పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ప్రథమాశ్వాసము)/మల్లావనీ ప్రవేశము
తెభా-10.1-1323-వ.
మఱియు దంతిదంత తాడనంబుల దంతావళపాలకుల హరించి తత్ప్రదేశంబుఁ బాసి.
టీక:- మఱియున్ = అంతే కాకుండ; దంతి = ఏనుగు {దంతి - దంతములు కలిగినది, ఏనుగు}; దంత = దంతముల; తాడనంబులన్ = దెబ్బలచేత; దంతావళపాలకులన్ = మావటివారిని {దంతావళ పాలకులు - దంతావళము (ప్రశస్తమైన దంతములు కలది, పెద్ద ఏనుగు)ను పాలకులు (కాచువారు), మావటీలు}; హరించి = చంపి; తత్ = ఆ; ప్రదేశంబున్ = చోటును; పాసి = విడిచిపెట్టి.
భావము:- తరువాత ఆ ఏనుగు దంతాలతోనే దాని మావటిలను మట్టుపెట్టి, ఆ చోటు వదలి. . .
తెభా-10.1-1324-మ.
కరిదంతంబులు మూఁపులందు మెఱయన్ ఘర్మాంబువుల్ మోములన్
నెరయన్ గోపకు లంతనంత మెలయన్ నిత్యాహవస్థేము లా
హరిరాముల్ చనుదెంచి కాంచిరి మహోగ్రాడంబరాపూరితా
మర మర్త్యాది జనాంతరంగము లసన్మల్లావనీరంగమున్.
టీక:- కరి = ఏనుగు; దంతంబులున్ = దంతములను; మూపున = భుజముపై; మెఱయన్ = ప్రకాశించుచుండగా; ఘర్మ = చెమట; అంబువుల్ = నీళ్ళు; మోములన్ = ముఖములపై; నెరయన్ = నిండిపోతుండగా; గోపకుల్ = గొల్లవారు; అంతనంతన్ = సమీప ప్రదేశములలో; మెలయన్ = మెలగుచుండగా; నిత్య =నిత్యము; ఆహవ = యుద్ధము చేయు; స్థేములు = బలముకలవారు; ఆ = ఆ యొక్క; హరి = కృష్ణుడు; రాముల్ = బలరాములు; చనుదెంచి = వచ్చి; కాంచిరి = చూసిరి, కనుగొనిరి; మహా = మిక్కిలి; ఉగ్ర = భయంకరమైన; ఆడంబర = సందడిచేత; ఆపూరిత = నిండిన; అమర = దేవతలు; మర్త్య = మానవులు; ఆది = మొదలగు; జన = వారి; అంతరంగమున్ = మనస్సులు కలది; లసత్ = చక్కని; మల్ల = మల్లయుద్ధ; అవనీ = భూమి; రంగమున్ = ప్రదేశమును.
భావము:- కదనరంగంలో మడమ త్రిప్పక పోరాడే ఆ రామకృష్ణులు ఏనుగుదంతాలు తమ భుజాల మీద మెరుస్తుండగా; స్వేదబిందువులు ముఖము నిండా కమ్ముకోగా; గోపాలకులు చుట్టూ చేరి వస్తుండగా; బయలుదేరి వచ్చి మల్లరంగాన్ని చూసారు. అది మహా భయంకర మైన ఆడంబరంతో దేవతల, మానవుల హృదయాలను కలవరపెడుతూ ఉంది.
తెభా-10.1-1325-సీ.
మహితరౌద్రంబున మల్లుర కశనియై-
నరుల కద్భుతముగ నాథుఁ డగుచు
శృంగారమునఁ బురస్త్రీలకుఁ గాముఁడై-
నిజమృత్యువై కంసునికి భయముగ
మూఢులు భీభత్సమునుఁ బొంద వికటుఁడై-
తండ్రికి దయరాఁగఁ దనయు డగుచు
ఖలులకు విరసంబుగా దండియై గోప-
కులకు హాస్యంబుగాఁ గులజుఁ డగుచు
తెభా-10.1-1325.1-ఆ.
