సుకవి మనోరంజనము
చతుర్థాశ్వాసము
శ్రీ భారతీశ సన్నుత
1
రేఫ శకటరేఫలు : లాక్షణికుల పొరబాటులు
గీ.
[ 1]
2
కాకునూరి అప్పకవిగారు ఆంధ్రశబ్దచింతామణి యందు —
గీ.
రేఫము ఱకారమును నన రెండు తెఱఁగు
3
సీ.
శ్రీ కామెపల్లి పురీ గోపికాజార
4
అనిచెప్పి, రేఫముల కొకసీసమాలిక, ఆకారముల కొకసీసమాలిక చేసినారు. రెండును పరిశీలించితే, రేఫములందు ఱకారములును, ఱకారములందు రేఫములును గలసినవి. ఉభయరేఫములని వ్రాసినవి ఉభయరేఫములుగావు. 5
"అరుగుట-పోవుట, చెఱచుట, తెఱఁగులు, తొఱఁగుట, తోఱలుట, నెరసులు విస్తరించుట, పరిగొనుట, పరిచనుదెంచుట, పరిమెయి, పరవకటి, పరిమార్చుట, పెరుగుట, క్రమ్మఱ, మఱదలు – ఇవి కుఱుచలమీఁది రేఫ, ఱకారములు రెండు నగును. 6
ఆరుట = శమించుట, తీరనికినుక, తీరులు, పోర నీరయిపోవుట, మారి మసఁగుట, వేమారు – ఇవి దీర్ఘములమీది రేఫ, ఱకారములు అని వ్రాసినారు. (మరియు) 'అరుగుట' గురురేఫ మగుటకు (ఉదాహరణముగా)—
మౌసలపర్వము (1-169) —
క.
మఱునాఁడ యగుట లెస్సగ
7
(అను పద్యము' వ్రాసినారు). రేఫ, ఱకారములు రెండును ఈ యొకపద్యమువలన నెటుల తెలియవచ్చునో తెలియరాదు. సరెకదా, ఈ పద్యమైనను - పామరులకును తెలియవచ్చెడు తప్పుశబ్దము - అనగా, ఆ శబ్దమేలేని లక్ష్యము వ్రాసినారు. శ్రీకృష్ణమూర్తి వనమునందు శరీరమును వదిలిన పిమ్మట నర్జునుఁడు నక్కడికి వెళ్ళి విచారించుచున్న సమయమందలి పద్యము (ఇది). ఈ పద్యముకు పైపద్యములు, క్రిందిపద్యమును, ఇదియును పరిశీలించితే సులభముగానే పొరపాటు స్పష్టమవుతున్నది.— 8
ఉ.
అమ్మేయి నూరకుండ ననుయాయి జనమ్ములఁ బెక్కులాడి చి
9
చ.
అని యడుగంగ దైవగతి నంబుధి పట్టణ మాక్రమించు టె
10
క.
మఱునాడ యగుట లెస్సఁగ
11
సీ.
దానికి జనములు దాను నుత్తులమంది
మునకుఁ గృత్యములగు పనులెల్ల సమకట్టి
12
'మఱునాడే సముద్రుడు ద్వారకాపట్టణమును ముంచగలడని నిశ్చయముగా ‘నెఱిఁగె' నని స్పష్టమేకదా! (కావున పద్యమందు) 'ఎఱగె' ననిగాని, 'అరిగె' నని గాని కాదు. అరుగుటే అర్థము చెప్పితే అరిగెడు వాడెవడో, కర్త కనుపించడు. ఇంతమాత్రమేకాదు. (ఇది) సూర్యాస్తసమయమందలి ప్రవృత్తి కదా! కాకపోతే సూర్యుడు 'పశ్చిమగిరి చఱికి ననతి దూరుడై విశదుడై' అని చెప్పరు గదా! సూర్యాస్తసమయమందు 'వేడియడరిన దీప్తుల్', అనగా-నుష్టత్వముచే ప్రజ్వరిల్లుచున్న దీప్తులని చెప్పుటయు గూడదుకదా! 'వేడి యెడలిన' వనగా- ఉష్ణత్వము నెడబాసిన వనుట సాయంతనమందు యుక్తము. కావున 'విశదుఁడై' అని. అన్నివిధములచేత నప్పకవిగారు వ్రాసినటులైతే తప్పులని (వేరే) చెప్పనేల? 'అరుగుట' రేఫముగాని ఱకారమని ఎవరును చెప్పలేదు. లక్ష్యమున్ను కనిపించదు. మరియును దీర్ఘములమీద నుభయరేఫములకు వ్రాసిన పద్యము— 13
‘మాఱి' యనుటకు కర్ణపర్వము (3-10) —
ఉ.
పాఱినఁ జూచి కౌరవ నృపాలుఁడు సూతతనూజుతోడ నీ
14
(ఇక్కడ అప్పకవిగారి దృష్ట్యా) 'మాఱి' యనగా-సంహారకర్త్రియయిన శక్తి కర్థముగదా! 'నీకుఁ బాండవు ల్మాఱి'- చంపేవారని అర్థము చెప్పవలెనుగదా! ఇదే అర్థమయితే దుర్యోధనుడు తన సేన విరిగిన పిమ్మట కర్ణునితో ననెడు వాక్యముగదా (ఇది) ఈ కాఱియ = ఈ కష్టము. 'వివిదాస్త్రసంపద న్మీఱిన' అను విశేషణమున్ను, 'అమేయపరాక్రమ' అను సంబోధనమున్ను (కర్ణుని) శౌర్య
ధైర్యసాహసాదులను ప్రకటించుటకే కదా! కావున, నీదగు బలంబును, అనగా-
అస్త్రబలమును, చేవయు పరాక్రమమును, చూపుము = ప్రకటించుము, ఇత్తఱిన్ = ఇటువంటి కష్టసమయమందు నూరకుండకుమని ప్రోత్సాహము చేయునపుడు, 'మాఱి' = చంపేవారనుట అసంగతమని చెప్పనేల! "పాండవుల్ మాఱే?" = మాఱె యనగా 'ఎదురేనా' అని అగ్గించుటేకాని, చంపేవారని తిరస్కరించి చెప్పరాదు. (పద్యమందున్నది) 'మాఱె' యను పదముగాని, 'మారి' యను పదముగాదు. ఆ మారి పదమైనా ఱకారముతో ప్రయోగ మొకటియైనా కనుపించదు. రేఫముకు విరాటపర్వము.
గీ.
కాలపక్వంబువైన లోకముల జముఁడు
15
'
బారి' పదమును రేఫములం దందఱు వ్రాసినారు. (మరియు)
భీష్మపర్వము (3-242) నందు —
గీ.
అనిన నతఁడు పాండవాగ్రజుఁ గవలను
16
(అని మారి పదము రేఫముగా నిర్ధారితమై ఉన్నది).
'ఎఱిఁగె' ననుపదము 'నరిగె'నను పదమనుకొనుటయు, నది ఱకార మనుకొనుటయును, 'మాఱె' అనుపదమును 'మారి' అనుకొనుటయు, నది ఱకారమనుకొనుటయు (తప్పని) సులభముగా నీ గ్రంథపరిశీలనము వలన తెలియవచ్చును. 17
(ఇక) ఆరుట = శమించుట– ఈ పదముకు మాత్రము (అప్పకవి గారు) రేఫ ఱకారములకు రెండు లక్ష్యములు వ్రాసినారు. ఇందులో—
ఆదిపర్వము (4-19) —
క.
