన్నిచోటుల వకారము లోపించి దాపల వర్ణమునకు దీర్ఘము వచ్చును.'నొవ్వక-నోపిక '
326
ఉద్యోగపర్వము (1-208) —
క.
కావున మీపడిన యర
327
నోవ, చావ, వెఱవ, మఱవ - ఈ మొదలైన పదముల వకారములు (కొన్నిచోట్ల) లోపించును.328
(నోవన్ + ఏయ =) 'నోనేయ' —
ద్రోణపర్వము (4-198) —
గీ.
బలము లచ్చెరువంద నట్లలవు మెఱసి
329
(లేవన్ + ఎత్త = ) 'లేనెత్త' —
కవుల షష్ఠము —
మ.
తనతో నల్గిన వాణిపాదములమీదన్ వ్రాల లేనెత్తి నొ
330
(చావన్ + ఓప =) 'చానోప' —
అరణ్యపర్వము (2-127) —
క.
నాలుగు దిశలను దాన
331
(వెఱువకు) 'వెఱకు' —
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (5-71) —
గీ.
చెంచునింటికిఁ బోయి చెంచెతకుఁ బ్రియము
332
ఇటువలెనే (కవి ప్రయోగములు) తెలుసుకొనేది.333
'ఏనుగ-ఏనుఁగు-ఏనుంగు-ఏన్గు-ఏనిక' అని గలదు.334
'ఏనిక' —
తిమ్మకవిసార్వభౌముని రుక్మిణీపరిణయము —
చ.
అనుదినము న్మదిం జలన మానక మానక పూని దీనులన్
335
'ఏనుంగు' ఏన్గు —
తిమ్మకవి అచ్చతెనుగు రామాయణము (యుద్ధ. 188) —
గీ.
తేరుతోడఁ దేరు తేజీలోఁ దేజి యే
336
ఇటువలెనే మరియు ననేకశబ్దము లనేకభేదములు గలవు. గ్రంథవిస్తరభయమువలన (వానిని జూప)మానినాము.337
మొదట వ్యంజనములు కలవి, లేనివి పదములు 'పూనె-ఊనె; నెగసె.ఎగసె; పొదవె-ఒదవె; పొనరె-ఒనరె; పొందె-ఒందె', - ఈ పదియు అప్పకవిగారు లక్ష్యములతో వ్రాసినారు. 'వేఁడి-ఏఁడి; నీల్గుట-ఈల్గుట; నెగయుట-ఎగయుట; నంటు-అంటు; నెగ్గు-ఎగ్గు' ఈ పదియు తిమ్మకవిసార్వభౌముడు లక్ష్యములతో వ్రాసినాడు. మరియునుగలవు.338
సి.
ఎడలుట యనఁగను వెడలుట యన నెల్ల
339
'ఎడలఁగ' (వెడలఁగ) —
హరిశ్చంద్రోపాఖ్యానము (2-90) —
క.
అన్నలినాక్షుల వాలుం
340
శాంతిపర్వము (5-371) —
గీ.
తాను గ్రోధాదు లెడలించు గాని ముక్తి
341
'ఎల్ల' (వెల్ల) —
శాంతిపర్వము (3-433) —
క.
విను విప్రులు బేదలగుట
342
('వెల్ల' పదమున) లకార (అకారముల) లోపమున్ను గలదు.343
ద్రోణపర్వము (5-190) —
మ.
ధనువుం గేతువుఁ ద్రుంచి సారథిని రథ్యవ్రాతముం జంపి యే
344
'ఎన్ను' (వెన్ను) —
ఆంధ్రశేషము (72) —
క.
వెన్ననఁగఁ బీజమంజరి
345
రుక్మాంగద చరిత్ర (4-40) —
గీ.
పండి యెండ ముక్కు వడి రాజనంబొప్పె
346
వియ్యము-ఈయము —
చేమకూరవారి విజయవిలాసము (3-123) —
సీ. పా.
వియ్యంపు మర్యాద వెలయఁ దామును శచీ
347
అందే (3–123) —
ఉ.
ఈయపురాల వైతివిగ యిపు డత్తవు (తొంటివావి నో
నాయము నాకుమారునకు నర్మిలి హత్తగ నత్త వావిచే
348
'వేసె-ఏసి' భాస్కర రామాయణ పద్యము శసలకు ప్రాసమందు (ప్రథమాశ్వాసమున) వ్రాసినాము.349
వేచుట-ఏపుట —
శాంతిపర్వము (3-20) —
చ.
విను మరి జంపనుం జెఱప వేచుట లెస్స ప్రతాపభాషణం
350
సౌప్తికపర్వము (1-66) —
గీ.
అలుక బొడమువాని కర్ణచింతకునకు
351
'వేర్పడు' —
శాంతిపర్వము (3-228) —
గీ.
మేలుచేసి తగిన మిత్రులఁ బడసి త
352
అచ్చు (ఏర్పడు) కు కాకుస్వరములందు (లక్ష్య) మున్నది, 'ఎడబాపుట'సులభము.353
'పెడబాపు' —
చేమకూరవారి విజయవిలాసము (3-119) —
క.
వడిఁ దెఱవల్ తెర వంపం
354
356
చేమకూరవారి సారంగధరచరిత్ర (2-62) —
ఉ.
నా యపరంజిమేడ నొకనాడును జూడవుగా యగోచరం
356
హురుమంజి-ఉరుమంజి-ఆణి-సుపాణి-సుప్పాణి - ఈ పదములు ప్రశస్తమైన ముత్యములకు పేరు. (ఇవి) విశేషణ విశేష్యములు రెండునగును.
"ఉదయాద్రి కరిమీద హురుమంజి చౌడోలు" అని మృత్యుంజయవిలాసము
357
ఆత్తులు-హత్తులు; అదను-హదను; అజ్జ-హజ్జ; ఆంజ,—ఇటువలెనే కొన్నిపదములు రెండువిధములను గలవు.358
మొగి-ఒగి —
ఆదిపర్వము (6–60) —
సీ.పా.
మొగిని దధీచి యెమ్మునఁ బుట్టదయ్యెనే
359
అందే (3-58) —
క.
ఆదిత్యదైత్యదానవు
360
ఈరు-మీరు, ఈరలు—మీరలు, ఈవు- నీవు, ఏన-నేను-ఏ-నే, ఏము-మేము; అంపుట-పంపుట. అనుపుట-పనుపుట, ఈ మొదలయినవి రెండు విధములు బహులములు (ఉదాహరణములు) గలవు.
361
వ్రేసులు-క్రాముడుతో —
కర్ణపర్వము (3-97) —
చ.
అన విని యమ్మహీరమణుఁ డాతని కిట్లను మీకు నాకతం
362
ఇటువలెనే (ఇంకను) తెలుసుకొనేది.363
అందఱు – అందొఱు, ఒకటి-ఒకొటి, ఈ రెండు నప్పకవిగారును, కంటిపొరలు-పరలు, పొదమా-పదమా- ఈ రెండును తిమ్మకవి సార్వభౌముడు వ్రాసినారు. తలగుట-తొలగుట; నేల పొరలుట - పరలుట,- ఇవియును గలవు.364
కృష్ణరాయల ఆముక్తమాల్యద (2–46) —
సీ.పా.
నిద్రిత ద్రుచ్ఛాయ నిలువర జరుగు వెం
365
వ్యాఖ్యయందు ‘పొరలు వెట్టు' అను (దానికి) అర్థము వ్రాసినారు. యతిభంగము కానలేదు. మిగిలినవి (పదములకు లక్ష్యములు) సులభము.366
తద్భవ సకారముకు-కొన్నింట తలకట్టు, కొన్నింట నేత్వము (గలదు.) 'శయ్యకు'కు రెండును (ఉన్నవి.) శంఖమునకు 'సంకు', శాణముకు 'సాన', శణక - సెలగ, శక్తి-సత్తి, శల్యుడు- సెల్లుడు, శపియించుట - సెపియించుట, శయ్య-సజ్జ, సెజ్జ, శణగ శబ్దముకు జనుము.367
'సెల్లుడు' —
ఆదిపర్వము (7-204) —
గీ.
