సంగ్రహ ఆంధ్ర విజ్ఞాన కోశము/మూడవ సంపుటము/కొండపల్లి
కొండపల్లి :
కొండపల్లి యాంధ్రదేశమున కృష్ణామండల మందలి బెజవాడ తాలూకాలోని గ్రామము. ఈ గ్రామమునకు పడమటి దిశయందు దుర్గారణ్య పరివృతమగు పర్వతము గలదు. ఇది యున్నతమైన పర్వతము; దక్షిణమున కృష్ణా నదివరకును, ఉత్తరమున కొండూరు, జుజ్జూరుల వరకును పరివ్యాప్తి గలది. దీని కై వారము నూరుమైళ్ళు, ఎత్తు రమారమి రెండు మైళ్ళు. ఈ పర్వత ప్రాంతము క్రూర మృగములకు నివాసస్థానము. చోరుల కాటపట్టు. జన సంచారమునకు భయావహము.
అనాది నుండి కొండపల్లి గ్రామము మెత్తని చిత్ర విచిత్రపు కొయ్య బొమ్మలకు పెట్టినది పేరు. ఈ కొండపల్లి బొమ్మల శిల్పచాతుర్య మనల్పము. కుటీర పరిశ్రమలకు నిలయము. చాలకాలము వరకు కొండపల్లి కాగితపు పరిశ్రమ ప్రసిద్ధిలో నుండెను. దీని జనసంఖ్య క్రీ. శ. 1951 నాటికి 6212. ఇందు పురుషుల సంఖ్య 3161, స్త్రీలసంఖ్య 3051 మంది. రెడ్డి ప్రభువుల నిర్మాణములగు ప్రాచీన శివాలయ, వీరభద్రాలయములు నేటికిని ఆంధ్ర భక్తుల నాకర్షించుచున్నవి. మహమ్మదీయుల పండుగలు జరుగుటకు 'గవ్వలగుట్ట' యను నొక చిన్న గుట్టయు గలదు. ఈ గుట్ట వెన్నుదన్ని యే విద్యాధర గజపతివారి చెరు వున్నది. కొండవీడు రాజ్యములో నైదు బలిష్ఠ దుర్గము లుండెను. అందు కొండపల్లి దుర్గము చేరియుండెను. కొండవీడు, వినుకొండ, బెల్ల (బిల) ముకొండ, నాగార్జు(నుని)న కొండ అనునవి ఇతర నాలుగు దుర్గములు. ఈ పంచగిరి దుర్గములే గాక కొండవీటి రాష్ట్రమునకు మొత్త మెనుబదినాలుగు దుర్గము లుండెడివి. ఇంత పెద్ద దైన కొండవీటి రాష్ట్రము మహమ్మదీయుల పరిపాలనమునకు లోబడినపుడు, కేవలము కొండవీడు, కొండపల్లి యను రెండు సర్కారులుగా మాత్రము విభజింపబడినది. మహమ్మదీయులు కొండపల్లి సర్కారును “ముస్తఫా నగర"మని పేర్కొనిరి. కొండవీటి సర్కారు నుండి పాములపాడు, గద్దంరావూరు, మద్దూరు, ఉండవల్లి, ఉప్పుమాగులూరు, ధరణికోట, పెనుమాక, రాయపూడి, తాడేపల్లి గ్రామములు కొండపల్లి సర్కారులో కలిసినట్లు “జై నినాగభట్టు" తన “దండకవిలె"లో చెప్పినాడు (క్రీ. శ. 1250 సంవత్సరము).
కొండవీటి రెడ్డిరాజులకు మూలపురుషు డగు కోమటి ప్రోలయ వేమారెడ్డి (1326-1353) కొండపల్లిగ్రామమునకు సమీపముననున్న “కవులూరు" అను గ్రామ నివాసిగా నుండె ననియు, ఇతడు గొప్ప భూస్వామిగా నుండి యుండెననియు, ఈత డొక బ్రాహ్మణునివలన స్పర్శవేధి సంపాదించి భాగ్యగరిమ చేతను, బాహాబలసంపద చేతను ప్రతాపరుద్రుని యొద్ద దండనాథుడుగ ప్రబలెననియు తెలిపెడు నై తిహ్య మొకటి కలదు.