బాంధవులకుఁ బ్రేమ భాసిల్ల వేలుపై
శాంత మొనర యోగి జనుల కెల్లఁ
బరమతత్వ మగుచు భాసిల్లె బలునితో
మాధవుండు రంగమధ్య మందు.
టీక:- మహిత = విశేషమైన; రౌద్రంబునన్ = రౌద్రముచేత; మల్లుర్ = జెట్టీల; కున్ = కి; అశని = పిడుగు; ఐ = అయ్యి; నరుల్ = జనుల; కున్ = కు; అద్భుతముగన్ = ఆశ్చర్యకరముగ; నాథుడు = ప్రభువు; అగుచున్ = ఔతూ; శృంగారమునన్ = అందముతో; పుర = నగర; స్త్రీల = కాంతల; కున్ = కు; కాముడు = మన్మథుడు, మోహము కలుగజేయువాడు; ఐ = అయ్యి; నిజ = అతనికి; మృత్యువు = మరణము; ఐ = అయ్యి; కంసుని = కంసుని; కిన్ = కి; భయము = భీతి; కన్ = కలుగునట్లు; మూఢులు = తెలివితక్కువవారు; భీభత్సమును = భయముచేతొట్రుపాటు; పొందన్ = పొందునట్లు; వికటుడు = వికటించువాడు; ఐ = అయ్యి; తండ్రి = తండ్రి; కిన్ = కి; దయ = కరుణ; రాగన్ = కలుగునట్లు; తనయుడు = పుత్రుడు; అగుచున్ = అగుచు; ఖలుల్ = దుర్జనుల; కున్ = కు; విరసంబు = వెగటు; కాన్ = కలుగునట్లు; దండి = దండించువాడు; ఐ = అయ్యి; గోపకుల్ = గొల్లవారి; కున్ = కి; హాస్యంబుగా = వేళాకోళముగా; కులజుడు = స్వకులమువాడు; అగుచున్ = అగుచు.
బాంధవుల్ = చుట్టముల; కున్ = కు; ప్రేమ = ప్రీతి; భాసిల్లన్ = ప్రకాశించునట్లు; వేలుపు = దేవుడు; ఐ = అయ్యి; శాంతము = శాంతము; ఒనరన్ = ఒప్పునట్లు; యోగి = మునులైన; జనుల = వారి; కిన్ = కి; ఎల్లన్ = అందరకు; పరమతత్వము = పరబ్రహ్మము; అగుచున్ = అగుచు; భాసిల్లెన్ = ప్రకాశించెను; బలుని = బలరాముని; తోన్ = తోటి; మాధవుండు = కృష్ణుడు; రంగ = రంగస్థలము యొక్క; మధ్యము = నడిమి; అందున్ = ప్రదేశములో.
భావము:- మల్లరంగం నడుమ బలరామ సహితుడైన కృష్ణుడు, రౌద్రరసంతో మల్లురకు పిడుగులా కనిపించాడు; అద్భుతరసంతో పురస్త్రీలకు పంచశరుడుగా భాసిల్లాడు; భయానకరసంతో కంసునికి వాడి పాలిటి మృత్యువుగా మూర్తీభవించాడు; బీభత్సరసంతో మూర్ఖులకు వికటుడుగా కనిపించాడు; కరుణరసంతో తండ్రికి కన్నబిడ్డడుగా కరుణ కలిగించాడు; వీరరసంతో దుర్మార్గులకు విద్వేషం కలిగించాడు; హాస్యరసంతో గోపకులను కులదీపకుడుగా గోచరించాడు; ప్రేమరసంతో చుట్టాలకు దేవుడుగానూ, శాంతరసంతో యోగిజనులకు పరబ్రహ్మ స్వరూపుడుగానూ ప్రకాశించాడు.
తెభా-10.1-1326-వ.
అప్పుడు.
టీక:- అప్పుడు = అప్పుడు.
భావము:- అలా బలరామకృష్ణులు ఏనుగు దంతాలతో మల్లరంగం ప్రవేశించిన సమయంలో. . . .
తెభా-10.1-1327-క.
చచ్చిన కుంభీంద్రంబును
వచ్చిన బలమాధవులను వరుసం గని తా
నొచ్చిన చిత్తముతోడుతఁ
జెచ్చెరఁ గడు వెఱచె భోజసింహుం డధిపా.