సెల్లుఁ డట్లు నేలఁ ద్రెళ్లి చెచ్చెర లేచి
368
(ఈ పద్యమందు) 'సెల్లుఁడ'ని యెఱుగక-'శల్యుఁ డట్లు నేల చతికిలఁబడి' అని వ్రాసినారు.
369
శల్యపర్వము (1-250) —
చ.
వెరవును లావుఁ జేవయును వీరల కారయ నొక్కరూప సు
370
'సెపియించు' —
శాంతిపర్వము (4-157) —
క.
నృప నీవు మదీయంబగు
371
'(శపియింతు జుమీ) యెఱుంగఁ జాటితి నీకున్' అని దిద్దినారు. అర్థము బాగులేదు. రాజు, బ్రాహ్మణుడు ఎదురుగా నుండి మాటలాడుతఱి 'చాటితి' అనుట కూడదు.372
‘కొబ్బరి-కొబ్బెర అని రెండును గలవు.373
‘కొబ్బెర' —
అప్పకవీయము {2-196) —
'సీ.పా.
బిరుదు లబ్బురము కొబ్బెరకాయ బెరయుట'
అని ఏత్వములందు వ్రాసినారు.374
తిమ్మకవి శివలీలావిలాసము —
గీ. పా.
పెరుగు పాలు జున్ను బెల్లంబు నెయ్యి కొ
375
మన్నీడు-మనీడు, చెన్నటి-చెనటి, దున్నుట-దునుట, కొమ్మ-కొమ = స్త్రీ, కనుబొమ్మ-కనుబొమ, కన్నులు-కనులు, విల్లు-(విలు)-విల్, ముల్లు-ముల్, ప్రెగ్గడ— ప్రెగడ, — ఈ మొదలైన పదములు బహులములు గలవు.376
గండపెండేరము - గండపెండరము, చౌవంచి - చవువంచి అనియు గలవు.
377
'గండపెండరము ' —
తిమ్మకవి అచ్చతెలుగు రామాయణము (యు. 203) —
పొసఁగ నౌదలల హొన్బొమిడికమ్ములు పూని
378
‘హొన్ను' అనుటకు 'హొన్' అని యున్నది. 379
'చవువంచి' —
అందే (యు. 184) —
సీ. పా.
కాలరిపౌజు వెక్కసపు టేర్పుల జంట
380
'పసిడి బంగరు బంగారు పైడిహొన్ను, జాలువా పుత్తడి యనంగ స్వర్ణ మొప్పు' అని ఆంధ్రనామసంగ్రహము (స్థావర. 35) న చెప్పినారు గాని, 'బంగారము-బంగరము-బంగరువు'—అనిన్ని కలదు.381
'బంగారము' —
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (1-17) —
గీ.
కలిగె పదియాఱు వన్నె బంగారమునకుఁ
382
'బంగరువు' —
అందే (7-40) —
సీ. గీ.
గురుతనూభవ నాకు బంగరువు తోడ
388
పూ-పూవు-పువు-పువ్వు; దౌ-దౌవు-దవు-దవ్వు; మామిడి-మావిడి; కేళా-కూళి; మోసాల-మొగసాల-మోసల-సావడి; సంపెంగ-సంపంగి-సంపెగ - సం 384
'వే' —
శ్రీనాథుని నైషధము (4-25) —
గీ.
(స్మరశిలీముఖ కుసుమకేసరపరాగ
385
'నే' —
ఉద్యోగపర్వము (2-243) —
క.
నావుడు సంజయుఁ డిట్లను
386
గ్రంథవిస్తరభయమువలన (అన్నింటికి) లక్ష్యము లుదాహరించలేదు. 387
'కోయిల-కోవెల' (అని రెండున్నవి.) కోయిలకు సులభము. 388
‘కోవెల' —
రాజశేఖరచరిత్ర (3-80) —
సీ.
ఎలమామి కొనయెక్కి పెళ పెళనార్చి కో
389
తిమ్మకవి శివలీలావిలాసము —
గీ.పా.
విశ్వరూపంబు దాల్చి కోవెలలు నలులు.......
390
'వేళమ-వైళమ' (రెండు గలవు)391
‘వేళమ'- 'వైళమ' —
రామాభ్యుదయము (7-250) —
ఉ.
వ్రేసిన వ్రేటునం బడక వేళను దాటి పిరిందికంటి బా
(జేసికొనంగఁ జేర్చి కడుఁ జిక్క గబట్టి సురారి నేలకున్
392
ఎఱ్ఱనగారి రామాయణము —
ఉ.
అంగముతోడఁ గట్టు మిఁక యజ్ఞవిఘాతకచోరు నెందు వో
393
'చైపులసాకిరి చాయమగడు' అని ఆంధ్రనామసంగ్రహము నందున్నది. పొరపాటని తిమ్మకవి సార్వభౌముడు 'లక్షణ సారసంగ్రహము, (2-441) న వ్రాసినారు.394
నూత్నదండిగారు —
క.
మల్లెయు లంజెయు గద్దెయు
395
(77) అనిన్ని, వేదాలు, వాదాలు— ఈ మొదలైనవి గ్రామ్యపదములనిన్ని ఆంధ్రభాషాభూషణమందు (26) చెప్పినారు.[ 4] 396
'మల్లె' —
వసుచరిత్రము (3-129) —
రగడ.
మూలమూలల మల్లె లెంతటి మోహమో హరిణాక్షి డాచితి
397
'లంజె' —
కవికర్ణరసాయనము (4-110) —
సీ. గీ.
లంజెతల్లు లనఁగ లక్షింపగా నిట్టి
398
'గద్దె' —
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (4-195) —
సీ. గీ.
చంద్రికాపాండుకౌశేయశాటియైన
399
'ఒల్లె' —
కృష్ణరాయల ఆముక్తమాల్యద (2-81) —
సీ. గీ.
నారికేలాసనపుఁ దీపు టూరుపొలయ
400
అహోబల పండితులవారు నూత్నదండిగారి మతము నిర్మూలమన్నారు. ఇటువలెనే అందె-అందియ; పట్టె, మట్టె, మిద్దె, ఈటె, పల్లె, కన్నె- ఈ మొదలైనవి రెండును గలవు. ముత్తెము - ముత్తియ మనిన్ని గలదు. మల్లెలు- మొల్లలు- అని పదభేదమే కాదు, అర్థభేదము గలదని తోచుచున్నది.401
యయాతిచరిత్ర (1-36) —
గీ.
అగరు లేలకి విరవాది యాకు తీగెఁ
మొదలు (గానివి యెప్పుడుఁ బూచి కాచి
402
అని (భిన్నార్థముతో ప్రయోగము) ఉన్నది.
'వేదాలు' —
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (3-188) —
సీ.
అతిగుహ్యమై యకారాది క్షకారాంత
403
'గండాన' —
అందే (5-329) —
గీ.
మూలనక్షత్ర మందును మొదలి కాల
404
‘ప్రాణాన' —
ఉద్యోగపర్వము (3-345) —
క.
మానుగ ధృతరాష్ట్రుఁడు ప్రా
405
'నిటలాన' —
కర్ణపర్వము —
గీ.
వెండిపింజెలతోడ వెడదయమ్ముల చిత్ర
406
'ధరణి' (ఇకారాంతమును గలదు) ఇటువలెనే (వేదాలు, ప్రాణానవంటివి) బహులములు గలవు. 'వికృతౌ క్వచిచ్చ లోపో మో ర్ధీర్ఘశ్చాత ఆదిమస్య భవేత్' అని (నన్నయభట్టు) సూత్రమున్నందు వలన తెలుగున వికల్పముగ 'జొంపములు - జొంపాలు' అని వ్యాఖ్య (లో లక్ష్యములు) వ్రాసినారు గాని, గీర్వాణపదములును గలవు.407
'ధూర్త వృద్ధౌ మూర్ఖ నీచా వుదంతావపి సమ్మతాః'
అని అధర్వణ కారిక ధూర్తు, వృద్దు, మూర్ఖు, నీచు— అనిన్ని గలవని యర్థము. 'ధూర్తుడు' అని డుకారము సిద్ధమే.408
'వృద్ధు' —
సభాపర్వము (2–27) —
క.
వృద్ధు లొక లక్ష యున్నను
409
'మూర్ఖు' —
అందే (2–24) —
చ.