కవులూరు గ్రామ వాస్తవ్యుడగు కోమటి ప్రోలయ వేమారెడ్డియే పుట్టకోటలుగా నున్న కొండవీడు, కొండపల్లి దుర్గములను ప్రధానదుర్గములుగ నిర్ణయించి కోటల నిర్మాణమునకు బూనుకొనెనని జనశ్రుతిగలదు. ఈకోమటి ప్రోలయ వేముడు కవులూరు నుండి కొండపల్లి కిని, కొండపల్లి నుండి కొండవీటికిని క్రమముగ నివాసములను మార్చుకొనుచు కోటల నిర్మాణములను బూర్తి గావించెను.
కొండపల్లి దుర్గము కృష్ణాతీరమునకు ఐదుమైళ్ళ దూరమునందున్నది. దీనికి రెండుమైళ్ళ క్రిందిభాగమున నొక కోట ప్రాకారము కలదు. దీని చుట్టుకొలత పండ్రెండు మైళ్ళు. చుట్టును ప్రాకారమున్నది. ఈ పర్వత ప్రాకారము నంటియున్న కోటకు దిగువ నలువైపులయందును కందకముగూడ ఒకటి గలదు. కందక మెల్ల వేళల పారు చుండెడు సెలయేటి ప్రవాహములచే పుష్కలోదకమై యుండును. క్రింది ప్రాకారమునకును, దుర్గమునకును ఒక మైలు దూరముండును. ఈ మైలు దూరములోనే దుర్గ ప్రవేశమునకు రెండుదారులు కలవు. అందొకటి రాచబాట రెండవది రాళ్ళబాట.
రాచబాట చతురంగ బలముల రాకపోకలకు వీలు కలది. రాళ్ళబాట రహస్యమార్గము. ఇది సంకట సమయము నందు దుర్గములోనివారు ప్రాణ రక్షణార్థమై పారి పోవుటకు నుపయోగపడునట్టిది. ప్రతి ప్రాకారమునకును బురుజులు నిర్మింపబడినవి. ఈ బురుజులకడ సేనాధిపతులు కావలి కాయుచుండెడివారు. ఈ ప్రాకారములు దుర్గము చుట్టును మహోన్నతమగు పర్వతముల నొరసికొని యున్నవి. నడుమ నడుమ కొండవరుసలే పెట్టని ప్రాకారములై దుర్గమునకు శ్రీరామరక్షలైనవి, ఈ సహజ ప్రాకారములు విచిత్ర శోభావహములు.
ప్రాకార పరివేష్టితమైన యేడు బురుజులను దాటి పైకి పోయినచో నొక సింహద్వారము గానుపించును. ఆ ద్వారమును దాటి లోనికి పోయినచో మహోన్నత మైన యింకొక ప్రాకారము తగులును. ఈ ప్రాకారము దుర్గప్రదేశమును ఆవరించియుండును. ఇది వల్గదరివర్గ హయఖుర ఘట్టనలభేద్యము; శాత్రవ భయంకరము; సుహృద్దర్శనీయము.
ఈ ప్రాకార పంక్తుల మధ్యనున్న నిర్మాణములును, సౌధములును ప్రాచీన సభ్యతా శిల్ప సౌందర్యమునకు పరమావధులు. ఈ కట్టడములలో ధనాగారము లన్నియు నొకచోట నున్నవి. వాని కావల సేనాధిపతుల సౌధములు కలవు. వీనిసమీపముననే రాజమహలులు, రాజాంగనాంతఃపురములును, ఉద్యానవనములును ఉన్నవి.
రాజవీథుల సామీప్యమున అరువది ధనుస్సుల దూరములో దర్బారు భవన మొకటి కలదు. తద్భవనోపరి నిర్మిత శిలా విగ్రహములును, శిలాలతలును ప్రాచీన శిల్ప ప్రావీణ్యమున కతిభూములు. ఈ భవనమునకు అధో భాగమునగల గజాశ్వశాలలు అతి భయంకరములై కన్పడును. దుర్గ సంరక్షణార్థము చుట్టును పర్వత శ్రేణులపై నాలుగు రక్షణస్థలు లేర్పరుప బడినవి.
కొండపల్లి దుర్గమునకు తూర్పు భాగమున హనుమంతు కొండ గలదు. రాజ భవనమునకును దీనికిని రమారమి వేయి ధనుస్సుల దూరము. హనుమంతు కొండ బురుజుపై నొక చిన్న ద్వారమున్నది. అందు సైన్యాధ్యక్షుడు నివసించుటకు సౌకర్యము లమర్పబడినవి. ఈ బురుజు నందే యైదువందల మంది సైనికులు ఖడ్గ కవచధారులై కాపుండెడివారు. ఈ కొండపై నుండి చూచినచో హైదరాబాదు పోవు దండుబాటయు, కృష్ణా నదియు నగపడగలవు.