కాఱడవిఁ బఱచు మృగముల
18
(అను) నీ పద్యము మాత్రము బాగున్నది. కాని, శాంతిపర్వము (1-13) :
కౌరవులు సేయు నవమతి
19
అని వ్రాసినారు. 'ఆరుట' అను పదము నిండుటకు నడగుటకు నర్థము. 'నిండె'నను నర్థమైనపుడు రేఫము, అణగు నను నర్థమైనపుడు ఱకారము. ఆప్రకారముగా నొకర్థమైనపుడు రేఫము, నొకర్థమైనపుడు ఱకారమునగు పదములు పెక్కుగలవు. ముందు ముందు కొన్ని తెలియపరచుతాము. (అర్థభేదముచే భిన్నరేఫము లగునను నీ యంశము) నెఱుంగక, 'శమించుట' కర్థమనియు, రేఫ ఱకారముల రెంటను గలదనుటయు భ్రాంతత్వము. క్రిందటి రెండు పద్యముల(ందు)వలె భ్రాంతత్వము (ఇచ్చట) సులభముగా తెలియదు. ఈ పద్యమందు ‘శ్రమ మారున్' అని యుంటే అర్థము కుదురదు. దుర్యోధనాదులు సేయు నవమతిచేత కోపము ప్రజ్వరిల్లుట సరే, కర్ణుని ముఖము గనుగొంటే 'శ్రమ పోయె” నని చెప్పుట ‘పృష్ఠతాడనము-దంతభంగము' అను సామ్యముగా నున్నది. సామ్యమేమి "కౌరవావమతిచేత క్రోధోదయ మయీది, తత్క్రోధముచే శ్రమోదయ మయీది, కర్ణముఖావలోకనమున తచ్ఛ్రమము పోయీది
[ 2] '— ఈ లాగున ననరాదా!" అంటే యీ యర్థము బాగులేదు. (ఇది) మూలమునకు విరోధించినదిన్ని, అసందర్భమైనదిన్ని. ఇట్టి యర్థము పండితులు చెప్పరాదు. (ఎందుకనగా వ్యాసభారతము) శాంతిపర్వము ప్రథమాధ్యాయమునందు——
శ్లో.
సభాయాం క్లిశ్యమానస్య, ధార్తరాష్ట్రైః దురాత్మభిః
అని యున్నది (దానికి తెలుగు భారతమున) పద్యము—
క.
కౌరవులు సేయు నవమతి
20
తనకు కర్ణు డన్నని యెఱింగిన పిమ్మట ధర్మరాజు దుఃఖాక్రాంతుడై యనుకొనే (సందర్భములోనిదీ పద్యము). సభయందు దుర్యోధనాదులు ద్రౌపదీమానభంగము సేయునపుడు వారిపై క్రోధము ప్రజ్వలించేది. కర్ణుని నన్నని యెఱుంగకపోయినా ధర్మరాజు ఉత్తమోత్తముడు గావున (అతనికి కర్ణుని మొగము చూడగానే) శాంతి నిండేది. "అన్నగాకపోతే యెందుకు నా హృదయము చల్లగా నుండేది?" (అని) విమర్శ చేసుకోనైతినని (ధర్మరాజు) పరితపించుచున్నవాడని భావము. అప్పకవిగారు " 'శ్రమ మారున్' అనే వ్రాసియుందురు. లేఖకప్రమాద మనుకోరాదా" అంటే, రేఫ సీసమాలికయందు, “శ్రమ మారె, పొంగారె" అని వ్రాసి, అర్థమున్ను శ్రమమారుట = బడలిక తీరుట, పొంగారుట = పొంగు తీరుట అని వ్రాసినారు.
ఱకార సీసమాలిక యందున్ను (2-197)
"...ఆఱు సంఖ్యాపద మాఱడి యాఱిక
21
అర్థము చిచ్చాఱుట, పాపము లాఱుట, ఆఱని తేజము, ఊటాఱిన ముత్యములు, కోక తడి యాఱుట, శ్రమ మాఱుట" అని రేఫ ఱకారముల క్రమమందు 'శ్రమ మాఱె’ అని వ్రాసి అర్థమున్ను స్పష్టముగా నదేప్రకారము వ్రాసినారు. కావున (ఇది) లేఖకప్రమాదముగాదు. అప్పకవిగారి పాండిత్యమహిమయే. 22
మరియును,— తొఱగుట, నెరసుట, పరిగొనుట, పరిచనుదెంచుట, పరిమెయి, పరవకటి, పెరుగుట, నెరసె ననుట ఈ పదములు రేఫములకు లక్ష్యములు వ్రాసినారు. (ఆయితే) తొరగుట, నెరసుట — ఈ రెండు పదములు గాక మిగిలినవి రేఫములే కాని, ఱకారములు కావు. చెఱచుట క్రమ్మఱ మఱదలు, తెఱగు, తీఱు, తేఱుట, వేమాఱు — ఈ పదములు ఱకారములకు లక్ష్యములు వ్రాసినారు. (అయితే) వేమాఱు, తొఱుగుట, నెరసుట —ఈ మూడు పదములు మాత్రము ఉభయ రేఫము లౌను. అప్పకవిగారు ఉభయములకు లక్ష్యములు వ్రాయలేదు గాని, ఉభయములకు ప్రయోగములు గలవు. ఇరులు, రొమ్ము, చీరుట = రెండు తునుకల కర్థము ఇవి ఱకారము లన్నారు. రేఫములకును ప్రయోగములు గలవు, కారులు, కూరలు, చారు, రేకులు, దూరులు వలుకుట — ఇవి రేఫము లన్నారు. ఱకారములకు ప్రయోగములు గలవు. దూరులు పలుకుట — రేఫము. పొదల దూఱుట - ఱకారమన్నారు. అరుదు, చురచుర, ఇందరు, ముందర, మరి, వేర్వేర ఱకారము లన్నారు. ఉభయము గలవు. ఇవియన్నియు లక్ష్యములలో ముందు వ్రాసుతాము. 23
అప్పకవిగారు కవిత్వమందు గలిపిన గురులఘు రేఫములు (మఱియును గలవు. చూపుతున్నాము.) 24
క.
అఱటుల బఱటుల బఱిటెల
25
'ధర' - రేఫము. అందే (4–265)
గీ.
పరగ కందము పద్యయు మఱి విపులయుఁ
26
'పరగ' (పదము) రేఫసీసమాలికయందును, 'మఱి' (పదము) ఱకారసీసమాలికయందును వ్రాసినారు (గాని), వీటిలో నుభయరేఫములందు
నొకటియు నప్పకవిగారు వ్రాయలేదు. లాక్షణికులండఱు (గూడ) 'పరగ' రేఫమని, 'మఱి' ఱకారమని నిర్ణయించినారు. (కాని 'మరి' ఉభయములందు గలదు). 27
శకటరేఫ యగుటకు—
శల్యపర్వము (2-387) —
చ.
మఱియు నొకండు వింటె పవమానతనుజునిచేత పెన్దొడల్
28
రేఫమగుటకు, అందే (1-34)—
క.