అవినయబుద్ధివై హరికి నర్ఘ్య మయోగ్యమ యంటి నీవు మూ
410
'నీచు' —
విరాటపర్వము (2-54) —
క.
అని పలికిన పలుకుల కం
411
ఇవి మాత్రమే కావు. మరియును (గలవు)412
సౌప్తికపర్వము (1-104) —
ఉ.
భీకరవిష్ణురూపములు పెక్కిటు లొక్కటఁ దోపఁ దీవ్రతా
413
(ఇందు 'కృపుడు' అనుటకు 'కృపు' అని యున్నది. ఇటువలెనే జనమేజయు, ధృతరాష్ట్రు - అని యున్నవి.414
శ్రీనాథుని నైషధము (1-35) —
సీ. గీ.
చక్కదనమున గాంభీర్యసారమునను
415
'వేముడు' అని యుండవలె. ఇటువలెనే తమ్ముడు - తమ్ము, అల్లుడు - అల్లు —అనియు గలదు.416
'తమ్ము' —
అరణ్యపర్వము (3-279) —
గీ.
తమ్ముచేసిన దురితంబు తలఁగఁ బూని
417
'అగ్రజు' —
అరణ్యపర్వము (5-334) —
చ.
అనుపమతేజుఁ డున్నతభుజాగ్రుఁడు దుర్జనవైరి విగ్రహుం
418
'అనుజు' —
విరాటపర్వము (5–81) —
గీ.
అపుడు రాధేయుఁ డమ్మెయి ననుజు వడుట
419
కొన్ని విభక్తి రూపముల విచారము
తిమ్మకవి సార్వభౌమడుగారు లక్షణసార సంగ్రహమునందు (1-353) —
గీ.
కూర్చియను ద్వితీయకును నొక్కషష్ఠికిఁ
420
గీ.
లలిఁ దృతీయాదులగు విభక్తులకు నెల్లఁ
421
'టాదివిభక్తా నిర్నేత్యేకే' అని శబ్దశాసనసూత్రము గలదు. దానికి తృతీయాది విభక్తులందు నికారానకు లోపము వచ్చి రాముచేత, రాముకొఱకు, రామువలన, రాముకు, రామునం దని బాలసరస్వతిగారు వ్యాఖ్య వ్రాసినను కొందరు
నూత్నదండి ఆంధ్రభాషాభూషణమునందు —
క.
సుతుఁ గనియె సుతుని గనియెన్[ 5]
422
(69) అని చెప్పినాడు గనుక —
సభాపర్వము (3-196) —
సీ. పా.
సహదేవ నకుల వాసవసుత భీమ ల
423
అనిన్ని మహాకవి లక్ష్యము మరియును వ్రాసినారు.424
విరాటపర్వము (5-342) —
ఉ.
అత్తఱి లేచివచ్చి తన యన్నలఁ దమ్ములఁ గానుపించె న
425
అచ్చు పుస్తకములందు 'ఉత్తరకు' అని వ్రాసినారు. మరికొంత గ్రంథమైన పిమ్మట గాని యుత్తర కథ రాదు. ఇచ్చట సందర్భమున్ను లేదు. జనకునితో పుత్రుడు చెప్పుచున్న కథ గావున పొరపాటుగాని, సుష్ఠువుగాదు.426
క.
ధనవర్గంబులు వీ రి
అని (విరాట. 5–358) ఉత్తరుడే చెప్పినాడు. 427
ఎఱ్ఱనగారి హరివంశము. (ఉ. భా 4-275) —
క.
అందఱు హరిదెస ప్రణయ
428
కవిత్రయ ప్రయోగముల మూడును గలవు.429
శ్రీనాథుని నైషధము (6–115) —
ఉ.
(లాలనఁ గ్రొత్త బెబ్బులి కలాసము వెట్టిరి యాసనంబుగా)
430
కవికర్ణరసాయనము (3-117) —
సీ. పా.
నీ తూపు కోర్వక నిటలాక్షుఁడును తనూ
431
ఇటువలెనే మహాకవి ప్రయోగములు కలవు.432
అహోబలుడు కవిశిరోభూషణమందు —
“నః కౌ. నే రపవాదః. నామ్నః కౌపరే నః స్యాత్. రామునకు కృష్ణునకు ఇత్యాది. ఉకారాదేకాక్షర గతా దూకారా దృకారాచ్చ పరోయం నకారః
“సర్వేషామే మచోదంత శబ్దానాం కౌపరే భవేత్
అని వ్రాసినారు.433
ఈ సూత్రమునకే బాలసరస్వతులవారు—
“కౌ=కు అనే విభక్తి పరమైతే నః=న అనే ఆగమము వచ్చును. 'ని' యనేది రాదు. అనితాం=ఇకారాంత వ్యతిరిక్తములైన నామముల యొక్క, జమః=షష్టికి, కు అనేదివచ్చును. రామునకు, సామాన్యాకారమున న్యాగమము వచ్చితే ఇకారాంత మవుచున్నది గనుక, 'అనితాం' అనే పర్యుదాసచేత నుక్వాదేశము రాదు 'ఙసః కిచ్చ' అను వక్ష్యమాణసూత్రము చేత 'కి' వచ్చును. 'రామునికి' అను రూపమున్ను గలదు.
అని వ్రాసినారు.434
అయితే, ఎంతటి పండితులకు నొకచోట భ్రాంతత్వము గలదు. అందఱు పండితులకు నొకచోటనే భ్రాంతత్వము గలుగదు. ఇన్ని ప్రయోగములు దిద్దక రెండు మాత్రము (అహోబలుడు గారు) దిద్దినారు. (అది) వారి ఔద్ధత్యముగాని (అవి) అసాధువులుగావు. రామునికి, రామునకు, రాముకు అని మూడు విధముల
నుండవచ్చును.435
క.
గురునికి గురునకు ననఁగాఁ
436
అని నూత్నదండి ఆంధ్రభాషాభూషణమున (చెప్పినారు) 'విధాతకు” అనవచ్చును.
437
పోతనగారి భాగవతము ప్రథమస్కంధము —
ఉ.
చేతులు మోడ్చి మొక్కెద నశేషచరాచరభూతసృష్టివి
438
సప్తమీవిభక్తికి నాలుగు విధములు గలవు. 439
అరణ్యపర్వము (6-357) —
చ.
ఉరమునయందుఁ గన్నులు పృథూదరదేశమునందు నోరుఁ బ్ర
440
వసుచరిత్రము (1-81) —
మ.
హరుఁడా తారకశైలదుర్గమున నధ్యాసీనుఁడై రాజశే
441
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (2-119) —
సీ. పా.
అవిముక్తమందు నుపాస్యుఁ డాత్మయటంచు
442
కవికర్ణరసాయనము (పీఠిక. 58) —
మ.
హరిదశ్వాన్వయమందు దాశరథినై యస్మత్పదాంభోజత
443
తిమ్మకవి లక్షణసారసంగ్రహమునందు (1-389) —
క.
కదిసి ముకారాంతములగు
హ్రదమున హ్రదమునయందున్
444
సంబోధనకు 'సురలార, తరులాక, నరులార' (ఇత్యాదిగా) అనుట సులభము. ప్రథమాబహువచన మటుల ('ఆర’ విరహితముగాకూడ) వచ్చును.446
నూత్నదండి ఆంధ్రభాషాభూషణము (9) —
క.
ఒప్పులు గలిగిన మెచ్చుడు
(సంబోధనమున) ఉకారాంతములకు 'విష్ణుడ, విష్ణుడా, విష్ణూ' (ఇత్యాదిగా) అనవచ్చును.447
ఓరి అనునది ఒకనికి అనేకులకు పిలువనగు.448
మై యనునది తృతీయావిభక్తికి నగును.449
షష్ఠికి ప్రథమ విశేషణము చెల్లును.450
ఉద్యోగపర్వము —
క.
మీపనుపున రాజ్యము పా
451
భీష్మపర్వము (2-392) —
క.
అపరాహ్ణసమయమున ని
452
ఆమహత్తులైన 'సముద్ర, మేఘ' పదంబులు మహత్తులవలె నగునన్నారు. మరియును గలవు.
453
ఆదిపర్వము (1-107) —
చ.
