పోతన తెలుగు భాగవతము/ద్వితీయ స్కంధము/ఖట్వాంగు మోక్ష ప్రకారంబు
తెభా-2-9-సీ.
కౌరవేశ్వర! తొల్లి ఖట్వాంగుఁడను విభుం-
డిలనేడు దీవులనేలుచుండి,
శక్రాది దివిజులు సంగ్రామభూముల-
నుగ్రదానవులకు నోడి వచ్చి
తమకుఁ దో డడిగిన, ధరనుండి దివి కేఁగి-
దానవవిభుల నందఱ వధింప,
'వర మిత్తు' మనుచు దేవతలు సంభాషింప,-
'జీవితకాలంబు సెప్పుఁ డిదియ
తెభా-2-9.1-ఆ.
వరము నాకు నొండు వరమొల్ల' ననవుడు,
నాయు వొక ముహూర్తమంత తడవు
గల దటంచుఁ బలుక, గగనయానమున న
మ్మానవేశ్వరుండు మహికి వచ్చి.
టీక:- కౌరవేశ్వర = పరీక్షిన్మహారాజా; తొల్లి = పూర్వము {కౌరవేశ్వరుడు - కురువంశపు రాజు, పరీక్షిత్తు}; ఖట్వాంగుఁడు = ఖట్వాంగుడు {ఖట్వాంగుడు - సరియగు అంగములు కలవాడు - సప్త ఖండములు అంగములుగ కలవాడు (ఖట్వము - మంచము)}; అను = అనబడు; విభుండు = రాజు; ఇలన్ = భూమిలోని; ఏడు = ఏడు (7); దీవులన్ = ఖండములను; ఏలుచుండి = పరిపాలిస్తూ; శక్ర = ఇంద్రుడు; ఆది = మొదలగు; దివిజులు = దేవతలు; సంగ్రామ = యుద్ధ; భూములన్ = భూములలో; ఉగ్ర = భీకరమైన; దానవులు = రాక్షసులు; కున్ = కు; ఓడి = పరాజితులై; వచ్చి = వచ్చి; తమ = వారల; కున్ = కు; తోడున్ = సహాయము; అడిగినని = అడుగగా; ధరన్ = భూమి; నుండి = నుండి; దివి = స్వర్గము; కిన్ = నకు; ఏగి = వెళ్లి; దానవ = రాక్షస; విభులన్ = రాజులను; అందఱన్ = అందరిని; వధింపన్ = సంహరించగ; వరమున్ = వరమును; ఇత్తుము = ఇచ్చెదము; అనుచున్ = అని; దేవతలు = దేవతలు; సంభాషింపన్ = అడుగగా; జీవిత = (శేష) జీవిత; కాలంబున్ = కాలమును; చెప్పుఁడు = చెప్పండి; ఇదియ = ఇదే;
వరము = వరము - కోరునది; నాకున్ = నాకు; ఒండు = మరియొక; వరమున్ = వరమును; ఒల్లన్ = అంగీకరించను; అనవుడున్ = అనగా; ఆయువు = శేషజీవితము; ఒక = ఒక; ముహూర్తము = ముహూర్త కాలము; అంత = అంత; తడవున్ = సమయము మాత్రమే; కలదు = ఉన్నది; అటంచున్ = అని; పలుకన్ = పలుకగ; గగన = ఆకాశ మార్గ; యానమున = ప్రయాణముతో; ఆ = ఆ; మానవ = మానవులకు; ఈశ్వరుడు = ప్రభువు - మహారాజు - ఖట్వాంగుడు; మహి = భూమి; కిని = కి; వచ్చి = వచ్చి.