సురసరిదాత్మజుఁడును
29
'మరి' ఉభయము నందుఁడఁగా శకటులందు నిర్ణయించుట యొకటి, రేఫముతో ప్రాసము గూర్చుట రెండు ప్రమాదములు. 30
'చుఱచుఱ కాలుట' శకటరేఫ మన్నారు. రేఫ మగుటకు—
శల్యపర్వము (2-335) —
క.
తురగంబులతోఁ గూడఁగ
'కృష్ణునికి' యని యున్నది. (యతిభంగము కానరు). 32
శకటరేఫ మగుటకు—
తిక్కనగారి ఉత్తర రామాయణము (8-106) —
క.
చుఱచుఱ డెందము చూడిన
గొఱత వడకుండ వినుటకు
33
'అరుదు' రేఫ మన్నారు. శకటరేఫ మగుటకు—
తిక్కనగారి ఉత్తర రామాయణము (9-57) —
క.
మఱియు నొకమాట యెవ్వరు
34
'పెఱుగుట' శకటరేఫ మన్నారు. రేఫ యగుటకు—
తిక్కనగారి ఉత్తర రామాయణము (9-75) —
క.
పెరుగుట స్రగ్గుట దెవులం
35
ఆదిపర్వము (3-12) —
సీ.
పాండుకుమారులు పాండుభూపతిపరో
36
'చేరుట' రేఫ మన్నారు. శకటరేఫ మగుటకు—
ఆదిపర్వము (5-166) —
సీ.
కూడి జలక్రీడ లాడుచోఁ గడఁగియా
గొంచక నీటిలో ముంచుచు నెత్తుచు
37
‘చీరుట' తునకలు సేయుట - శకటరేఫ మన్నారు. రేఫమగుటకు—
అశ్వమేధపర్వము (4-104) —
ఉ.
సారథిఁ గూల్చి యశ్వములఁ జంపి రథంబు వగిల్పి కేతువుం
38
అరణ్యపర్వము (6-187) —
ఉ.
ఘోరగదావిదారణవిఘూర్ణితశాత్రవకుంభికుంభముల్
39
'చీరు' పిలుచుట - రేఫ మన్నారు. (కాని) రెండునునుం గలవు. శకటరేఫ మగుటకు—
పోతనగారి భాగవతము - సప్తమస్కందము (194) —
ఉ.
పాఱఁడు లేచి దిక్కులకు బాహుల నొడ్డడు బంధురాజిలో
40
రేఫ మగుటకు—
శాంతిపర్వము (2-440) —
స్రగ్ధర.
ధీరోదారోగ్రలీల న్వినముడు సమరో
యారక్షోనాథుపైఁ బేఱలుక మఱపుజే
41
'ఉల్లాసిత' (అని లకార)దీర్ఘము (గూడ కలదు). 42
‘ముందఱ’ శకటరేఫమన్నారు. రేఫమగుటకు—
ఆదిపర్వము (3-241) —
క.
ధరణిఁ గడుపేదవారును
43
శకటరేఫ మగుటకు—
ఉద్యోగపర్వము (2-294) —
చ.
ఎఱిఁగి యెఱింగి యొండె మది నేది యెఱుంగక యొండె నెప్డు నం
44
ఇందఱ - శకటరేఫ మన్నారు. రేఫ మగుటకు—
ఉద్యోగపర్వము (4-228) —
మ.
వరదివ్యాస్త్రవిదుండు బాహుఘనుఁ డశ్వత్థామ గాండీవితోఁ
45
'చారు' రేఫ మన్నారు. శకటరేఫ మగుటకు—
శ్రీనాథుని హరవిలాసము (2-32) —
ఉ.
బోఱున వర్షముల్ గురియ సువ్రతుఁడా చిఱుతొండనంబి దై
తాఱని యొల్పుఁ బప్పును ఘృతంబును దియ్యని పానకంబులున్
46
'చేఱు' శకటరేఫ మన్నారు. రేఫ మగుటకు—
కళాపూర్ణోదయము (7-124) —
ఉ.
క్రిందను మీదనుం బడి యకించిదసూయఁ బెనంగులాడు న
47
'రేకు' రేఫ మన్నారు. శకటరేఫ మగుటకు—
భీష్మపర్వము (2-20) —
ఉ.
ఱెక్కలు సించి కంఠమున ఱేకులు వాపి శిరంబుపుచ్చి పే
48
'కారులు' రేఫ మన్నారు. శకటరేఫ మగుటకు—
ఉద్యోగపర్వము (3–107) —
ఉ.
ఆఱడి పోకయున్ ఫలము లందుటయుం గని పల్కనేరమిన్
49
'కూర' రేఫ మన్నారు. శకటరేఫ మగుటకు—
కాకమాను రాయని బహులాశ్వచరిత్రము (4-50) —
క.
ఆఱేడు వగల బాఱుల్
కూఱలు పచ్చ ళ్లూర్బిం
50
'అర' = సగము, దీనికి లక్ష్యము-అరగంటఁ జూచుట = సగము కంటఁ జూచుట, అరగొఱత = సగము తక్కువ- ఈమొదలైనవిన్ని, చెరువు = తటాకము, చెరగులు = అంచులు — ఇవి రేఫము లన్నారు. అఱచెయ్యి, అఱకాలు, తఱలుట, తీఱు, చూఱ, నీలపుఱాయి — శకటరేఫము లన్నారు. ఉభయములును గలవు. 51
'అర' రేఫ మగుటకు —
తిక్కనగారి ఉత్తర రామాయణము (6-30) —
చ.
అరవిరిగుత్తులం బొలిచి యల్లన గాడ్పుల నీగు నీరతన్
52
కళాపూర్ణోదయము (1-41) —
సీ.
అరవిడు గొప్పున విరుల వాసనకుఁ దో
53
కవికర్ణరసాయనము (3-167) —
క.
గరివంక బొమలపైఁ గ
54
శకటరేఫ మగుటకు —
విరాటపర్వము (2-83) —
సీ.
కరువలి సుడియమిఁ గదలక చెన్నొందె
55
అరణ్యపర్వము (3-235) —
క.
అఱబోర కుఱుచ చేతులు
56
రంగనాథ రామాయణము —
ద్వి.
అఱగౌను లసియాడ నలసయానముల
57
అరచేయి, అరకాలు– అనగా క్రిందివైపు (చేయి, కాలు) అని అర్థము గాని, సగము (అని అర్థము) కాదు, మీజేయి, మీఁగాలు– అనగా పైవైపు అని అర్థము. అరచేయి, అరకాలు క్రిందవైపు అర్థము గావున నొకటిగా నెంచవలెను. 58
రేఫ మగుటకు —
రామాభ్యుదయము (5-172) —
అరకాలు ముల్లు గొన కిదె
59
శకటరేఫ మగుటకు —
శ్రీనాథుని నైషధము (8-125) —
మ.
తఱి నాక్రాంతసమస్తలోకబలివిధ్వంసీ... యోదేవ నీ
60
స్త్రీపర్వము (2-88) —
క.
పిఱుదం గురు ధరణీపతి
61
'చెఱువు' శకటరేఫ మగుటకు —
ఎఱ్ఱనగారి రామాయణము —
మ.