అరిది తపోవిభూతి నమరారులు బాధలు వొందకుండఁగా
454
అరణ్యపర్వము (4-100) —
క.
మృగయార్థ మరిగి హిమవ
455
కర్ణపర్వము (2-74) —
తలకొని జలములఁ బక్షం
456
ఇటువలెనే తెలుసుకొనేది.457
హంస - హంసము; దూత - దూతుఁడు అని గలవు. చరిత-చరిత్ర తరంగాంకాక్షతాది పదములు రెండు విధములు గలవు.458
అసుర పదము స్త్రీలింగము వంటిది.459
'సురలు' (దీనికి) ఏక వచనము లేదు.460
ఆప్ శబ్దము(నకు) ఏకవచనము లేదు.461
“అప్పుపాలైన శుభ్రాజ్ఞంబు రుచియెంత" ఇత్యాదయః కవిప్రయోగాస్తు న సాధవః. 'అప్పుల పాలైన యజ్ఞంబు రుచియెంత' ఇత్యాది పాఠ స్సాధుః. అని అహోబలుడుగారు కవిశిరోభూషణమున నన్నారు.
వసుచరిత్రము (1-36) —
సీ.పా.
తన కూర్మిరేని నప్పుననే ముంచె.
'అప్సరసలు - అప్సర' రెండు గలవని అహోబల పండితులు కవిశిరోభూషణమున వ్రాసినారు.
462 సుభ్రువుడు రాముడు, సుభ్రుడు, సుభ్రువునకు, సుభ్రునికి. క ప్రత్యయమందు - 'సుభ్రూకుడు'.
463
కృష్ణరాయల ఆముక్తమాల్యదలోని —
సీ. పా.
నిస్తులాన్యవయస్తంభవిక్షిప్త
(5-67) ప్రయోగ మనాకరమన్నారు. 'సుభ్రూవు' అనవలెనని తాత్పర్యము.464
చతుర్ముఖ పరమైన బ్రహ్మ శబ్దముకు మాత్రము 'బ్రహ్మకు' అని యుండుటున్నది.465
దైవవాచకములైన నకారాంత (పద)ములకు- కృష్ణవర్త్మకు (ఇత్యాదిగా) అనరాదన్నారు. కృష్ణవర్త్మునకు అని యుండవలెను. వసుచరిత్రమందు ‘తొలుదొలుత కృష్ణవర్త్మకు కలయొసంగి' అను ప్రయోగము అనాకరమన్నారు. మనుష్యవాచకములు 'నిగమశర్ముడు - నిగమశర్మ' (ఇత్యాదిగా) అనవచ్చు నన్నారు.466
'పాండు భూవరునకుఁ గోడలైతి' అను తిక్కనగారి ప్రయోగము అనాకరమన్నారు. అయితే నన్నయభట్టుగారు, అధర్వణాచార్యులు నెవరును 'నువర్ణకమునకు (కోడలను అనుచోట) లోపము చెప్పలేదని అనాకరమన్నారు కాని) సోమయాజిగారిని నన్నయభట్టాధర్వణాచార్యుల వారికన్నను తక్కువ యనుకొనరాదు. లెస్స పరిశీలించనందుననే కాని, వీరిద్దరికన్న నుత్కృష్టులగుదురు.467
తిక్కనగారి ఉత్తర రామాయణము (1-2) —
చ.
హరిహర పద్మగర్భులను నాదికవీంద్రుల నూత్నసత్కవీ
468
‘మహనీయుడనై' అని (ఉండవలసిన చోట 'మహనీయుడైన' అనిన్ని—
469
ఉద్యోగపర్వము (3-108) —
చ.
వరమునఁ బుట్టితిన్ భరతవంశము జొచ్చితి నందుఁ బాండుభూ
470
‘కోడలనైతి' అని (ఉcడవలసిన) చోట 'కోడలైతి' అనిన్ని సోమయాజిగారి ప్రయోగమున్నందుననే—
శ్రీనాథుని నైషధము (2-28) —
గీ.
అధికతాపపరీతాత్ముఁడైన నాకు
471
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (1-140) —
సీ.గీ.
రండు నను గూడి యో పరివ్రాట్టులార
472
అని శ్రీనాథమహాకవి చక్రవర్తి ప్రయోగములున్ను గలవు. సోమయాజిగారి ప్రయోగమైనా, శ్రీనాథుడుగారి ప్రయోగమైనను ఒకటొకటే చాలును. సోమయాజిగారి ప్రయోగము ననాకరమనుట అహోబల పండితులవారి ఛాందసత్వమే.473
అస్మదర్థమందు 'ను' వర్ణకలోపమైనటుల యుష్మదర్థమందు 'వు' వర్ణకలోపమగును.474
తిక్కనగారి ఉత్తర రామాయణము (5-38) —
క.
ఏ నొకటి నీకుఁ జెప్పేద
475
476
వసుచరిత్రము (3-16) —
చ.
అరుదుగ నీ విమానము ప్రజాధిపుడుం బురుషోత్తముండు శం
477
'ప్రోవవగు' అనుటకు 'ప్రోవగు' అని 'వు' లోపము. ఇటువలెనే మహాకవి ప్రయోగములు మరియును గలవు.478
ఆదిపర్వము (2-29) —
మ.
వివిధోత్తుంగతరంగఘట్టనచలద్వేలావనైలావలి
479
‘అశ్వోత్తమము' అనుటకు 'అశ్వోత్తము' అని మహద్వాచకముగా (నన్నయ్యగారు) ప్రయోగించినారు.480
'ఇంద్రజి, ఇంద్రజితుడు' - 'జిత్పదంబున కింద్రజి త్తింద్రజిత్తుండు...' అని లాక్షణికులు చెప్పినారు కాని, ఇంద్రజి, ఇందజితుడు' అనియు గలవు.481
తిక్కనగారి ఉత్తరరామాయణము (1-81) —
క.
ఇంద్రజితుఁ జంపి రణమున
482
అందే (2–13) —
చ.
ఇవి యెఱుఁగఁగ నెంత పను లింద్రజి చావు దలంప వాని నా
483
అందే (4-18) —
గీ.
పిదప నింద్రజి యనుపేరు పెంపు వడయు
484
ఇటువలెనే పరిక్షిత్తు-పరిక్షితుడు; హనుమంతుడు-హనుమానుడు (ఇత్యాదిగా) మహాకవి ప్రయోగములు గలవు.485
మరుత్-మరుత్త అని రెండును గలవు. 'మరుత్' సులభము.486
'మరుత్త' —
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (1-7) —
సీ.పా.
చిన్నారి పొన్నారి చిఱుత కూకటి నాడు
487
అందే —
వహ్ని సమాఖ్యుఁ దుర్వసుఁ డాత్మజుని గాంచె
488
ఇటువలెనే కేకయ-కైకయ; కోసల- కౌసల; అధర్వ-అధర్వణ; ధరణ-ధారణ, ఇత్యాది రూపభేదములు మహాకవి ప్రయోగముల బహులములు గలవు. గ్రంథవిస్తరమని (అన్నిటికిని లక్ష్యములు చూపుట) మానినాము.
489 కొన్ని పదవాక్యార్థ దోషముల విచారణ
ప్రతాప రుద్రీయ మందు వాక్యదోషములు ఇరువది నాలుగు చెప్పినారు. వాటిలో భగ్నచ్ఛందము యతిభ్రష్ట మనునవి యున్నవి.