కొండపల్లి దుర్గమునకు దక్షిణ పార్శ్వమున ఎఱ్ఱ బురుజు గలదు. ప్రధాన దుర్గమునకును దీనికిని రమారమి రెండుమైళ్ళు దూరముండును. తూరుపు కనుమల వరుస నంటి సుమా రేబదిమైళ్ళు దూరములో గల ప్రదేశములను గూడ చూచుటకు అనువుగా నీ యెఱ్ఱ బురుజు మిక్కిలి యెత్తైన స్థలమునందు కట్టబడినది. దీని నుండి అమరావతీ ప్రభృతి పుణ్యక్షేత్రములను సందర్శింప వచ్చును. ఈ బురుజుపై వేయి సంఖ్య గల సైనికపటాల ముండెడిది.
కొండపల్లి దుర్గమునకు పడమటిభాగమున ఎడ్లకొండ బురుజు గలదు. ఇదియు పైన ఉదాహృతములైన రెండు బురుజుల కంటె నున్నతమై యున్నది. అనల్ప శిల్ప విన్యాసము గల కోట ప్రాకారములచే నిది పరీవృతము. సైన్యములను బురికొల్పుటకై నగారా మ్రోయించు సైనికుల కిది విడిదిపట్టుగా కట్టబడెను. ఇందు వేయి పటాలము లుండుచుండెను. దీని నుండి చూచినచో నందిగామ సీమ యంతయు గనబడగలదు.
కొండపల్లి కోట నిర్మాణ రహస్యమంతయు ఒంటి మన్యము బురుజు కట్టడమునందే గుప్తమైయున్నది. ఈ బురుజు నేలమట్టమునుండి యేడువందలగజముల యెత్తున నుండును దీని శిఖరాగ్రము నుండి పరీక్షించినచో కృష్ణా మండలమునకు ముఖ్యపట్టణమైన బందరు సముద్ర తీర దృశ్యము దృగ్గోచరమగును. ఈ బురుజు నుండియే రెడ్డి రాజులు కొండవీటి దుర్గమును వీక్షించెడివారు. పైని బేర్కొన్న మూడు రక్షణ కేంద్రముల కంటె నిది కీలక స్థలము. ఇది యవలీలగ వేలకొలది శత్రువులను సంహరించుటకువీలగునట్లు కట్టబడినది. దీనిని చేరుకొనుత్రోవలో మహా వృక్షములును, గండశిలలును, అల్లిబిల్లిగ నల్లుకొనిన తీవె జొంపములును అసంఖ్యాకములుగ నున్నవి. అటు పోవునపుడు కుంజపుంజము లెంత యానంద సంధాయకములో పర్వతగుహల నుండి వెలువడు క్రూరమృగముల ధ్వనులును, ప్రతిధ్వనులును కీచురాలగానము అంత భీతావహములు. ఒంటి మన్యముపై నొక ద్వారమున్నది. ఆ ద్వారము నొద్ద నొక సైనికుడు కావలి కాయుచుండెడి వాడు. శత్రు సైన్యములు పండ్రెం డామడల దూరమున నున్నపుడేకనిపెట్టి రణభేరిమ్రోయించుట తద్వార నివేశిత సైనికుని ప్రప్రథమ కర్తవ్యము. సాయుధమైన రెండువేల సైనికదళ మీ బురుజునకు కావలి. ఇచ్చట రణభేరి మ్రోగుట యేమి, నాలుగు బురుజుల యందలి సేనాధికారులు సమరసన్నద్ధు లగుట యేమి, రెండును ఒక్క త్రుటిలో జరుగుచుండెను.
అంతఃపురములకును, రాజవీధులకును, వెనుక భాగమునందు రెండు గొప్ప తటాకము లున్నవి. అవి కాలక్రమమున తటాకిను లైన వేమో! వీని కిప్పటికిని 'టాకి’ లను వాడుకకలదు. వీటి యందలి జలము పానయోగ్యమై, పాంథజన శ్రమాపనోదన శీతలమై యున్నది. ఈ తటాకముల లోతు నిర్ణయింప లేము. వీటి తీరమున ఎవరేని ఏమాత్రపు ఏమరిపాటుగా నున్నను ప్రమాదమే.