టీక:- చచ్చిన = మరణించిన; కుంభీ = ఏనుగు; ఇంద్రంబును = శ్రేష్ఠమును; వచ్చిన = వచ్చినట్టి; బల = బలరాముడు; మాధవులను = కృష్ణులను; వరుసన్ = వరసగా; కని = చూసి; తాన్ = అతను; నొచ్చిన = బాధపడుతున్న; చిత్తము = మనసు; తోడుతన్ = తోటి; చెచ్చెరన్ = శీఘ్రముగా; కడున్ = మిక్కిలి; వెఱచెన్ = భీతిచెందెను; భోజసింహుడు = కంసుడు {భోజ సింహుడు - భోజులలో సింహము వంటివాడు, కంసుడు}; అధిపా = రాజా.
భావము:- ఓ రాజా! చచ్చిన కరి కువలయాపీడమునూ, వచ్చిన రామకృష్ణులనూ చూసిన భోజకులాగ్రజుడైన కంసుడి మనసు బాగా నొచ్చుకుంది. అతను మనసులో ఎంతగానో భయపడ్డాడు.
తెభా-10.1-1328-ఉ.
ధీరుల వస్త్ర మాల్య మణి దీప్త విభూషణధారులన్ నటా
కారుల సర్వలోక శుభకారుల మానవ మానినీ మనో
హారుల రంగభూతల విహారుల గోపకుమారులన్ మహా
వీరులఁ జూచి చూచి తనివిం దుదిముట్టక లోకు లందఱున్.
టీక:- ధీరులన్ = ధైర్యవంతులను; వస్త్ర = బట్టలు; మాల్య = పూలదండలు; మణి = రత్నములచేత; దీప్త = కాంతివంతమైన; విభూషణ = ఆభరణములను; ధారులన్ = ధరించినవారిని; నట = నటులవంటి; ఆకారులన్ = రూపములు కలవారిని; సర్వ = సమస్త; లోక = లోకములకు; శుభ = మేళ్ళు, శుభములు; కారులన్ = కలిగించు యత్నములు చేయు వారిని; మానవ = పురుషుల; మాననీ = స్తీల; మనః = మనసులను; హారులు = దొంగిలించువారిని; రంగ = మల్లరంగస్థల; భూతల = ప్రదేశమునందు; విహారులన్ = చరించుచున్నవారిని; గోప = యాదవ; కుమారులన్ = పిల్లలను; మహా = గొప్ప; వీరులన్ = శూరులను; చూచిచూచి = ఎంతోసేపు చూసినను; తనవిన్ = తృప్తిని; తుదిముట్టక = పూర్తిగా చెందకుండ; లోకులు = ప్రజలు; అందఱున్ = ఎల్లరు.
భావము:- ధీరులూ, వస్త్రములూ పూలదండలూ రత్నాలతో ప్రకాశిస్తున్న నగలు ధరించినవారూ, నాట్యాలు చేసేవారి వలె ఉన్నవారూ, సకల జగాలకు క్షేమం కలిగించే వారూ, మగవారి మనసులు, మగువుల మనసులూ ఆకర్షించేవారూ, మహావీరులూ అయిన ఆ గోపకుమారులు మల్లరంగంలో విహరిస్తుంటే జనాలు అందరూ ఎంత చూసినా తనివితీరక మాటిమాటికీ చూడసాగారు.
తెభా-10.1-1329-ఉ.
సన్నుత రామకృష్ణముఖ చంద్రమయూఖ సుధారసంబులం
గన్నులఁ ద్రావు చందమునఁ గాంచుచు జిహ్వల నంటి చూచు లీ
ల న్నుతి చేయుచుం గరములం బరిరంభము చేయు భంగి న
త్యున్నతిఁ జూపుచుం దగిలి యొండొరుతోడ రహస్యభాషలన్.