'ఛందోభంగం వచో యత్ర, తద్భగ్న చ్ఛంద ఉచ్యతే
అని లక్షణము (దోష. 35) చెప్పి—
వింధ్యారణ్య కృత కుటుంబ రక్షణస్య
అని లక్ష్యము చెప్పినారు. కోలచల మల్లినాధ సూరి పుత్రుండగు కుమారస్వామి సోమయాజి రచించిన రత్నాపణవ్యాఖ్య (ఈ సందర్భమున నిట్లున్నది)—
“ఛందోభగ్నమితి. భగ్నం ఛందో వృత్తం యత్ర తచ్ఛందో భగ్నమ్. యతి ర్విచ్ఛేద ఇతి ఛాందసాః. భ్రష్టా యతి ర్యత్ర తద్యతి భ్రష్టమ్. ఉభయత్ర వాహితాగ్న్యా దిష్వితి పరనిపాతః. వింధ్యారణ్యేతి. తృతీయవర్ణే యతిభంగః. ప్రహర్షిణీ వృత్తే తృతీయ దశమ వర్ణయోః విభేదో నిహితః. తదుక్తం వృత్తరత్నాకరే— 'మ్నౌజ్రే గస్త్రిదశ యతిః ప్రహర్షిణీయం' ఇతి. తత్ర తృతీయ వర్ణే పరభావా ద్యతి భ్రష్టమ్. పాదాంతవర్ణస్య గురుత్వాభావా చ్ఛందో భగ్నశ్చ. నను క్వచి దవసానేపి 'లఘ్వంత్య' మితి వచనేన గురుత్వ విధానా దత్రాపి గురుత్వాంగీకారే న చ్ఛందో భగ్న ఇతి చేత్, సత్యం. య త్రేంద్రవజ్రోపేంద్రవజ్రాదౌ పాదాంత వర్ణస్య లాక్షణిక గురుత్వేపి ళ్రావ్యత్వ భంగాభావ స్తత్ర మాభూ చ్ఛందోభంగః. ప్రహర్షిణీ, వైతాలీయ, వసంతతిలకాదౌ తు వైపరీత్యా దస్త్యేవ దోష ఇతి ప్రాచీనా:"
పాదాంత లఘువు వికల్పముగా గురువగు ననగా కావలసినపుడు గురు వగునని యర్థముగాని, కొన్ని వృత్తముల కగునని, కొన్ని వృత్తములకు కాదని అర్థముకాదు. లాక్షణిక మతమును ప్రతికూలించి ఆలంకారికులు ఛందోభంగమని చెప్పరాదు. వ్యాఖ్యాకారులును పరిశీలించనిది ప్రహర్షిణి వసంతతిలకాదు
'సానుస్వారో విసర్గాంతో, దీర్ఘో యుక్త పరశ్చ యః
(అని చెప్పబడినది. దీనికి) గోమేధభట్ట పండితపుత్ర శ్రీనాథ విరచిత వ్యాఖ్యానము (ఇట్లున్నది.)
‘సానుస్వారఇతి. అనుస్వారేణ బిందునా సమవర్తత ఇతి సానుస్వారః. విసర్గో బిందు ద్వయరూపో సోంతో యస్య సః విసర్గాంతః. దీర్ఘో ద్విమాత్రకః. యుక్తపరః సంయుక్తపరః ఇత్యర్థః. పరః అనంతరయుక్తః పరో యస్మాదసౌ యుక్తపరః. వా శబ్దో వికల్పార్థః. పాదాంతే వర్తమానః. తు శబ్తో పూర్వోక్తే భ్యోస్య విశేష సూచనే. అసౌ వర్ణ ఇతి శేషః. గీ గురు సంజ్ఞికః. ప్రస్తరే కుటిల రేఖాకారః. నాగలిప్యాః ఉకారసదృశః భవతీతి శేషః. యథోక్తగుర్వన్యో మాత్రికో హల్ లఘు సంజ్ఞికః. ప్రస్తరే ఋజుః. ఊర్ధ్వ సంజ్ఞస్థ రేఖై కదేశ మాన ఇతి యావత్ అయమన్వయః. యో మాత్రికః అనుస్వారేణయుక్తః భవతి అసౌ గ్ జ్ఞేయః. యో మాత్రకః విసర్గేణ సహితః భవతి అసౌ గ్ జ్ఞేయః యో మాత్రకః దీర్ఘో భవతి అసౌ గ్ జ్ఞేయః. యో మాత్రికః సంయుక్త పరో భవతి, అసౌ గ్ జ్ఞేయః. యో మాత్రికః పాదాంతో భవతి అసౌతు వా వికల్పేన గ్ జ్ఞేయః. అసౌ వక్రో భవతి. అన్యోత్ ఋజుః జ్ఞేయః.'
ఇందువలన పాదాంతలఘువు వికల్పముచే గురువగునని స్పష్టమగుచున్నది. ఏ శాస్త్రమున కెవరు కర్తలో వారి సిద్ధాంతము ముఖ్యము (ఆ శాస్త్రవిషయమున) అలంకారిక సిద్ధాంతము ముఖ్యముకాదు. అయినా వారు (ఆలంకారికులు)ను పాదాంతలఘువును గురువుగా ప్రయోగించిరి. ప్రతాపరుద్రీయమందు (నాయక-14)
'మురారే ర్యఃపూర్వం జలనిధి సుతాయా ముదభవత్
అనుచోట పాదాంతమున 'రి' లఘువు గురువు.
రేరే ఘూర్జర జర్ఘరోసి సమరే లంపాక కిం కంపసే
అనుచోట పాదాంతమున 'ణ' లఘువు గురువు విద్యానాథుని గారి ప్రయోగములే ఎన్నోగలవు. 'ఇంద్రవజోపేంద్రవజాది' అని వ్యాఖ్యయందు వ్రాసిరి గాన, శిఖరిణీ, శార్దూలములు 'ఆది'లోనివని తలంతురు.490
శ్రీ వీరభద్ర నృపతేః ప్రియ వల్లభస్య
491
రెండు పాదాంతలఘువులు గురువులుగా నుండెను.492
'శ్రీ కాకతీంద్ర నగరీ మనిశం స్తువంతి'
మరియును వసంతతిలకములే గలవు. వ్యాఖ్యాకారు లచ్చట నేమనుకొనిరో తెలియదు. వృత్తరత్నాకరమందు—
'ఉక్తా వసంత తిలకా తభజా జగౌగ'
అని లక్షణము, లక్ష్యము చెప్పి, ఈ వసంతతిలకమునకే మరియును నామధేయములు గలవని చెప్పిన శ్లోక మిదిః —
సింహోద్దతేయ ముదితో ముని కాశ్యపేన
ఇందు నాలుగు పాదాంతలఘువులు గురువులుగా నుండెను. కోలచల కుమారస్వామిగారు వృత్తరత్నాకరము నేమి పరిశీలించిరో తెలియదు. మరియును కొన్ని వసంతతిలకలు ఉదాహరించుతాము.493
జగన్నాథ పండితరాయ శతకము —
నీలం వపు ర్వహతు చుంబతు సత్ఫలాని
494
—మూడు పాదాంత లఘువులు.
దానార్థినో మధుకరా యది కర్ణతాలైః
495
—రెండు పాదాంతలఘువులు
ఏతావాంత్సరసిజ కుట్మల స్వయత్నః
496
—ఇవి ప్రహర్షిణీ వృత్తము. ఇందొక పాదాంతలఘువు. 497
ప్రబోధచంద్రోదయము —
ఉత్తుంగ పీవర కుచద్వయ పీడితాంగ
498
—ఇది వసంత తిలక. ఇందు రెండు పాదాంతలఘువులు. 499
కిరాతార్జునీయము (7–7) —
రామాణా మవజిత మాల్య సౌకుమార్యే
500
ఇది ప్రహర్షిణి. ఇందొక పాదాంతలఘువు. 501
శిశుపాలవధ —
ఏకత్ర స్ఫటిక తటాంకు భిన్ననీరా
కాలిందీ జల జనిత శ్రియశ్శ్రయంతే
502
ఇదియు ప్రహర్షిణి. ఇందొక పాదాంతలఘువు.503
ఇటువలెనే వసంతతిలకా, ప్రహర్షిణీ వృత్తము లందును పాదాంతలఘువులు గురువులుగా బహులములు గలవు. వ్యాఖ్యాకారు లీప్రయోగము లన్నిటికి నేమి సమాధానము చేసికొనిరో తెలియదు. సమస్తవృత్తము లందును పాదాంతలఘువులు కావలసిననప్పుడు గురువు లగుట నిస్సందేహము. దోషముకానిదానిని దోషమనుట యొకదోషము. తాము దోషమనిన్ని, పాదాంతలఘువులు గురువులుగా ప్రయోగించుట రెండవ దోషము. ఆలంకారికుల తాత్పర్యము తెలియదు. వ్యాఖ్యాకారుల సిద్ధాంతము పరిశీలించక చేసినదని వేరే చెప్పనేల!504
విద్యానాథుడుగారు యతిభ్రష్టమునకు —
'వింధ్యారణ్య కృతకుటుంబ రక్షణస్య'
అని లక్ష్యము చెప్పిరి. క్రమభ్రష్ట మనెడు దోషము తాము చెప్పినదే, ఇచ్చట సంభవించెను.505
పాదాంతలఘువు కావలసినపుడు గురువెటులగునో రేఫసంయోగమున కివతల నుండెడు వర్ణము (లఘువు) కావలసినపుడు లఘువగును.506
వృత్తరత్నాకరము —
పాదాదా విహ వర్ణస్య సంయోగః క్రమ సంజ్ఞికః.
