పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ప్రథమాశ్వాసము)/గుహ్యకులు కృష్ణుని పొగడుట
తెభా-10.1-403-వ.
ఇట్లు నిర్మూలంబు లై పడిన సాలంబులలోనుండి కీలికీలలు వెల్వడు పోలిక నెక్కుడు తేజంబున దిక్కులు పిక్కటిల్లం బ్రసిద్ధు లైన సిద్ధు లిద్దఱు వెడలివచ్చి ప్రబుద్ధులై భక్తలోకపాలకుండైన బాలకునకు మ్రొక్కి లేచి కరకమలంబులు మొగిడ్చి యిట్లనిరి.
టీక:- ఇట్లు = ఈ విధముగ; నిర్మూలంబులు = వేళ్లతోసహా పెల్లగిలినవి; ఐ = అయ్యి; పడిన = పడిపోయిన; సాలంబుల = మద్దిచెట్ల; లోన్ = లోపల; నుండి = నుండి; కీలి = అగ్ని; కీలలు = శిఖలు, జ్వాలలు; వెల్వడు = వెలువడెడి; పోలికన్ = వలె; ఎక్కుడు = అధికమైన; తేజంబునన్ = తేజస్సుతో; దిక్కులున్ = అన్నిదిశలు; పిక్కటిల్లన్ = నిండుతుండగా; ప్రసిద్ధులు = కనబడినవారు; ఐన = అయినట్టి; సిద్ధులు = సిద్ధపురుషులు; ఇద్దఱున్ = ఇద్దరు (2); వెడలి = బయట; వచ్చి = పడి; ప్రబుద్ధులు = మిక్కిలి బుద్ధి కలవారు; ఐ = అయ్యి; భక్త = భక్తులు; లోక = అందరకు; పాలకుండు = కాపాడువాడు; ఐన = అయినట్టి; బాలకున్ = బాలకృష్ణున; కున్ = కి; మ్రొక్కి = వంగి నమస్కరించి; లేచి = లేచి నలబడి; కర = చేతులు అనెడి; కమలంబులున్ = పద్మములను; మొగిడ్చి = జోడించి; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనిరి = పలికిరి.
భావము:- అలా మొదలంటా కూలిన ఆ జంట మద్ది చెట్లలోనుండి, అగ్నిజ్వాలలు వెలువడినట్లు ఇద్దరు యక్షులు నిద్రమేల్కొన్నట్లు లేచి, దిక్కులు నిండిన తేజస్సులతో ప్రత్యక్ష మయ్యారు. భక్తులందరినీ రక్షించే కృష్ణబాలకునికి వికసించిన జ్ఞానంతో తలవంచి నమస్కారాలు చేసారు. చేతులు జోడించి అతనితో ఇలా అన్నారు.
తెభా-10.1-404-క.
"బాలుఁడవె నీవు? పరుఁడ వ
నాలంబుఁడ వధికయోగి వాద్యుడవు తను
స్థూలాకృతి యగు విశ్వము
నీ లీలారూప మండ్రు నిపుణులు కృష్ణా!
టీక:- బాలుడవె = సాధారణ పిల్లాడివా, కాదు; నీవున్ = నీవు; పరుడవు = పరాత్పరుడవు {పరుడు - పరా పశ్యంతి మధ్యమ వైఖరీ అనెడి వాక్కులకు అందనివాడవు}; అనాలంబుడవు = ఆలంబనల కతీతుడవు; అధిక = అధికమైన; యోగివి = వైభవములు కలవాడవు; ఆద్యుడవు = విశ్వ కారణభూతుడవు; తను = సూక్ష్మ; స్థూల = బహుళమైన; ఆకృతి = జగత్తులు కలది; అగు = ఐన; విశ్వము = భువనము; నీ = నీ యొక్క; లీలా = క్రీడా; రూపము = స్వరూపము; అండ్రు = అనెదరు; నిపుణులు = బాగా తెలిసినవారు; కృష్ణా = శ్రీకృష్ణా.
భావము:- "శ్రీకృష్ణా! నీవు సామాన్య మానవ బాలుడవా? కాదు కాదు. పరబ్రహ్మవు. నీకు నీవే కాని వేరే ఆధారం అక్కరలేని వాడవు. మహాయోగివి. అన్నిటికీ మొదటివాడవు. అత్యంత సూక్ష్మం నుండి అత్యంత స్థూలం వరకూ ఈ విశ్వమంతా నీ రూపమే అని వివేకులు అంటారు.
తెభా-10.1-405-సీ.
ఎల్లభూతంబుల కింద్రియాహంకృతి-
ప్రాణంబులకు నధిపతివి నీవ;
ప్రకృతియుఁ బ్రకృతిసంభవమహత్తును నీవ-
వీని కన్నిటికిని విభుఁడ వీవ;
ప్రాకృతగుణవికారములఁ బొందక పూర్వ-
సిద్దుఁడ వగు నిన్నుఁ జింత జేయ
గుణయుతుం డోపునే? గుణహీన! నీ యంద-
కల గుణంబుల నీవ కప్పఁబడుదు;
తెభా-10.1-405.1-తే.
మొదల నెవ్వని యవతారములు శరీరు
లందు సరిదొడ్డు లేని వీర్యముల దనువు
లడర జన్మించి వారల యందుఁ జిక్క;
వట్టి పరమేశ! మ్రొక్కెద మయ్య! నీకు.