భావము:- ఓ కౌరవరాజా! పరీక్షిత్తు! పూర్వం ఖట్వాంగు డనే రాజు భూమండలంలోని సప్తద్వీపాలనూ పరిపాలిస్తూ ఉండేవాడు. ఇంద్రాదిదేవతలు యుద్ధంలో భీకరులైన రాక్షసుల చేతుల్లో ఓడిపోయి, ఆయన దగ్గరకు వచ్చి తమకు సాయపడమని ప్రార్థించారు. ఆయన భూలోకం నుంచి స్వర్గలోకానికి వెళ్లి దానవరాజుల నందరినీ సంహరించాడు. అప్పుడు దేవతలు సంతోషించి ఖట్వాంగుణ్ణి వరం కోరుకోమన్నారు. “నేనెంత కాలం బ్రతుకుతానో చెప్పండి. ఇదే నేను కోరే వరం, మరో వరం నా కక్కరలే” దన్నాడు ఆ మహానుభావుడు. “నీకు ఆయువు ఇక ఒక ముహూర్తకాలమే ఉంది.” అని వేల్పు లన్నారు. వెంటనే ఆ భూపాలుడు విమాన మెక్కి భూలోకానికి వచ్చాడు.
తెభా-2-10-క.
గిరులంబోలెడి కరులను,
హరులం, దన ప్రాణదయితలై మనియెడి సుం
దరులను, హితవరులను, బుధ
వరులను వర్జించి గాఢవైరాగ్యమునన్.
టీక:- గిరులన్ = కొండలను; పోలెడిన్ = సరిపోలు; కరులన్ = ఏనుగులను; హరులన్ = గుఱ్ఱములను; తన = తన యొక్క; ప్రాణదయితలు = ప్రాణప్రియులు, భార్యలు; ఐ = అయి; మనియెడి = ఉండెడి; సుందరులన్ = సౌందర్యవంతులను; హిత = మంచిని; వరులన్ = కోరువారలను; బుధ = తెలివి కలిగి సలహాలిచ్చు; వరులన్ = వారలను; వర్జించి = వదలివేసి; గాఢ = గట్టి, స్థిరమైన; వైరాగ్యమున్ = వైరాగ్యముతో {వైరాగ్యము - రాగబంధనములు లేకపోవుట}.
భావము:- అలా వచ్చిన ఖట్వాంగ మహారాజు ప్రగాఢమైన వైరాగ్యంతో పర్వతాలవంటి ఏనుగులను, గుఱ్ఱాలను, ప్రాణప్రియాలైన సుందరాంగులను, సన్నిహితులను, హితులను, పండితశ్రేష్ఠులను పరిత్యజించాడు.
తెభా-2-11-క.
గోవిందనామకీర్తనఁ
గావించి భయంబు దక్కి ఖట్వాంగ ధరి
త్రీవిభుఁడు సూర గొనియెనుఁ
గైవల్యముఁ దొల్లి రెండు గడియలలోనన్.
టీక:- గోవింద = భగవంతుని {గోవిందుడు - గోవులకు ఒడయుడు, మంచికి ఇష్టుడు, కృష్ణుడు}; నామ = నామముల; కీర్తనన్ = కీర్తించుటలు; కావించి = చేసి; భయంబున్ = భయమును; తక్కి = విడిచిపెట్టి; ఖట్వాంగ = ఖట్వాంగుడు అను; ధరిత్రీ = భూమికి; విభుఁడున్ = ప్రభువు - రాజు; చూరన్ = సంపాదించు; కొనియెనున్ = కొనెను; కైవల్యమున్ = మోక్షమును {కైవల్యము - కేవలము ఆ పరమాత్మ గా అగుట}; తొల్లి = పూర్వము; రెండు = రెండు (2); గడియల = గడియలు {గడియ - 24 నిముషముల కాలము, 2 గడియలు - 1 ముహుర్తము, 60 విగడియలు - 1 గడియ}; లోనన్ = లోపల.
భావము:- అలా ముక్తసంగుడైన ఖట్వాంగుడు, పూర్వం, గోవిందనామ సంకీర్తనం చేసి భయరహితుడై రెండు గడియల్లోనే చక్కగా మోక్షం పొందాడు.