వ్యాఖ్య —
పాదాదా వితి. ఇహ అస్మిన్ వర్ణసంయోగ క్రమసంజ్ఞికః, పాదాదౌ— పాదస్యాదౌ పురఃస్థిత స్యేతి శేషః. వర్ణస్య సంయోగః క్రమసంజ్ఞికః. క్రమ ఇతి సంజ్ఞా యస్య స తథోక్తః. శేషాద్విభాషా ఇతి. కః పురఃస్థితేన అగ్రగతేన క్రమ సంజ్ఞేన పూర్వ స్యైవ వర్ణస్య గురోః క్వచిల్లఘుత్వ మపి స్యాత్. ఛందశ్శేఖర ఇదముక్తం—
సర్వాస్వపి చ భాషాసు, రహ యుక్తాక్షరే పరే
అస్యార్థః. సంస్కృతాపభ్రంశ మాగధ శౌరసేన లక్షణాసు భాషాసు రేఫేణ హకారేణ వా యుక్తేక్షరే పరే పూర్వస్య పాదాంతస్య వర్ణస్య లఘుతా వికల్పేన ఇష్టా. రేఫ సంయుక్తే సతి— 'కథం భ్రమరగ్రామే వసతి–హసతి ప్రాజ్ఞా' ఇత్యుదాహరణమ్. హకార సంయుక్తే సతి— 'భవతి హ్రస విష హ్రస్వస్త్యజతి హ్రియ' మితి.
'తరుణం సర్షప కాకం
తరుణమితి, ఆర్యావృత్త మేతత్. మృష్టం నామ మధురం. అత్ర ద్వితీయ చతుర్థ పాదాంతయోః వర్ణయోర్గురుత్వమ్. తృతీయ పాదాంతస్య సుందరీతి పదాంతస్య ఇకారస్య ఉపరిస్థిత గకార రేఫ సంయోగాత్ లఘుత్వం దర్శిత మితి జ్ఞేయమ్.'
అనియున్నది. పూర్వార్థమందు చివరనున్న 'ని' వర్ణము; ఉత్తరార్థమందు చివరనున్న 'తి' వర్ణము (పాదాంత మందలి లఘువులగుటచే వికల్పముగా గురువులు ) తృతీయ పాదాంతమందున్న 'రి' (రేఫ) సంయుక్తమున కివతలనుండుట వలన గురువైనను లఘువు. ఇది లాక్షణిక సిద్ధాంతము. వాస్తవ మిటువలె నుండగా ‘సాహిత్యరత్నాకరము'న శబ్దాలంకారతరంగ మందు ధర్మాభట్టుగారు—
ఏకాచ్కం సర్వతో లఘు, నిరోష్ఠ్యం చ. యథా—
‘అను హరణ చరణ రణ చణ
అని వ్రాసినారు. ద్వితీయ చతుర్థ పాదాంత లఘువులైన ర, న— ఈ రెండక్షరములు ఆర్యావృత్తమునకు గురువులు కావలెను. గురువులు కాకపోతే ఛందోభంగము, గురువులైతే సర్వలఘునిర్ణయము పోవును. ఇంతేకాదు; ఆలంకారికులు పాదాంతలఘువును గురువుగా నంగీకరించలేదు. (కుమారస్వామి సోమ 507
'ద్విగుణిత వసులఘు రచల ధృతి రిహ తు'
అని అచలధృతి లక్షణమున్నది. పదారు లఘువులు పాదమునకు "సర్వతో లఘు 'వని చెప్పవచ్చును. అటువంటి జగదేక పండిత సార్వభౌములకు నిటువంటి పొరపాటులు. ఏమనుకోము!508
యత్సౌందర్యమవేక్ష్య జీర్ణమునయో వాతాంబు పర్ణాశనాః
509
ద్వితీయ పాదాంతము లఘువు. గురువు కావలెను. కాకపోతే ఛందోభంగము. అయితే ఆలంకారికులు నిర్ణయంచిన ఛందోభంగము.510
'రామాస్త్రేణ హతం ద్విషత్కరిశిరో భోగీంద్ర భోగా ఇవ' ఇచ్చట ఛందోభంగమని వ్రాసినారు. (పై పద్యమున ద్వితీయ పాదాంతమున) 'అసి' అనుచోట ఛందోభంగమెందుకు కారాదో తెలియదు. రెండును శార్దూల వృత్తములే. ఒకచోట ఛందోభంగమేమి? ఒకచోట కాకపోవటమేమి? ఇది ఏమనుకోము!511
'నిర్ముక్తం రుధిరాప్లవేన ఘనమాణిక్యత్త్విషే వారుణమ్'.
'మాణిక్యేత్యత్ర యతి భంగః' అన్నారు. పదమధ్య పదావసానములని వారి తాత్పర్యము. 'మాణిక్య' పదము మూడక్షరములు. అందులో రెండవ యక్షరము యతి. అటుల నుండరాదు. పదాది వర్ణమే ఉండవలెనని ఆలంకారికుల తాత్పర్యము. అయితే వారును (ఇట్లుండుట) దోషమనుటేకాని (ప్రయోగించుట) మానలేదు.512
‘జిత్వా రామావధాని ప్రవరమురు మరుద్వేగవద్వేద చర్చా
513
514
గీర్వాణ కవిత్వమందు, యతి యనగా నిలుపుటేకాని, పదమధ్య, పదావసానము కాకూడదని కాదు. ఆలంకారికులు చెప్పిన యతిభంగ చ్చందోభంగములు ప్రతికావ్యమందును గలవు. ఇవి దోషములైతే మహాకవు లేల రచింతురు! ఇంకను కొన్ని ఉదాహరణములు వ్రాసుతున్నాము.515
ప్రబోధచంద్రోదయము —
ఏకత్రిస్సప్తకృత్వో నృపబహుల వసామాంసమస్తిష్కపంక
516
(తృతీయ చరణమందు) 'అవధి' యందలి ద్వితీయ వర్ణము యతి.517
స్ఫురద్రామోద్భేదస్తరలతర తారాకుల దృశో
518
ప్రథమ చరణమందు తారాలోని 'రా' యతి. చతుర్థ చరణమందు (పాదాంతలఘువు గాన) ఛందోభంగము. రెండు దోషములు చెప్పవలెను. 519
ఇందు ‘వల్లి' ఇకారాంతము, 'పరీరంభ' పదములో 'రీ' దీర్ఘము.520
దండి విరచిత 'అనామయము' —
స్తోత్రం సమ్యక్ఫరమవిదుషా దండినా వాచ్యవృత్తా
521
తృతీయ చరణమందు 'ప్నో' యతి. ద్వితీయ చరణమందు పాదాంతలఘువు గురువు. ఇది మందాక్రాంతవృత్తము.