దర్బారు భవనమునకు పురోభాగమునం దొక సరోవర మున్నది. ఈ కొలనికి రాణులు చెలికత్తెలతో జలకేళి సవరింప వచ్చెడివారు. పరమేశ్వర సృష్టిలోని పక్షి సంతతి కంతయు నీ సరస్సు వినోదక్రీడాసీమ. దీనియందు ఆ దినములలో సాయం సంధ్యా వాయుసేవనార్థమై రాజదంపతులు లక్కపడవలలో విహరించెడి వారు.
అనవేమా రెడ్డి (క్రీ. శ. 1364-1386) కొండపల్లికోటను పాలించినాడు. ఈతడే కొండపల్లి దుర్గమును పాలించిన మొదటి రెడ్డి రాజు. పెద కోమటి వేమారెడ్డి (1402 - 1420) తాను కొండవీటి రాజుగానుండి తన తమ్ముడైన మాచారెడ్డిని యువరాజ పట్టభద్రుని జేసి కొండపల్లిసీమకు పాలకునిగ నియమించెను. యువరాజగు మాచారెడ్డి కొండపల్లి రాజ్యమును సమర్థతతో పాలించి ప్రజానురంజకుడైనాడు. పెదకోమటి వేముని పిమ్మట రాజవేముని పాలనతో (1420 - 1424) రెడ్డి రాజ్యము గజపతుల హస్తగతమైనది. ఆ యొడ్డెరా జన్నిసీమలను, కొండకోటలను ఆక్రమించెను.
గజపతి వంశీయులైన ప్రతాపదేవరాయలు పదునేడేడులును, హరిహరరాయ లైదువత్సరములును, కొండవీడు, కొండపల్లి రాజ్యముల నొకరి తరువాత నొకరు పరిపాలించినారు (క్రీ. శ. 1431-1454). వీరి కాలములో నీ రాజ్యము విజయనగర మహాసామ్రాజ్యములో కలుపబడినది. పిమ్మట కపిలేశ్వరగజపతి (క్రీ.శ. 1455-1461) విజయనగర సామ్రాజ్యాధికారుల నోడించి యాంధ్రదేశమును, అందలి కొండపల్లి రాజ్యమును వశపరుచుకొని పాలించినట్లు బెజవాడ ఇంద్రకీల పర్వతముమీది శాసనము వలన తెలియుచున్నది.
బహమనీ సుల్తానులలో నొకడగు రెండవ మహమ్మదుషా (క్రీ. శ. 1463-1482) ఆంధ్రదేశముపై కన్ను వేసి, గజపతులను జయించి తద్రాజ్యమంతయును ఆక్రమించెను. ఈతని కాలమునందే కొండపల్లి కోటయందు కొన్ని మార్పులు గలిగినవి. ఇతడు కోట పై భాగమును, దుర్గమును గూడ బాగుచేయించెను. ఇతడు దుర్గముక్రింద నొక గ్రామమును గూడ నిర్మించెను. కాని నిర్మాణమప్పుడు ప్రాకారములు నిలువకుండెనట! పునాదులు పదింబదిగా కూలిపోవుచుండెను. అప్పుడు “కొండ"డను నొక గొల్లవానిని, “పల్లె" యను నతని భార్యను బలియిచ్చి, పునాదులు వేసి గోడలు కట్టిరట! అప్పుడు గోడలు నిలువబడినవట ! నాటితో క్రిందనున్న గ్రామమునకు "కొండపల్లి" యను పేరు సార్థకమైనదట!
కపిలేశ్వర గజపతి పుత్రుడు అగు పురుషోత్తమ గజపతి మహారాజు మహమ్మదుషా పుత్రులను బారద్రోలి కొండపల్లి సీమకు రాజయ్యెను. నరసారావుపేట సమీపమునను బెజవాడ దగ్గర 'ముస్తాబాద' సమీపమునను గల 'పురుషోత్తమ పట్టణములు' ఈతని పేరిటనే నిర్మింపబడినవి. పిదప ఒరిస్సా రాజగు అంబర రాయలు కొండపల్లి దుర్గమును జయించి పాలించినాడు. ఈతడు తన తమ్ముడైన మంగళిరాయని వలని బాధ నోర్వలేక రెండవ మహమ్మదుషా ముఖ్యమంత్రి యగు మహమ్మదు గవానుని సాహాయ్య మర్థించెను. కాని ఆ గవాను ఈ సోదరుల నిర్వురను వంచనచే పరిమార్చి ఆ రాజ్యమంతయు మహమ్మదుషా రాజ్యములో విలీన మొనర్చినాడు (1471). ఆ యేడే ప్రతాపరుద్ర గజపతి మహమ్మదీయులను బారద్రోలి తిరిగి కొండవీడు కొండపల్లి సీమలపరిపాలనమును నిష్కంటకముగ సాగించెను.