చెఱకుం దోటలఁ బెంచి శాలిమయ సుక్షేత్రస్థలుల్ నించి య
62
మరియును గలవు, రేఫ యగుటకు.
సీ. గీ.
తనరు బక పఙ్క్తులకు జానుదఘ్న మయ్యె
63
'తిరుగుట' ఉభయము గలుగుటవలన 'చెరువు' రేఫముకు చింత్యము. 64
'చెరగు' రేఫ మగుటకు —
శ్రీకృష్ణరాయల ఆముక్తమాల్యద (2-17) —
చ.
రవి యను దివ్వె కేతువు చెరంగున మూసి కృతోర్ధ్వయంత్ర వా
65
కాకమానురాయని బహులాశ్వచరిత్ర (4-5) —
ఉ.
రంగు మెఱుంగు బంగరు చెరంగుల రెంటెము నాల్గుకొంగులన్...
66
శకటరేఫ మగుటకు —
వసుచరిత్రము (5–73) —
మ.
చెఱఁగుల్ పూతపసిండి వ్రాతపసిమిం జిత్రాతిచిత్రంబులై
67
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (2-32) —
సీ.
కనకమేఖలఁ గ్రుచ్చికట్టె నెవ్వఁడు లీలఁ
68
'తరులు' రేఫ మగుటకు —
యయాతిచరిత్రము (4-47) —
చ.
మురియుచుఁ దమ్మిచూలి ముది ముంద రెఱింగనయట్ల నేర్పుతో
69
శకటరేఫ మగుటకు —
వసుచరిత్రము (5-75) —
చ.
తఱు లర నిక్కఁ బూత నెరతావియ చిక్క నపాంగమాలికల్
70
అహోబల పండితులవారు 'క్రక్క' గ్రామ్యమన్నారు.
'నిష్యూతోదీర్ణమంతాది, గౌణవృత్తి వ్యపాశ్రయమ్
అని యున్నందున, గీర్వాణమందు నిష్ఠ్యూతాది పదము లెటువంటివో, తెలుగున 'కక్కు' అను పదమున్ను అటువంటిదే కాని) 'క్రక్క' అనగా 'ప్రసరింపుచుండగ' అని అర్థము. గ్రామ్యము కనుపించదు 71
'తరలుట' రేఫ మగుటకు —
వసుచరిత్రము (1-49) —
చ.
అరిజయకీర్తిసాంద్రుఁడగు నయ్యలు రామనరేంద్రు సోదరుం
72
శకటరేఫ మగుటకు —
భాస్కర రామాయణము —
చ.
ఒఱగె వసుధంరాస్థలి మహోరగనాథుఁడు వంగె కూర్మముం
73
'తిరుగుట' రేఫ మగుటకు —
ఆదిపర్వము (1-168) —
చ.
తిరిగెడుఁ బుట్టలం బొదలఁ ద్రిమ్మరు పాముల రోసిరోసి ని
74
శకటరేఫ మగుటకు —
స్త్రీపర్వము (2–45) —
గీ.
ఉడుకు కన్నీరు దడియంగ నొరలుచును వి
తిఱిగి పొగలంగ వేసరి నెఱియ మనల
75
'వాతెఱ' రేఫ మగుటకు —
పారిజాతాపహరణము (3-48) —
క.
గురువిందఁ జైత్రు డొడ్డినఁ
76
శకటరేఫ మగుటకు —
ఆదిపర్వము (7-74) —
చ.
నెఱిగురులన్ విలోలసితనేత్రయుగంబును నొప్పుకొప్పు వా
77
'తీరు' రేఫ మగుటకు —
యయాతిచరిత్రము (5-95) —
క.
ఈ రాజున కివముగ నొక
78
శకటరేఫ మగుటకు —
తిక్కనగారి ఉత్తర రామాయణము (1-20) —
గీ.
సందియంబు పడ విచారంబునకుఁ జొర
(వెరవుగాక పిడుగువ్రేసిన యట్లైన
79
'చూర' రేఫ మగుటకు —
రంగనాథ రామాయణము —
ద్వి.
ఏసి బండారంపుటిండ్లలోఁ జొచ్చి
80
శకటరేఫ మగుటకు —
ఎఱ్ఱనగారి రామాయణము —
క.
నూఱుతెఱంగుల నెఱసులు
81
‘కాఱుట’ గ్రామ్యమౌను. 'నిష్ఠ్యూత' పదమువంటిది 'స్రవించుట’ అర్థము చెప్పితే బాగుంటుంది. ఎఱ్ఱాప్రెగడ 'కాఱుట' పదము ప్రయోగించినందుననే రామరాజభూషణకవి 'క్రక్క' అని ప్రయోగించినాడు. 82
'రాయి' రేఫ మగుటకు —
కవిధూర్జటిగారి శ్రీకాలహస్తీశ్వరశతకము —
శా.
రాలన్ రువ్వఁగఁ జేతులాడవు, కుమారా, రమ్మురమ్మంచు నే
83
బహులములు గలవు. (ఇక) శకటరేఫ మగుటకు: 84
తిమ్మకవి లక్షణసారసంగ్రహము (3-288) —
రాయి యనెడుచోటఁ బాయక రేఫమం
కృతులనిలిపి రమలమతిఁ దిక్కమభి గురు
85
భీష్మపర్వము (3-419) —
క.
నా యుల్ల మరయ నినుమో
86
శ్రీనాథుని భీమఖండము (2-154) —
క.
పోక నడుకొట్టితేనియు
87
'మరలుట' ఉభయముగలదు. ఱంతు, పరుసదనము, పరతెంచుట, చూపర, పలుమఱు - శకటరేఫము లన్నారు. ఉభయములుగలవు. 88
'రంతు' రేఫ మగుటకు —
శ్రీనాథుని చాటుధార —
అంగడివీథి పల్లవుల కాసగ మామిడిపండు లమ్ముచున్
89
వారిదే మరొక చాటుధార —
రంతుల్ సేయకు కుక్కుటాధమ దరిద్రక్షుద్ర శూద్రాంగణ
90
శకటరేఫ మగుటకు —
శ్రీనాథుని భీమఖండము (4-96) —
ఉ.
ఱంతులు మీఁదు మిక్కిలిగ ఱాగతనంబున దొమ్మి చేసి దు
91
యయాతిచరిత్రము (4-22) —
రగడ.
ఱంతేమిటికిఁ గొఱంతే మల్లెల
92
'పరుసదనము' రేఫ మగుటకు —
ద్రోణపర్వము (5-51) —
క.
తురగము తురగము కరి కరి
93
శకటరేఫ మగుటకు —
సభాపర్వము (2-228) —
గీ.
ఎల్లువారు నెఱుఁగ నొల్లని ధర్మువు
94
'పరతెంచుట' రేఫ మగుటకు —
తిక్కనగారి ఉత్తరరామాయణము (6-140) —
క.
బరసికొని పోవ నత్తఱి
గర మచ్చెరువుగఁ గ్రక్కనఁ
95
శకటరేఫ మగుటకు —
ఆదిపర్వము (5-256) —
క.
వెఱచఱచి నీరిలో న
96
'చూపర' రేఫ మగుటకు —
శృంగార షష్ఠము —
మ.