దీనిలక్షణము —
'మందాక్రాంతాజలధిషడగైర్మోభనే తౌ గురూచ'
లక్షణము చెప్పు నీ లక్ష్యమునందే (పాదాంత)లఘువు గురువు.522
హలాయుధము —
త్వత్పూజాయాం కుసుమహరణే ధావతః పాదయుగ్మం
523
(ద్వితీయ చరణమందు యతిభ్రష్టము ('ఉద్గీర్ణ' లో యతి) చతుర్థచరణమందు (పాదాంతలఘువుగాన) ఛందోభంగము.524
మేఘసందేశము (ఉత్తర. 6) —
నేత్రా నీతా స్సతత గతినా యద్విమానాగ్రభూమీ
525
చతుర్థ చరణమందు యతి, ఛందోభంగములు రెండును. ఇటువలెనే మేఘసందేశమందు మరియును గలవు.526
నైషధము (2-102) —
అశ్రాంత శ్రుతి పాఠపూతరసనావిర్భూత భూరి స్తవా
527
ప్రథమ, చతుర్థ చరణములందు యతి భంగములు. చతుర్థ చరణమందు ఛందోభంగమున్ను.528
భర్తృహరి సుభాషితము —
లభేచ్చ సికతాసు తైలమపి యత్నతః పీడయన్
కదాపి పర్యటన్ శశ విషాణ మాసాదయే
529
ఇది పృథ్వీవృత్తము. "జసౌజసయలా వసుగ్రహ యతిశ్చ పృథ్వీ గురుః" అను లక్షణము వలన ప్రథమ చరణమందు 'ల', ద్వితీయ చరణమందు సు', చతుర్థ చరణమందు 'ర్ఖ' పదాంత (వర్ణ)ములుగాన యతిభంగములు.530
వృత్తరత్నాకరము —
వంశే భూ త్కాశ్యపస్య ప్రకట గుణగణ శ్శ్తైవ సిద్ధాంత వేత్తా
531
తృతీయ చరణమందు 'రా' ద్వితీయ వర్ణము యతి. లాక్షణికుడే ఇట్లు రచించగా ఆలంకారికులు యతిభంగ, ఛందోభంగములు దోషములనరాదు. ఇన్నిప్రయోగములు బాలుర తెలివిడి కొఱుకు వ్రాసినాము. పదమధ్య పదానసాద వర్ణములు యతులు గలవు. పాదాంతగురువు లఘువు కలదు. పాదమధ్య గురువును లఘువు కలదు.532
తిమ్మకవి లక్షణసారసంగ్రహము (2-23) —
గీ.
సంస్కృతపదంబు లొగి సమాసములు గూర్చు
533
లక్ష్యములు —
శాంతిపర్వము (4–81) —
ఉ.
కావున కామక్రోధములు గ్రాచుచు నాశ్రిత కోటి (గాచుచున్
534
535
ఉద్యోగపర్వము (2-24) —
చ.
అనవుడు నిట్లను న్విదురుఁ డక్కట ధర్మసుతుండు బాంధవుం
536
శల్యపర్వము (1-221) —
చ.
కృపకృతవర్మలం గడిమి గిట్టి శిఖండి ప్రభద్రకుల్ మహో
537
ఈ పద్యము లచ్చు పుస్తకములందు దిద్దలేదు. ఇక్కడ నేమనుకొనిరో తెలియదు.538
కాశీఖండము (4–81) —
సీ. పా.
సంధ్యాభివందన శ్రద్ధయుజ్జన సేయు
539
అచ్చు పుస్తకము లందు 'వినోదకేలి' యని దిద్దినారు.540
సభాపర్వము (1-78) —
ఉ.
వానికి నెయ్యుఁడై యమరవంద్యపదాంబుజుఁ డంబికాబృహ
541
రాఘవపాండవీయము (1-35) —
క.
వేంకటవరదుఁడు వెలయు ని
542
543
'సంయుక్తే సంస్కృతాద్యే స్వా, త్సర్వమాంధ్రపదం లఘు
అని అధర్వణసూత్ర మున్నది గాన గీర్వాణమంచును ఈలాగు కలదు. ఉదాహరణము శిశుపాలవఛ యందలి
మనునది వ్రాసినారు. మరియును గలవు. నన్నయభట్ట కారిక—
'ఈ దంతా ఇద్వదేవ కృత హ్రస్వాః' (ఆ. శ. చి. అజం. 41)
'రేఫ సంయోగే పరే పూర్వ వర్ణస్య లఘుత్వే. 'శత తాళదఘ్న హ్రదమునఁ బడియెన్' ఇత్యాదయః కవి ప్రయోగాః ఉవాహరణమ్'
అని అహోబల పండితులు వ్రాసినారు.544
ప్రతాపరుద్రీయము నందు చెప్పబడిన పదదోషములలో క్లిష్టమున్న దొకటి. దానికి లక్ష్య మిట్లున్నది—
'నభస్వదశ నారాతి ధ్వజాగ్రజ విరోధిషు (దోష. 15)
“నభస్వదశనా స్సర్పాః తేషా మరాతిర్గరుత్మాన్. స ఏవ ధ్వజో యస్యేతి విష్ణు, స్తస్యాగ్రజ ఇంద్ర, సస్య విరోధిషు పర్వతేష్విత్యర్థః ప్రతీతే రతి దూరణ్వాత్ క్లిష్టమ్'
అని వ్రాసినారు. అతి దూరార్థమైనందున 'క్లిష్ట' మను దోషమును చెప్పినారు, సరే.545
546
ప్రతాపరుద్రీయమందు చెప్పబడిన అర్జదోషములలో 'అతిమాత్ర' మన్న దొకటి.547
'యత్సర్వలోకాతీతం త, దతిమాత్రం ప్రకీర్త్యతే' అని లక్షణము చెప్పి —
మా భూ దేకార్ణవం విశ్వ, మితి సంకోచితాశ్రుభిః
అని లక్ష్యము చెప్పినారు. ఇది దోషమైతే
పారిజాతాపహరణము (1-10) —
ఉ.
రాజుల సేతయుం బరశురాముఁడు నంతలు సేసె రెండుమూఁ
548
వసుచరిత్రము (1–74) —
మ.
జలధిన్ దానపయోనదీఝరులచే చంద్రున్ యశోలక్ష్మిచే
జెలువొప్ప న్వెలయింపఁజాలు భళిరే శ్రీరంగరాయక్షమా
549
(అనుచోట్ల దోషము కావలెను. కాని, ఇటువలెనే మహాకవులందఱు నతిమాత్రమునే వర్ణించినారు. అవి యెన్నని వ్రాయము!550
వసుచరిత్రము (1-83) నందే —
మ.
అతిధీరుం డతిదానశీలుఁ డతిరమ్యాకారుఁ డత్యంతసు
551
అన్ని పుస్తములందు (చతుర్థచరణమందు) 'కల్పించున్' ఆవి యున్నది. వ్యాఖ్యాకారులును యతిభంగము కానక తప్పునకే అర్థము వ్రాసినారు. 'కల్పించె' ననగా ఉత్తదనుటే, గాన నర్థమున్ను బాగులేదు. ధనకనకవస్తువాహనాదులచే గతి కల్గించినాడనిన్ని, ఉత్త మపురుషగుణస్తుతిచే నందు పరము గల్పించినాడనిన్ని అర్థము. ఇచ్చట నతిమాత్రమే కాకపోతే—552
స్వర్గారోహణపర్వము (1-98) నందు —
క.
విను మొక్కటి సెప్పెద రా
553
అని ధర్మరాజుతో నింద్రుడు చెప్పెనుగదా! మరియును—
‘అసత్కీర్తనకాంతార, పరివర్తన పాంసులామ్
అని వేదవ్యాసులవారు రాజులను వర్ణించుట చేతను వాక్యము పాంసులమైనది. శ్రీ భగవత్కథాగంగ చేత పవిత్రమును చేయుచున్నామని హరివంశము రచించినారని స్పష్టముగా నుండగా వెంకటేంద్రుని వర్ణించిన కవీశ్వరులకు
'కీర్తిం స్వర్గఫలా మాహుః, ఆసంసారం విపశ్చితః
ఎవ్వని కీర్తి ఎంత మట్టుకుంటున్నదో వానికి నంత మట్టుకు స్వర్గప్రాప్తి. ఎవ్వనికి ఎంతమట్టుకు నపకీర్తి ఉంటున్నదో వానికి నంతమట్టుకు నంధకారబంధురమైన నరకప్రాప్తి.