ప్రతాపరుద్రుని యనంతరము వీరభద్ర గజపతి రాజై తనపేరిట కొండపల్లిలో గ్రామమునకు దక్షిణముగ నొక చెరువు త్రవ్వించినాడు. దానికి నేటికిని విద్యాధర గజపతి చెరువని వ్యవహృతి. ఇతడు బెజవాడకు సమీపమున గల విద్యాధరపురమును గూడ గట్టించెను. 
విడిసి కొండపల్లి దుర్గమును ముట్టడించి, దానికి సేనాధ్యక్షుడైన రామదేవుని బంధించి యెట్ట కేలకు విజయమును సాధించెను.
చిత్రం - 6
చిత్రం 7
రాయల సేనానులు కొండపల్లి దుర్గము నీ క్రింది విధముగ ముట్టడించిరి. ఎఱ్ఱఋరుజును ఆదెప్పనాయకుడును, ఎడ్లకొండను తిమ్మప్ప నాయకుడును, హనుమంతు ఋరుజును కొండమరెడ్డియు, ఒంటి మన్యపు బురుజును కామానాయకుడును తమతమ సేనలతో చుట్టుముట్టిరి. ఇట్లు నాలుగు విభాగములైన రాయలసేనలు నలుమూలలనుండి దుర్గమును విధ్వంసము చేసినవి. గజపతివీరుల మొండెములతో, సైనిక కళేబరములతో నెమ్మల రాసులతో, పాడరిన మహలులతో, సహస్రాధిక గజాశ్వ ఖండములతో నిండి, ప్రేతభూమివలె నగపడు కొండపల్లికోటను శ్రీకృష్ణ దేవరాయలు క్రీ.శ. 1516 వ సంవత్సరము జనవరి నెలలో స్వాధీన మొనర్చుకొనెను. కొండపల్లిలో బంధింపబడిన కటకేశ్వరపాత్రుని భార్యను, పుత్త్రుని, గజపతి ముఖ్య సైన్యాధీశులు ఏడుగురిని చెఱపట్టి విజయనగరమునకు పంపెను.
కొండపల్లి ముట్టడి మూడు మాసములు పట్టినపుడు, నీటి సౌకర్యములేక రాయల సేన కటకట పడినది. అప్పుడు మంత్రి తిమ్మరుసు ఒక దిగుడు బావిని త్రవ్వించెను. దానిని నేటికిని నాదెళ్ళ తిమ్మరుసు బావి యనుచున్నారు. ఇది ఇబ్రహీం పట్టణపు రాచబాట ప్రక్క నున్నది. శ్రీ రాయలు క్రీ. శ. 1530 లో స్వర్గస్థుడయ్యెనని చెప్పు నొక శిలాశాసన మీ రాచబాటయందే పడి యుండి పరిశోధకులకు లభించినది.
రాయల యనంతరము కొండపల్లి దుర్గమును ఒరిస్సా రాజులు పాలించిరి. ఒరిస్సా రాజులనుండి గెల్చి 'కులీ కుతుబ్ షాహ' (క్రీ. శ. 1512-1543) యను గోలకొండ సుల్తాను ఈ దుర్గము నేలినట్లు కొన్ని నిదర్శనముల వలన తెలియుచున్నది. ఈ కులీ కుతుబ్‌షా కొండపల్లి కోటకు 'ఖిల్లా' యను ఉరుదుపేరు పెట్టెను. రాయలచే నాశన మొనర్పబడిన కొన్ని మందిరములను ఇతడు బాగు చేయించి కోటకు నవ్యశోభను గూర్చినాడు.