గురుబంధుల్ దను జుట్టురాఁ దిగిచి యాక్రోశింప నిశ్చేష్టుఁడై
97
శకటరేఫ మగుటకు —
భీష్మపర్వము (1-288) —
క.
కొఱవియుఁ గొఱవియుఁ దాకిన
98
'పలుమరు' రేఫ మగుటకు —
రామాభ్యుయము (4−126) —
చ.
ఇరువురు సిగ్గులగ్గలపుటేవ కచాకచి పైకొన న్ముఖాం
99
శకటరేఫ మగుటకు —
భీష్మపర్వము (3-31) —
క.
విఱుగుట నొచ్చుట మనదెస
100
'వేమఱు' శకటరేఫ మన్నారు. రెండును గలవు. రేఫ మగుటకు— 101
యయాతిచరిత్రము (4-35) —
క.
మరుఁ డల నెలకడ దాచిన
102
శకటరేఫ మగుటకు —
చేమకూరవారి విజయవిలాసము (3-42) —
పంచచామరము.
మెఱుంగుఁబోడి కిట్లు చల్వ మేఱమీఱఁ జేసినం
103
‘ఆఱికెపంట' చింత్యమన్నారు. రెండును గలవు. రేఫ మగుటకు— 104
అనుశాసనికపర్వము (3–194) —
గీ.
పూరిపంట వ్రాలు నారికెబియ్యంబు
105
అచ్చుపుస్తకములందు ‘పూరి' రేఫము, 'ఆఱికె ఱకారము వ్రాసినారు. అటుల వ్రాసుటకు వారి పాండిత్యమహిమ తెలియదు. 106
శకటరేఫ మగుట —
తిమ్మకవిగారి లక్షణసారసంగ్రహము (3-206) —
ఉ.
ఆఱని తేజమాఱడియు నాఱికెపంటయు నాఱుషట్కమూ
107
తిమ్మకవిగారి రసికజనమనోభిరామము —
సీ. పా.
ఆఱుగన్నను చిత్తమలరెడు చెలియన్న
108
ఇరులు శకటరేఫ మన్నారు. రేఫ మగుటకు—
యయాతిచరిత్రము (2-75) —
క.
ఇరులు బిలియుచును నలుపులు
109
శృంగార షష్టము —
చ.
పెరిగిన యీసున న్నెమలిపించెములం బురి విప్పఁబోలు నీ
110
కళాపూర్ణోదయము (3.31) —
సీ. పా.
నిండుచందురునవ్వు నెమ్మోముసిరితోడ
111
'రవళి' శకటరేఫ మన్నారు. రేఫ మగుటకు—
పినవీరభద్రుని శాకుంతలము (2-184) —
మ.
నవలావణ్యపయోధిఁ జిత్త మను మంథానాద్రికిం జంద్రికా
112
యయాతిచరిత్రము (4-154) —
సీ. పా.
ఎల్లప్పుడును బిక్కటిల్లు బేరులమ్రోత
113
రవరవలు శకటరేఫ మన్నారు. రేఫ మగుటకు—
చేమకూరవారి విజయవిలాసము (1-85) —
క.
రవరవలు నెరపు నీలపు
114
'కచ' పదము బహువచనమేగాని ఏకవచనము గలుగదు. ఉత్తరార్ధమందు రీతియను గుణమున్నది. 115
రొమ్ము, చేరెడు, పరువంపుఁబువ్వు, సురసుర-(వీటిని) శకటరేఫము లన్నారు. 116
'రొమ్ము' రేఫ మగుటకు —
రంగనాథరామాయణము —
ద్విపద.
నీ రొమ్ముగొనికాడ నేర్తునా చూడ
117
'చేరెడు' రేఫ మగుటకు —
చేమకూరవారి విజయవిలాసము (1-66) —
ఉ.
తీరిచినట్టులున్నవి గదే కనుబొమ్మలు, కన్నులంటిమా
118
'పరువము' రేఫ మగుటకు —
పారిజాతాపహరణము (4-4) —
క.
తరుణీ యీ తరుశాఖాం
119
ఉద్యోగపర్వము (2-112) —
సీ. పా.
పరువంబు దప్పిన విరులు దాల్చుచుఁ దరు
120
శ్రీకృష్ణరాయల ఆముక్తమాల్యద (5-67) —
సీ. పా.
పరువంపు మంకెన విరివంపు నరవంపు
121
మరియును గలవు.
'సుర సుర' రేఫ మగుటకు —
చేమకూరవారి సారంగధరచరిత్రము (2-38) —
చ.
ఉరుకుచ (డెందమెంత మృదువో మఱి తియ్యని తుంటవింటనే
122
'గొరవంక' (రేఫ మగుట) చింత్యమన్నారు. (అది) రేఫ మగుటకు—
మనుచరిత్రము (4–111) —
మ.
శరసంధానముతోనె కొన్ని యడుగుల్ జౌజన్వనంబారి యా
123
చేమకూరవారి విజయవిలాసము (2-179) —
క.
మరుఁ డపు డేసిన తూపులు
124
'ఎరువు' (రేఫ మగుట) చింత్యమన్నారు. రేఫ మగుటకు—
అరణ్యపర్వము (4-347) —
క.
ఇమ్ము నరేశ్వర మాతుర
125
ఉద్యోగపర్వము (3-214) —
క.
హరి పలికిన విధమంతయు
126
ఇట్లు బహులములు గలవు.
'కట్టెదురు’ శకటరేఫ (మన్నారు ) రేఫ మగుటకు—
విరాటపర్వము (5–55) —
క.
ఒక మరి కిరీటి కట్టెది
127
ఉద్యోగపర్వము (2-161) —
క.
మగటిమి వారికి వీఁ డెదు
128
‘ఱిచ్చ' రేఫ మన్నారు, (కాని అది) శకటరేఫ మగుటకు—
విరాటపర్వము (4–52) —
క.
కని యుత్తరుండు గరుపా
129
ద్రోణపర్వము (1-381) —
చిచ్చునకుఁ దోడు కరువలి
130
అరణ్యపర్వము (6-34) —
సీ.గీ.
మహిత కమల మధుర మధురసాస్వాదన
131
దేహము గరుపాఱుట, తఱిమికొనుట, ఱేగు- ఱకారములందు నప్పకవిగారే వ్రాసిరి. ఈ మూడు పద్యములందును 'ఱిచ్చ' నేమి పరిశీలించి రేఫములందు వ్రాసిరో (తెలియదు). ఆ సామర్థ్యము అవాచ్యము. 132
గీ.