టీక:- సన్నుత = స్తుతింపదగిన; రామ = బలరాముడు; కృష్ణ = కృష్ణుల; ముఖ = మోములు యొక్క; చంద్ర = చంద్రుని; మయూఖ = కిరణము లనెడి; సుధారసంబులన్ = అమృతధారలను; కన్నులన్ = కళ్ళతో; త్రావు = తాగుతున్న; చందమునన్ = విధముగా; కాంచుచున్ = చూస్తూ; జిహ్వలన్ = నాలుకలతో; అంటి = తాకి; చూచు = చూస్తున్న; లీలన్ = విధముగా; నుతి = స్తోత్రములు; చేయుచున్ = చేస్తూ; కరములన్ = చేతులతో; పరిరంభమున్ = కౌఁగిలించుకొనుట; చేయు = చేస్తున్న; భంగిన్ = విధముగా; నతి = మిక్కిలి మ్రొక్కుటతో, ఒంగుటతో; ఉన్నతిన్ = గౌరవమును; చూపుచున్ = చూపించుచు; తగిలి = ఆసక్తిని పొంది; ఒండొరులతోడన్ = ఒకరితో నొకరు; రహస్య = రహస్యముగా పలికెడి; భాషలన్ = మాటలతో.
భావము:- అందమైన రామకృష్ణుల ముఖచంద్రబింబాల నుండి ప్రసరించే అమృతరసాన్ని కన్నులతో త్రాగుతున్నారా అన్నట్లు చూస్తూ; నాలుకలతో చప్పరించి చవిచూస్తున్నారా అన్నట్లు స్తుతిస్తూ; చేతులతో కౌగిలించుకుంటున్నారా అన్నట్లు మున్ముందుకు వాలుతూ; అక్కడి ప్రజలు అందరూ ఒకరితో ఒకరు గుసగుసలుగా ఇలా మాట్లాడుకోసాగారు.
తెభా-10.1-1330-క.
"వసుదేవు నివాసంబున
వసుధన్ రక్షింప వీరు వైష్ణవతేజో
ల్లసనమునఁ బుట్టినారఁట
పసిబిడ్డ లనంగఁ జనదు పరదేవతలన్.
టీక:- వసుదేవు = వసుదేవుని యొక్క; నివాసంబునన్ = ఇంటిలో; వసుధన్ = భూలోకమును {వసుధ - వసు (సంపదల)ను ధరించునది, భూమి}; రక్షింపన్ = కాపాడుటకై; వీరు = వీరు; వైష్ణవ = విష్ణుమూర్తి; తేజస్ = అంశ యొక్క; ఉల్లసనమునన్ = వికాసముచేత; పుట్టినారు = జన్మించిరి; అట = అనుచున్నారు; పసిబిడ్డలు = చిన్నపిల్లలు; అనగన్ = అనుట; చనదు = తగదు; పర = లోకాతీతులగు; దేవతలన్ = దేవుళ్ళను.
భావము:- “వీరు విష్ణుదేవుడి తేజోవిలాసంతో భూలోకాన్ని కాపాడుట కోసం, వసుదేవుడి ఇంట్లో పుట్టారట. పరబ్రహ్మ స్వరూపు లయిన వీరిని పసిపాపలు అనడం తగదు” అనుకున్నారు.
తెభా-10.1-1331-సీ.
చంపె రక్కసిఁ బట్టి; చక్రవాకునిఁగూల్చెఁ-
బడ ద్రొబ్బె మద్దుల; బకునిఁ జీఱె;
నఘదైత్యుఁ బొరిగొనె; నడరి వత్సకుఁ ద్రుంచె-
గిరి యెత్తి దేవేంద్రుఁ గ్రిందుపఱిచెఁ;
గాళియు మర్దించె; గహనానలముఁ ద్రావెఁ-
గేశి నంతకుపురి క్రేవ కనిచె;
మయుపుత్రుఁ బరిమర్చె; మఱియు దానవ భటు-
ల హరించి గోపకులంబుఁగాచె;
తెభా-10.1-1331.1-తే.
గోపకాంతల మనముల కోర్కిదీర్చె;
నీ సరోరుహలోచనుండీ శుభాంగుఁ
డీ మహామహుఁడీ దిగ్గజేంద్ర మడఁచె;
మనుజమాత్రుఁడె తలపోయ మాధవుండు."