విజయనగర రాజులు తిరిగి ప్రబలిరి. అచ్యుతరాయలు, సదాశివరాయలు, వేంకటపతి రాయలు కొండపల్లి నేలిరి. ఈ విజయనగర రాజుల మువ్వురి కాలములో నెప్పుడో కొండపల్లి చెరువునకు పడమరగా శివాలయ మొకటి ప్రతిష్ఠింపబడినది. అది నేడు కనరాదు. అదియే యచటి మసీదుగా మారిపోయెనని అనుమానించుటకు అవకాశము గలదు.
విజయనగర ప్రభువుల తరువాత గోలకొండ సుల్తానగు ఇబ్రహిం పాదుషా కొండవీటి సర్కారుకు ఏలిక యయ్యెను. అప్పుడు కొండవీటి నగరమునకు ముర్తజా ఖానుడు, కొండపల్లి నగరమునకు ముస్తఫా ఖానుడు దుర్గపాలకు లయిరి. అందుచే కొండవీటికి ముర్తజా నగరమనియు, కొండపల్లికి 'ముస్తఫా నగర' మనియు నూతన నామకరణములు చేయబడెను. కొండపల్లి ఖిల్లా పాలకుడగు ముస్తఫాఖానుడు హిందువులను ఉద్యోగములనుండి తొలగించినాడు. వారి దేవాలయములను ధ్వంస మొనర్చినాడు. అంతే కాదు, ఆయా ప్రదేశములలో మసీదులను కూడ నిర్మించెను. తన ప్రభువైన ఇబ్రహీం పాదుషా పేరు చిరస్థాయి యొనర్ప నీతడు కొండపల్లికి మూడు మైళ్ళలో ఇబ్రహీం పట్టణమును గట్టించి, దానిని కలపవర్తకమునకు ముఖ్యస్థానముగా నెలకొల్పెను. ఇబ్రహీం పట్టణమను గ్రామము ఇప్పటికి నున్నది. ఈ ముస్తఫా కొండపల్లి దుర్గముపై గల యొక దేవాలయమును నాశనముచేసి "హజరాత్ గాలబుషాహ దర్గా" యను పేరుతో ఒక మసీదును కట్టించెను. అదియు నేడున్నది. గ్రామమునం దితడు 'ముసాఫిర్ ఖానా' నొక దాని నేర్పరచినాడు. అది నేటికిని ఫకీరు లను మహమ్మదీయ సాధువులకు నెలవు. దీని ప్రాకారము లెత్తైనవి అది యిప్పటికిని చెక్కు చెదరకుండ నున్నది. నే డది 'సరాయిఖానా' యని వ్యవహరింపబడుచున్నది.
అమీనుల్ ముల్కు, పరాస్ ఖాన్, అసరస్ ఖాన్, యకలస్ ఖాన్ (క్రీ. శ. 1590-1611) అనువారలు కొండపల్లికి క్రమముగ ఖిల్లా దారులై ప్రభుత్వము నెరపిరి. వీరి కాలమున అంతగ విశేషము లున్నట్లు తెలియుటలేదు .
కొండపల్లి చరిత్రలో గుంటుపల్లి ముత్తనామాత్యునకు (క్రీ. శ. 1611-1656) ప్రముఖస్థాన మున్నది. ఇతడు ఆనాడు చేయని ప్రజోపయోగ కార్యము లేదు. ముత్తన మంత్రి జన్మస్థలము కొండపల్లి గ్రామము. దేశపాండ్యాగిరి సంపాదించి క్రమక్రమముగ అభ్యుదయ మొంది ఈతడు గోలకొండ సుల్తాను అబ్దుల్లా కుతుబుషా (క్రీ. శ. 1626 - 1672) యొక్క అనుగ్రహమునకు పాత్రుడయి 'దూసరా (రెండవ) పాదుషా' అను ప్రసిద్ధ నామము బడసెను. ఈ దూసరా పాదుషా కొండవీడు, వినుకొండ, బెల్లం (బిలం) కొండ, కొండపల్లి దుర్గములను, వీటి క్రిందగల సీమల నన్నిటిని దక్షతతో పరిపాలించినవాడు. ఇతడు మహామేధాశాలియు, దానవీరుడును, మహాగ్రహారదాతయు, బహు శాసన నిర్మాతయునై యుండెను.