ఱజ్జులాడి యీగి ఱాపడి సభలోన
ఱెన్న మడుగు పుడమిఱేల నేల నుతింప
133
(అను) నీ పద్యము పెద్దిరాజు కావ్యాలంకారచూడామణి యందు(7-45) ఉన్నదని లాక్షణికు లందఱు నెఱింగినదే అప్పకవిగారును వ్రాసినారు. ఈపద్యమందు ఱకారముగాని రేఫములేదు. కావున ననేక గ్రంథములు పరిశీలించి ఈగ్రంథము చూచితే మఱియొక గ్రంథాపేక్ష లేకుండగా జెప్పుతామని ప్రతిజ్ఞ చేసి చెప్పినారు. ఇదివఱకు వ్రాసిన గ్రంథమందు (అప్పకవిగారు) రేఫములు ఱకారము లందున, ఱకారములు రేఫములందున, కేవల రేఫములు - కేవల ఱకారములు వ్రాసినవి ఉభయ మందున, ఉభయము నందును వ్రాసినవి యొక్కొక్క దానియందున స్పష్టము చేసినాము. ఇదివరకే గ్రంథవిస్తరమైనందున నప్పకవిగారు చెప్పిన రేఫ ఱకార(ములను గూర్చిన) గ్రంథము నిలిపినాము.134
రేఫ ఱకారములు - యతిప్రాసలలో సాంకర్యము
తిమ్మకవిగారు లక్షణసారసంగ్రహమందు —
'కాకునూరి యప్పకవి యహోబలపతి
135
ఉ.
బమ్మెర పోతరాజకృత భాగవతంబు సలక్షణంబుగా
136
అని రామన్న చెప్పినాడు.
పురసతుల విలోకనములు
137
అని పోతరాజు చెప్పినారని అహోబలపతి వ్రాసినాడు. మరిన్ని కొందఱు లాక్షణికులున్ను ఈలాగే అన్నారు గాని, పోతరాజు లాక్షణికు డగుటను కాకుండుటను లెస్స పరిశీలించినారు కారు. 138
సీ.
అఖిల వేదాంత విద్యా రహస్య విదుండు
139
రామన్న మొదలైన వారిని తెలియని వారనుట తప్పా! పరిశీలించనిది నిష్కారణ(ముగా) నాక్షేపించిన వారిది తప్పుగాక, ఇంకను 140
తిమ్మకవిగారు లక్షణసారసంగ్రహమందు —
సీ.
ఘనుఁడు పోతనమంత్రి మును భాగవతము ర
గాని పోతకవీంద్రుని కవితయందు
141
పోతరాజు చెప్పినది ప్రథమస్కంధము, ద్వితీయము కొంతయు, ఆరు, ఏడు, ఎనిమిది, తొమ్మిది స్కంధములును, దశమము పూర్వభాగము కొంతయు నున్నది. అందులో రేఫఱకార సాంకర్యము లేకుండుటకు వ్రాయుచున్నాము—142
దీర్ఘముల మీద ఱకారములకు —
ప్రథమస్కంధము (158) —
ఉ.
మాఱు పడంగనేసి యసమర్థుల సుప్తుల నస్త్రవిద్యలం
143
కుఱుచలమీది ఱకారములకు —
అందే (158) —
చ.
వెఱచినవారి దైన్యమున వేదురు నొందినవారి నిద్రమై
144
సప్తమ స్కంధము (194) —
ఉ.
పాఱఁడు లేచి దిక్కులకు బాహుల నొడ్డఁడు బంధురాజిలో
145
అందే (63) —
ఉ.
ఱెక్కలు రావు పిల్లలకు ఱేపట నుండియు మేత గానమిం
దిక్కుననుండి వచ్చునని త్రిప్పని చూడ్కుల నిక్కి నిక్కి న
146
అందే (202) —
చ.
ఎఱుగఁడు జీవనౌషధము లెవ్వరు భర్తలు లేరు బాధలం
147
అష్టమస్కంధము (62) —
మ.
ఉఱుకుం గుంభయుగంబుపై నరిక్రియన్ హుమ్మంచు పాదంబులన్
148
అందే (257) —
క.
ఒఱపగు నురమును బిఱుదును
149
అందే (538) —
క.
వెఱచుచు వంగుచు వ్రాలుచు
150
నవమస్కంధము (206) —
చ.
ఎఱిఁగితి మద్దిరయ్య తడవేటికి గుఱ్ఱపుదొంగఁ బట్టఁ డా
151
దశమస్కంధము - పూ. భా. (469) —
క.
పాఱుదురు కికురు పొడుచుచు
152
అందే (325) —
క.
తెఱవ యొకతె నిద్రింపఁగ
153
అందే (660) —
చ.
వెఱమఱ లేని మేటి బలవీరుఁడు కృష్ణకుమారుఁ డొక్కచేఁ
154
అందే (708) —
క.
కఱచిన భుజగము రదములు
155
ఇది పోతరాజుగారి కవిత్వము.
ఇక వెలిగందుల నారపరాజు కవిత్వము—
ద్వితీయస్కంధము (247) —
చ.
హరి వచనంబు లాత్మకుఁ బ్రియం బొనరింపఁ బయోజగర్భుఁడో
156
దశమస్కంధము ఉ. భా (476) —
క.
ఎఱుగమి నైనను భూసుర
157
తృతీయస్కంధము (54) —
క.
హరిపదసేవకుఁ డరిభీ
158
చతుర్ధస్కంధము (38) —
చ.
సరసిజగర్భ యోగిజన సర్వసుపర్వ మునీంద్ర హవ్య భు
159
ఇక బొప్పరాజు గంగరాజు కవిత్వము —
పంచమస్కంధము (1-9) —
క.
హరి నా ముఖమున నీకున్
160
అని వ్రాసినారు.
కావున పోతరాజుగారి భాగవతము అన్నివిధముల సర్వోత్కృష్టమైనది.
(ఇక ఇతర కవుల కవిత్వములందు) రేఫ ఱకార సాంకర్యము కలుగుటకు తిమ్మకవిగారు 'లక్ష్మణసారసంగ్రహము' (3-319) నందు—
క.
అలసాని పెద్దకవి పిం
ల్లలమఱ్ఱి వీరభద్రుఁడు
162
మనుచరిత్రము (3–12) —
శా.
శ్రేణుల్గట్టి నభోంతరాళమునఁ బాఱెన్ బక్షు లుష్ణాంశు పా
163
ఆముక్తమాల్యద శ్రీ కృష్ణరాయ విరచితమని యుండినను పెద్దనగారి కవిత్వము గావున 'పెద్దకవి కలిపినా 'రని (చెప్పుచు నీ క్రింది ఆముక్తమాల్యద పద్యములు) చెప్పినారు. 164
ఆముక్తమాల్యద (1-162) —
మ.
ఇలకున్ వ్రేఁగుగఁ బండు తీరవన పుండ్రేక్షుచ్చటాదీప్తు ల
165
అందే (1–82) —
మ.
పునుగుందావి నవోదనంబు మిరియంపుం బొళ్ళతోఁ జట్టు చుం
166
అందే (7–49) —
చ.
ముదిమది దప్పితోటు మునిముఖ్య భవత్తనయన్ గృహంబునన్
167
అందే (4-245) —
శా.
ఱేపుల్ మాపు మతంగజంబును మణి శ్రీఖండ ముక్తాలియున్
168
సూరన రాఘవపాండవీయము (1-20) —
సీ. పా.
కానలో దారు మృగంబులకైవడిఁ
169
ఇందులో తారు = తమరు అన్న అర్థమునందు లఘురేఫ తాఱుట = అడగుట అన్న అర్థమునందు గురురేఫము నగును. (కాని) వెల్లంకి తాతంభట్టు నిడుపుల మీద బండి లేదన్నాడు. అందుకు 'తారుట' రేఫమే అని రాఘవపాండవీయానకు టీకవ్రాయుచు ముద్దరాజు రామన్న సమ్మతి వ్రాసినాడు. అది (సరి) కాదు. 'తాఱుట' ఱకారమే సిద్ధము. మరియు సూరన్న అది ఱకారానకు. 170
సీ. పా.