టీక:- చంపెన్ = సంహరించెను; రక్కసిన్ = రాక్షసిని, పూతనను; పట్టి = పట్టుకొని; చక్రవాకునిన్ = తృణావర్తుని {చక్రవాకుడు - సుడిగాలివాడు, తృణావర్తుడు}; కూల్చెన్ = సంహరించెను; పడద్రొబ్బెన్ = పడదోసెను; మద్దులన్ = జంటమద్దిచెట్లను; బకునిన్ = బకాసురుని; చీఱెన్ = చీల్చివేసెను; అఘదైత్యున్ = అఘాసురుని; పొరిగొనెన్ = చంపెను; అడరి = విజృంభించి; వత్సకున్ = వత్సాసురుని; త్రుంచెన్ = చంపెను; గిరి = గోవర్థనగిరిని; ఎత్తి = ఎత్తి; దేవేంద్రున్ = ఇంద్రుని; క్రిందుపఱచెన్ = కించపరచెను; కాళియున్ = కాళియుడను సర్పమును; మర్దించెన్ = శిక్షించెను; గహనానలమున్ = కార్చిచ్చును; త్రావెన్ = తాగెను; కేశిన్ = కేశి అను దానవుని; అంతకపురి = యయుని పట్టణము; క్రేవ = దరి; కున్ = కి; అనిచెన్ = పంపించెను; మయుపుత్రున్ = వ్యోమాసురుని; పరిమార్చెన్ = చంపెను; మఱియున్ = ఇంకా; దానవ = రాక్షస; భటులన్ = కింకరులను; హరించి = చంపి; గోపకులంబున్ = గోకులమును, గొల్లవారిని; కాచెన్ = కాపాడెను.
గోపకాంతల = గోపికల యొక్క; మనముల = మనసులలోని; కోర్కి = కోరికను; తీర్చెన్ = నెరవేర్చెను; ఈ = ఈ యొక్క; సరోరుహలోచనుండు = పద్మాక్షుడు, కృష్ణుడు; ఈ = ఈ యొక్క; శుభాంగుడు = కృష్ణుడు {శుభాంగుడు - శోభనకరమైన దేహము కలవాడు, కృష్ణుడు}; ఈ = ఈ యొక్క; మహా = మిక్కిలి; మహుడు = గొప్పవాడు; ఈ = ఈ యొక్క; దిగ్గజేంద్రమున్ = కువలయాపీడమును {దిగ్గజేంద్రము - దిగ్గజమువంటి గొప్ప ఏనుగు, కువలయాపీడము}; అడచెన్ = చంపెను; మనుజమాతృడే = సామాన్యమానవుడేమిటి; తలపోయన్ = తరచిచూచినచో; మాధవుండు = కృష్ణుడు.
భావము:- నళినముల వంటి నయనములు కల వాడూ, మంగళకర మైన అంగసౌష్టవము కలవాడూ, గొప్ప తేజస్సు కలవాడూ. లక్ష్మిదేవికి పతి అయినవాడూ అయిన ఈ శ్రీకష్ణుడు తరచి చూస్తే సామాన్య మానవుడు కాదు. పూతన రక్కసిని పట్టి చంపాడు; సుడిగాలి రూపుడు తృణావర్తుడిని హతమార్చాడు. మద్ది చెట్లను పడగొట్టాడు; బకాసురుడిని సంహరించాడు; అఘుడనే అసురుణ్ణి అంతం చేసాడు; విజృంభించి వత్సాసురుణ్ణి వధించాడు; గోవర్ధనగిరిని ఎత్తి దేవేంద్రుడి గర్వం అణచాడు; నాగరాజు కాళీయుడిని మర్థించాడు; కార్చిచ్చు త్రాగాడు; కేశి అనే దానవుడిని యమపురికి పంపాడు; మయుని కొడుకు వ్యోమాసురుడిని సంహరించాడు; ఇంకా ఎందరో రాక్షస వీరులను నిర్మూలించి, గోపకులను కాపాడాడు; వ్రేతల మనసులలోని కోరికలను తీర్చాడు; దిగ్గజం లాంటి కువలయాపీడ కరీంద్రమును కడతేర్చాడు.