‘మహానదీ ప్రవిష్టాని, రథ్యాంబూ నీవ పావనాః
అని యున్నందున కవీశ్వరులచే వర్ణింపబడిన వారికి సద్గతి కల్గునని యుండగా, రాజులను వర్ణించిన కవీశ్వరులకు సద్గతి యనుట అతిమాత్ర మెందుకు కాకపోయెను ఇతర కవీశ్వరులు మాత్రమే కాదు, విద్యానాథుడుగారును అతిమాత్ర దోషమునకు పాల్పడిన వారే.554
ప్రతాపరుద్రీయము —
"బ్రహ్మన్ మేరుగిరౌ కృతేపి కిమిదం నైవం విధాస్తే ముదః
555
ఇచ్చట నతిమాత్ర మెందుకు కాకపోయెనో తెలియదు.556
"స్వామిన్ గోత్ర మహీధరాన్ కిమధునా నిచై ర్విధత్సే కుతో
557
“వదాన్యో నాన్యోస్తి త్రిజగతి సమో రుద్ర నృపతేః
558
ఇంతకన్న నతిమాత్రము కన్పించదు.559 560
కాళిదాస దండకము —
'చారు శింజక్కటీసూత్ర నిర్భర్త్సితానంగలీలా
561
ఆముక్తమాల్యద (1-56) —
మ.
శయపూజాంబుజముల్ ఘటిం దడబడన్ జన్దోయి లేఁగౌను పై
562
ఇటువలెనే మహాకవి ప్రయోగములు బహులములు గలవు. సరసమైన కటి పదమును గ్రామ్యమనరాదు.583
ధర్మాభట్టుగారు అశ్లీలమునకు పదగతదోషములందు 'గుహ్యకేశ' పదమును, అర్థగతదోషములందు 'మదనధ్వజ' పదమును వ్రాసినారు. యుక్తముగా నున్నది. 'గుహ్యక' పదము, 'ఈశ' పదము- రెండు కలిపితే 'గుహ్యకేశ' అని వ్రీడాకరమైన అశ్లీలము. 'గుహ్యకేశ్వరః' 'యక్షేశః' అని ఉంటే, పదగతదోషము లేదు. 'మదన' పదము మంచిదే. 'ధ్వజ' పదమును మంచిదే. 'మదనధ్వజ' మని రెండు కలిపితే వ్రీడాకరమైన అశ్లీలము. మత్స్యము కర్థముండినా, చటుకున వ్రీడాకరమగు నర్థమే స్పురించును. 'గుహ్యకేశః' కుబేరున కర్థముండినా, వ్రీడాకరమగు నర్థమే చటుకున స్ఫురించును. గాన ధర్మాభట్టుగారి నిర్ణయము యుక్తముగా నున్నది.564
విద్యానాథుడుగారు అశ్లీలమును మూడు విధములుగా చెప్పినారు. 'అమంగల, జుగుప్సా, వ్రీడాకం త్రివిధ మళ్లీలం' అని. ఉదాహరణము, వివరణ ఇట్లున్నది.
'అభిప్రేత పదావాసః, కదా న స్సం భవిష్యతి
“అత్ర అభిప్రేత పదాత్ ప్రేతలోక ప్రతీతే రమంగలత్వం, సాధనం నీచ మిత్యనేన తుచ్ఛ మేహన ప్రతీతేః వ్రీడాకరత్వం, పరోత్సర్గైకజీవినా మిత్యనేన అధోవాయు ప్రతీతేః జుగుప్సాకరత్వమ్"
సాధన పదముకు మేహనమున్ను కోశమం దర్థమున్న దీని వ్రీడాకరత్వమే అయితే: రఘువంశము (చతుర్థ సర్గ) యందు
'ప్రతి జగ్రాహ కాలింగ, స్తను స్త్రీర్గజ సాధనః
అనుచోట, 'లలంజః = నిరర్థక జన్మవాన్. స్వార్థే కః, మేహనాగ్రే' అని నానార్థరత్నమాల యందు ఉండుటచేత అశ్లీలమగును. ఇదిట్లుండగా, తేజశ్శబ్దమునకు రేతమని సాధారణముగా నర్థము ఉన్నది.
'శుక్రం తేజో రేత నీచ బీజ వీరేంద్రియాణి చ'
అని నిఘంటువు. తేజ శ్శబ్దము జుగుప్సాకరము కావలె. కాని మహాకవి ప్రయోగములు బహులములు గలవు.
సాహిత్యరత్నాకరమందు —
'రాజతేద్రౌ సుధాబ్ధౌ చ, శ్రియమాహృత్య రాజతే
అని యున్నది. మరి ఇది అశ్లీలము కావలె: 'భగ యోనిర్ద్వయోః' అని నిఘంటువున్నందున 'సుభగః' వ్రీడాకర మనవలె. కాని అహోబల పండితులవారు
"వీర్యసుభగాది శబ్దా, విక్రమ సుందర ముఖాభిధేయేషు
565
'అంబికా రమణ' పదమున 'విరుద్ధమతికృత్' దోషమన్నారు. కానీ బహుల ప్రయోగములు కలవు.566
కవి రామభద్రుని జయరమా రామశతకము —
సీ. పా.
గాధితనూజ యుగత్రాణవిశ్రుతం
ఆంధ్రనామసంగ్రహము —
సీ. పా.
మరకతచ్ఛవికి నంబరమున కగుఁ బేరు
అందే —
గీ.పా.
నాగవాసమనట నామమౌ వేశ్యాజ
ఇటువలనే మహాకవులు ప్రయోగించినారు. ఆలంకారికు లెందుకు దోష మనిరో మహాకవు లెందుకు ప్రయోగించిరో తెలియదు.567
'ధావన్మృగేషసంభ్రామ్య త్కరిషూద్యత్తరక్షుషు
అనుచోట పతత్ ప్రకర్షదోషమని ఉదాహరించినారు.568
'భ్రామ్యత్కరి షూద్యత్తరక్షుషు, ధావన్మృగే ష్వితి
అని వివరించినారు.569
అనుచోట క్రమభ్రష్ట మను దోషమన్నారు. రెండును పతత్ ప్రకర్షదోషమనే చెప్పవలెను. (రెంటికిని) భేదము లేశమును కనిపించదు. మరి పతత్ పకర్షము దోషమే అయితే
'న బ్రహ్మ విష్ణువచసామపి గోచరస్త్వ
అను మల్హణకవి పద్య మేమగునో మరియు అతని పద్యమే యగు
‘బ్రహ్మేంద్రవిష్ణుసురదానవలోకపాలైః'
అన్నదేమగునో! ఇంకను గలవు.570
దండిగారి అనామయము —
వేధావిష్ణుర్వరుణధనదౌ వాసవో జీవితేశ
571
సుభాషితరత్నావలి —
శంభుస్స్వయంభు హరయో హరిణేక్షణానాం
572
ఇందు పాదాంతలఘువులు గురువులు, 'స్వయంభు' హ్రస్వాంతము, గమనించవలెను.573
'భద్రాసనాని దృషదః భద్రాణి చ మహీరుహాః
అనుచోట 'సంబంధ వివర్జిత' మను దోషమన్నారు. సరే, భిన్నలింగ వచన దోషములకు
'సముద్రా ఇవ గంభీరం, మనో మాల్మభూభుజః
అని లక్ష్యము వ్రాసినారు. ఈ భిన్నలింగ దోషము 'భద్రాసనాని' అను శ్లోకమందును కనుపించుచున్నది. (భిన్నలింగ, వచనములకు కొన్ని ఉదాహరణములు వ్రాసుతాము.)574
'రాత్రి ర్యామత్రయపరిమితా వల్లభా స్తే సహస్రమ్!
575
'వల్లభాస్తే సహస్రం' భిన్నలింగము.576
ధర్మాభట్టుగారి నరకాసురవిజయము —
'శయ్యాంబరం శశిశిశోరివ భాతి, లాక్షా
577
ఇదియు భిన్నలింగమే.578
జయదేవ మహాకవికృత ప్రసన్నరాఘవము —
కిం శీతాంశు మరీచయః కిము సురస్రోతస్వినీ వీచయః
579
ఇచ్చట (వీచయః మొదలగునవి బహువచనములు శ్రీచయః ఏకవచనము) కాగా భిన్న వచనము.580
(ఇటువలెనే ఆలంకారికుల దోషమార్గమును మహాకవుల ప్రయోగమార్గమును పరిశీలించుకొనవలెను. దిక్సూచనగా బాలుర తెలివిడి కొఱ కివి వ్రాసినాము).
581 గ్రంథాంత విజ్ఞప్తి
సీ.
సుకవీంద్రులార! సర్వకలాకలాపర
582
సీ.
అవనిపై శాలివాహనశకవర్షముల్
583