రేఖపై మీఁదటి ఱెప్పల యొప్పు ప
171
అని, మరియు ప్రభావతీప్రద్యుమ్నమునందు —
క.
గ్రక్కునఁ జని వ్రాలుదునో
172
(అని ప్రయోగించినాడు.}
ఇక కవి రామభద్రుడు రామాభ్యుదయము (8-69) నందు —
ఉ.
సైరిభ వారిభ ద్విరద శాసన ఖడ్గ ఖరాధిరూఢులై
173
మరియు నందే (పీఠిక. 104) —
ఉ.
(రంగనవద్యమై సుధ తెఱంగన శోభిలి విన్గొలంకు చే
174
(అని ప్రయోగించి రేఫ ఱకారములు కలిపినాడు.)
మరి, పిల్లలమఱ్ఱి పినవీరన్న జైమినీభారతము (1-137) నందు —
ఉ.
తూరుపు తెల్లవారుటయుఁ దోడనె మంగలపాఠకస్తుతుల్
175
అని, సంకుసాల నరసింగయ 'కవికర్ణరసాయనము' (5-75) నందు —
గీ.
వనధి సర్వంకషంబయ్యు వలయు పనికి
176
(అని రేఫ ఱకారములు కలిపినారు.)
'నాన్యేషాం వైధర్మ్యం, లఘ్వలఘూనాం,
అనే ఆంధ్రవ్యాకరణసూత్రమునకు టీక వ్రాసి, రేఫ ఱకారాలు కలుపరాదని చెప్పిన బాలసరస్వతిగారు తమ 'చంద్రికాపరిణయ'మందు—
ఉ.
అక్కమలేక్షణన్ సవినయంబునఁ గాంచుము నాదు మాఱుగా
177
(అని రేఫ ఱకారములను కలిపినారు). ఇటువలెనే మహాకవులకున్ను రేఫ ఱకారాలపట్ల పరిశీలన లేకపోయినది" అని వ్రాసినారు. 178
లాక్షణికులు నిర్దోషమైన భాగవతము నాక్షేపించిరి. రేఫ ఱకార సాంకర్యముగల (మనుచరిత్ర) ఆముక్తమాల్యాది కావ్యముల నాక్షేపించరయిరి. అయితే అది పరిశీలించి, తప్పులున్నచోట తప్పులనుట తిమ్మకవి సార్వభౌమునికి తప్పా. పామరులు 'అప్పకవీయమునందు తప్పులున్న' వన్నా మని మము నాడుదురు. చెప్పకమానితే, తప్పులే ఒప్పులగును. 179
రేఫ సాంకర్యములు మరియును గలవు.
చేమకూరవారి విజయవిలాసము (1-28) —
ఉ.
కోప మొకింత లేదు బుధకోటికిఁ గొంగుపసిండి సత్య మా
180
అందే (2-40) —
సీ. పా.
తన పితామహుని బృందారకాధిపుఁ బోలు
181
చేమకూరవారి సారంగధరచరిత్ర (2-180) —
క.
వ్రతమా యిటు లేచ మధు
182
అందే (3-252) —
క.
మఱుపింపఁదగునె నృపతికి
183
అందే (2.30) —
క.
ఈ రాసుతు సమ్ముఖమున
184
అందే (2-71) —
సీ. పా.
నిస్తంభనీలమణిస్తంభరుచితోడ
185
మరియును గలవు.
రుక్మాంగద చరిత్రము (5-9) —
చ.
వెఱువకు మాత్మలో ననుచు వింతఁగఁ జూడఁగ వల్దటంచు న
186
కవి రామభద్రుడుగారి 'జయ రామా రామ' శతకము నందు —
సీ. పా.
గరలకంధరువిల్లు విఱుగునా నేటిపై
187
మరియు నందే —
సీ.
చలమున నీవు దశగ్రీవుఁ బోరు
కపి దైత్య వీరశేఖరు లశ్వఘోషలు
ఈ పద్యమందు రేఫ ఱకార సాంకర్యమేకాదు. 'ముష్టీముష్టి' యని యుండవలసినందుకు 'ముష్టాముష్టి' యని యతి యందు ప్రయోగించినారు. 189
వ్యాకరణసూత్రము
'కర్మవ్యవహారే బహువ్రీహౌ పూర్వపదాంతస్య దీర్ఘః
అని యున్నందున 'ముష్టాముష్టి' యనరాదు. అకారాంతములకు-దండాదండి. ఇకారాంతములకు - 'ముష్టీముష్టి.' ఉకారాంతములకు - ‘బాహాబాహవి’ అని వ్యాకరణమందే యున్నది. 'బాహాబాహి' అనుచోట 'బాహా' శబ్దము - అకారాంత స్త్రీ లింగము - కలదు. కావున 'బాహాబాహి'యని పూర్వపదాంతముకే దీర్ఘము. కాని, 'ముష్టి' శబ్దము అకారాంతముగా కన్పించదు. ఇక,— 190
ఆంధ్రనామసంగ్రహము (స్థావర 18) నందు —
క.
మఱుగనఁగ నోలమాసము
191
అందే (మానవ 1) —
గీ. పా.
ఱేఁడు దొరసామి యన నొప్పు నృపుని పేళ్ళు
192
అని, మరియు 'నాంధ్రభాషార్ణవము' నందు —
గీ.
చాయ పెనిమిటి జముతండ్రి జగముకన్ను
193
అని రేఫ ఱకారములు కలిసినవి. ఇఱ్ఱి, మఱ్ఱి, (గుఱ్ఱము) మొదలైన ద్విత్వములు గల పదములు శకటరేఫములేగాని రేఫములు గాదని పండిత పామర సాధారణము, మరియు,—
అందే —
క.
మెఱుఁగన మెఱువన......
194
అందే —
గీ.
'మొగిలు విరినీరు నాగను దగు జలంబు
195
అని రేఫ ఱకారములు కలిసినవి. ఇటువలెనే మరియును గలవు. 196
ఆంధ్రశేషము —
క.
తఱి యజ్ఞదనన సమయం
197
రామలింగేశశతకము —
సీ.
కోతికి జల్తారుకుల్లాయి యేటికి
198
'భళిర కందర్ప'శతకము —
సీ.
మరుకేలి గవయ నత్తఱి తొడ ల్గదియించి
199
మృత్యుంజయవిలాసము —
ద్విపద.
చెఱుకు విల్లెక్కిడి చేనిండ బూని
హరునిమీదఁను కుంకుమాంబువు ల్సిమ్మె
200
'నవ్వసంత' మనచోట నఖండయతి.
గీ.
పొరలు నుసురను కనుమూయు వెఱగుఁజెందు
201
భానుమతీపరిణయము —
ఉ.
ఆరతిరాజు తాపమున నల్లలనాడు మెలంతమేనిపై
202
అందే —
చ.
సరసిజగంధి పెందొడల సాటికి రా నెదిరించి పోరు నీ
203
అందే —
రగడ.
ప్రేమ నెఱుఁగు పెద్ద ఱేగులను ఱేగులను
204
అరణ్యపర్వము (4-294) —
క.