సుల్తాన్ అబుల్ హసన్ తానాషా (క్రీ.శ. 1672-1687) కొండపల్లి దుర్గమునకు పడమటి దెసగా 'గోలకొండ దర్వాజా' యను నొక మహాద్వారమును నిర్మించినాడు. ఈ ద్వారమున కొండపల్లినుండి గోలకొండకు సైనిక పటాలములు వెళ్ళుచుండెడివట! మరియు దుర్గమందలి దర్బారు భవనపు టడుగు భాగమున కొండను తొలిచి, కొండపల్లినుండి గోలకొండ దుర్గమునకు రహస్యమార్గము నుంచుటకు సొరంగ నిర్మాణము జరిగినది. ప్రస్తుత మీ సొరంగము మూయబడి యున్నది. ఈ ప్రభువు నివాసము గోలకొండయే యైనను ఎడనెడ నీతడు రాజధానిని వదలి బెజవాడ కొండలయందును, కొండపల్లి కొండల యందును గల దుర్గములను పరిశీలించుచు విహార మొనర్చు చుండెడివాడు.
సుల్తాన్ అబుల్ హసన్ తానాషా, తన పాలనములో కొండపల్లి ఖిల్లాయందు దుర్గమునకు నుత్తరముగ నున్న ఒంటి మన్యము సమీపమున 'బాలహిస్సార్' అనునొక మహా సౌధమును కట్టించెను. అందలిది బర్మాదేశపు టేకు కలప. ఆ సౌధరాజము చిత్ర విచిత్ర శిల్పకళాసౌందర్య విలసితమయి మనోముగ్ధకారిగా నుండెను. అది నేడు "భోగము దాని మేడ' యను నామాంతరముచే వ్యవహరింపబడుచున్నది.
జనరల్ కెయిలాడ్ (క్రీ.శ. 1766-1859) అను నాతడు ఆంగ్లేయ సై న్యాధ్యక్షుడు. క్రీ. శ. 1766 సం. మార్చినెల పదియవ తేదీ యుదయము పదిగంటల సమయమున నీతడు కొండపల్లి దుర్గమును ముట్టడించి, మహమ్మదీయులను ఓడించి, ఖిల్లా యంతటిని వశపరుచుకొనెను. అంత కొండపల్లి యాంగ్లేయుల పాలనములోనికి వచ్చెను. జనరల్ కెయిలాడ్ కొండపల్లి కోటను స్వాధీనపరచుకొనిన పిమ్మట దాని పునర్నిర్మాణమునకు 'స్టెలెన్స్' అను నొక యింజనీయరును నియమించినాడు. ఇతని కాలమునందే కొండపల్లిలో 'మిలటరీ పాఠశాల' యొకటి కట్టబడినది. దానినే యిపుడు 'ట్రావెలర్సు బంగళా'గా నుపయోగించుచున్నారు. ఈ దుర్గ సంరక్షణార్థము సైనికబలము అనావశ్యకమని తలచి ఆంగ్ల ప్రభుత్వమువారు క్రీ. శ. 1859 సం. లో దానిని అచటినుండి తొలగించిరి.
అటవీశాఖాధికారులచే కొండపల్లి ఖిల్లాయందు సహ ప్రాధికముగ చందన వృక్షములు నాటబడినవి. అట్లే దర్బారు భవన సమీపమున రబ్బరుచెట్లు పెంచబడినవి. దర్బారు భవనము పై గల శిథిల ప్రాకారములమధ్య నొక విశ్రాంతి భవనమును గూడ నాంగ్లేయ ప్రభుత్వమువారే కట్టిరి. దానికే 'ఫారెస్టు బంగళా'యని నేటి వ్యవహారము.
ప్రభుత్వము గత నూరు సంవత్సరములలో అటవీశాఖ నించుక పెంపొందించి, ఇచ్చట చేతిపరిశ్రమల కేదో యాలంబన మిచ్చుచునే యున్నది. అయినను, నాటి గజాశ్వశాలలు, సేనానులమందిరములు, రాచకొట్టములు, రాజాంతఃపురములు, దర్బారు మందిరములు, నివి యవి యననేల, ఖిల్లాయంతయు శిధిలమై రూపుమాసియున్నవి. అది గుడ్లగూబలకు, గబ్బిలములకు నాకరమై చూపరకు భయదుఃఖావహముగా నున్నది. రాచబాటయందు గల ఆంజనేయస్వామి విగ్రహ మొకటియే నేటికిని పురాంధ్ర శౌర్య ప్రతాపములను బ్రకటించుచు, ఇప్పటి దీనస్థితిని స్మరణకు దెచ్చుచు, కొండపల్లికి శ్రీరామరక్ష పెట్టుచున్నది.