ఉరవగు నారికె పంటలు
205
ఇటువలెనే మరియు (బహులములు) గలవు. ఇక — 206
రేఫయుత పద పరిగణనము
తిమ్మకవి సార్వభౌముడు లక్షణసారసంగ్రహమునందు నిర్ణయించిన లఘురేఫలు :
అరి = సింజిని, పన్ను
కనికరము
దరికొనుట
బెరుకు
హరివాణము = తల్లె
చీరికి గొనంకుట
బూర
శకటరేఫయుత పద పరిగణనము
తిమ్మకవి సార్వభౌముడు లక్షణసారసంగ్రహమున నిర్ణయించిన ఱకారములు.
అఱవఱ
ఎఱకలు=ఱెక్కలు
గఱికె
తఱుగుట = కోయుట, తక్కువగుట
పఱచుట = ప్రవహించుట
మొఱకతనము
కాఱడవి
—బీరువోవుట, మారుమొగము- రెంటగలవు. మారిమసగుట - శకటరేఫము చింత్యము
రేఫ ఱకార పరిశీలనాలోపములు
తిమ్మకవి సార్వభౌముడు (ఇట్లు రేఫ ఱకారములు నిర్ణయించి) లక్షణసారసంగ్రహమందు (1-818)—
గీ.
అరయ గురురేఫ హల్లుతో బెరసినపుడు
207
లక్ష్యములు —
ఎఱ్ఱనగారి రామాయణము —
ఉ.
నూర్వురు నొక్కచందము మనోగతి సైరసజేసి నన్ను నా
208
భీష్మపర్వము (3-278) —
క.
కార్చిచ్చు గవసి మృగముల
209
ద్రోణపర్వము (4-191) —
క.
చెలఁగి పటు సింహనాదం
210
అని చెప్పినారు.
—కాని రేఫ ఱకారముల పట్ల పరిశీలించుట(లో) అందఱికిని లోపమే. అహోబల పండితుల వారు 'పురసతుల - మఱిగి' అని రేఫ శకటరేఫముల పోతరాజుగారు కలిపినారని ఆక్షేపించినారు. అది పోతరాజుగారి కవిత్వముకాదు. (కాని అది) ఎవరి కవిత్వమైనను (మరిగి) ఉభయము కలదు. 211
ఎఱ్ఱనగారి హరివంశము (పూ. భా. 8-16) నందు —
క.
హరి చేష్టితములు క్రమమున
212
అని రేఫముగా ప్రయోగించిరి. కవిత్రయమువారి ప్రయోగము గలుగగా పరిశీలించక భాగవతము నాక్షేపించుట కూడదు. లాక్షణికులు మఱిగి, వేఱు - గురురేఫము లన్నారు. (కాని) ఉభయరేఫములందు నెవరు వ్రాయలేదు. కాకునూరి అవ్పకవిగారు ‘ఆంధ్రశబ్దచింతామణి'యందు—
గీ.
వేఱు పడుటయు వీఱడి వేఱొకటియు
213
అని స్పష్టముగా చెప్పిరి. 214
రేఫలమీద వకారమున కేత్వము దీర్ఘములగల పదమె. (కాని) యెవరును చెప్పలేదు. అట్టిదానికి అహోబల పండితులు కవిశిరోమణి యందు
ఉ.
వేరనలేరు ధారుణి నవీనతరాంధ్రకవిత్వసంపదా
215
అని రేఫముగా ప్రయోగించిరి. స్వకవిత్వమున సాంకర్యమే కలిగెను. వారు 216
'గట్టిగ నభినవ నన్నయ
అని స్వమహిమ ప్రకటించుకొనిరి. కాని, వేరు ఉభయము గలదు. 217
ఎఱ్ఱనగారి హరివంశము (ఉ.భా. 4-112) —
క.
పోరాని చుట్ట మితఁడని
218
ఉద్యోగపర్వము (2–116) —
గీ.
పాండురాజ తనూజుల పాలి కర్థి
219
అని రెండు లక్ష్యము లుండగా కేవలము గురురేఫగా లాక్షణికులు చెప్పుటయు పరిశీలించకపోవుటే. 220
అయితే, అహోబల పండితులవారు ఉభయము గలదని యెఱిగే రేఫముగా ప్రయోగించినా రంటిరా, 'మరిగి' (అను దానిని) ఆక్షేపించరాదు. భాగవతమందు మాత్రమేమి, రాఘవపాండవీయము (2–6) నందు 221
రగడ.
మరిగి యెవ్వఁడు కంఠమాలికల పోలికల
222
(అని యున్నది. కావున) రాఘవపాండవీయమును (గూడ) నాక్షేపించవలెను,
'పరగ' 'రేఫ గావున.
223
అహోబల పండితులవారు బిరుదుకు తగిన పాండిత్యమహిమను వహించలేదు. 224
లాక్షణికుల పొరబాటు మరియు (నొకటి). మాఱాడుట, నీఱు = నిప్పులపై బూది, కాఱియ = కష్టము — ఇవి గురురేఫ లన్నారు. కాని రేఫమున్ను గలదు.) 225
ఎఱ్ఱనగారి హరివంశము (ఉ. భా. 6-128) —
క.
మారాడినఁ గోపింతురు
223
అచ్చుపుస్తకములందు 'శూరతములు' రేఫగాను, మిగిలినవి ఱకారములుగాను వ్రాసినారు. భారతమందే రేఫ ఱకార సాంకర్యముంటే, రేఫ ఱకార నిర్ణయమే పనిలేదు. ఇంతకన్న నవివేకము గలుగదు. 227
"దేవ దానవు లట్లు విద్వేష మెపుడు
228
ఎన్ని లక్షణంబు లెఱిఁగిన రేఫలు
229
జ్ఞాతివైరంబు నంది ప్రాసంబులందు
230
'నాన్యేషాం వైధర్మ్యం లఘ్వలఘూనాం
అని వాగనుశాసన సూత్రమునందుననె (యున్నందున) లాక్షణికులు రేఫ ఱకార(ములు యతి) ప్రాసములకు కూడ దన్నారు కాని — 231
నన్నయభట్టుగారు, తిక్కన సోమయాజులగారు, ఎఱ్ఱాప్రెగడగారు — వీరు కవిత్రయము వారు. వీరు ముగ్గురును తెలుగు చేసినది భారతము. తిక్కన సోమయాజులగారు 'ఉత్తర రామాయణము' తెలుగు చేసినారు. ఎఱ్ఱాప్రెగడగారు (హరివంశము రచించినారు). ప్రత్యేకము 'రామాయణము' రచించినారు. మరియును గ్రంథములు రచించినారు. అటు(వంటి మహాకవుల ప్రయో)గములకు లాక్షణికులు నిర్ణయించిన రేఫ ఱకారములకు — (సరిగా) పరిశీలించ నందున వ్యత్యస్తములు గలవు. ఇదివరకు మిక్కిలియు లక్ష్యములు వ్రాసినాము.(ఇంకను బహులములు గలవు. కాని) గ్రంథ విస్తరమగుటవలన నిలిపి (వేసినాము. బుద్ధిమంతులు గ్రంథములందు పరిశీలించి ఇంకను తెలిసికొనేది.) 232