టీక:- ఎల్ల = సకల; భూతంబుల = ప్రాణుల, భూమ్యాది {పంచభూతములు – భూమి, నీరు, వాయువు, తేజస్సు, ఆకాశము అనే అయిదు}; కిన్ = కు; ఇంద్రియ = జ్ఞానకర్మేంద్రియములు {చతుర్దశేంద్రియములు - ఐదు జ్ఞానేంద్రియములు (కన్ను ముక్కు చెవి నాలుక చర్మము) ఐదు కర్మేంద్రియములు (కాళ్ళు చేతులు నోరు గుహ్యేంద్రియము గుదము) నాలుగు అంతరింద్రియములు (మనస్సు బుద్ధి చిత్తము ఆహంకారము)}; అహంకృతి = అహంకారము; ప్రాణంబుల్ = పంచప్రాణముల {పంచప్రాణములు - 1ప్రాణము 2అపానము 3సమానము 4ఉదానము 5వ్యానము}; కున్ = కు; అధిపతివి = ప్రభువువి; నీవ = నీవుమాత్రమే; ప్రకృతియు = అవ్యక్తము, మాయ; ప్రకృతి = ప్రకృతివలన; సంభవ = పుట్టిన; మహత్తును = మహత్తు; నీవ = నీవె; వీటి = వీని; కిన్ = కి; అన్నిటికిని = అన్నింటికి; విభుడవు = అధిపతివి; ఈవ = నీవె; ప్రాకృత = ప్రకృతిసంబంధమైన; గుణ = త్రిగుణములను {త్రిగుణముల - శాంత ఘోర మూఢవృత్తులు గల సత్త్వరస్తమోగుణములు}; వికారములన్ = షడ్వికారములను {షడ్వికారములు - 1పుట్టుట 2పెరుగుట 3ముదియుట 4ఫలించుట 5చిక్కుట 6చచ్చుట}; పొందక = చెందకుండగ; పూర్వ = ఈ సృష్టికి పూర్వమే; సిద్ధుడవు = స్వప్రాకాశము కలవాడవు; నిన్నున్ = నిన్ను; చింతచేయ = భావింప; గుణయుతుండు = త్రిగుణములతో కూడినవాడు; ఓపునే = శక్తి కలవా డగునే, కాడు; గుణహీన = త్రిగుణాతీత; నీ = నీ; అందన్ = లోపలనే; కల = ఉన్నట్టి; గుణంబులన్ = త్రిగుణములచేత; నీవ = నీవే; కప్పబడుదువు = మరుగునపడెదవు.
మొదలన్ = ఆది అందు; ఎవ్వని = ఎవని యొక్క; అవతారములు = అవతారములు; శరీరులు = ప్రాణుల; అందున్ = అందు; సరిదొడ్డులోని = సాటిలేని; వీర్యముల = పరాక్రమములు; తనువులున్ = దేహములు; అడరన్ = వర్ధిల్లుచుండగా; జన్మించి = పుట్టి; వారి = ఆదేహధారుల; అందున్ = ఎడల; చిక్కవు = తగుల్కొనవు; అట్టి = అటువంటి; పరమేశ = సర్వోత్కృష్ట భగవంతుడా; మ్రొక్కెదము = నమస్కరించెదము; అయ్య = తండ్రి; నీ = నీ; కున్ = కు.
భావము:- సకల జీవరాశులకు, పంచభూతములు, చతుర్దశదశ ఇంద్రియములు, అహంకారము, పంచప్రాణములు సమస్తమునకు అధిపతివి; ప్రకృతీ నీవే, దానినుండి పుట్టిన మహత్తూ నీవే; అయినా వీటికి వేటికినీ అందకుండా అన్నిటిపైన ఉండే అధిపతివి నీవే; ప్రకృతి గుణాలు, నీలో ఏమార్పును కలిగించలేవు. నీలోంచే అవి పుట్టుకు వస్తాయి. సృష్టికి పూర్వంనుండి స్వయం ప్రకాశము కలవాడవు. ఇక గుణాలతో ఆవరింపబడినవాడు నిన్ను గూర్చి ఎలా ధ్యానం చేయగలడు? నీకు ఏ గుణాలూ లేవు; నీ నుండి గుణాలు వస్తూ ఉంటాయి; వాటిచేత కప్పబడి రహస్యంగా దాగి ఉంటావు; శరీరం ధరించిన వీరెవ్వరూ నీ అవతార వైభవాలకి సాటిరారు; నీ రూపాలు వేరు, వీళ్ళరూపాలు వేరు; ఈ జీవులంతా నీ తేజస్సుతో శరీరాలు ధరించి పుడతారు; కనుక వీళ్ళకి అంతుపట్టవు. అటువంటి పరమపురుష! నీకు నమస్కారం చేస్తున్నాము.
తెభా-10.1-406-క.
భువనములు చేయఁ గావఁగ
నవతీర్ణుఁడ వైతి కాదె యఖిలేశ్వర! యో
గివరేణ్య! విశ్వమంగళ!
కవిసన్నుత! వాసుదేవ! కల్యాణనిధీ!
టీక:- భువనములు = లోకములను; చేయగన్ = సృష్టించుటకు; కావగన్ = కాపాడుటకు; అవతీర్ణుడవు = అవతరించుచుండవాడవు; ఐతి = అయినావు; కాదె = కదా; అఖిలేశ్వర = సర్వేశ్వరుడా {అఖిలేశ్వరుడు - అఖిల – పంచకృత్యము లన్నిటిని (1సృష్టి 2స్థితి 3లయ 4తిరోధాన 5అనుగ్రహ) చేయుటకు ఈశ్వరుడు (కర్త)}; యోగి = యోగులచే; వరేణ్య = వరింపబడెడివాడా; విశ్వ = భువనములకు; మంగళ = శుభప్రదుడా; కవి = కవులచే, సృష్టికర్తలచే; సన్నుతా = కీర్తింపబడెడివాడా; వాసుదేవ = శ్రీకృష్ణా {వాసుదేవుడు - లోకములన్ని తన యందు తను లోకము లన్నిటి యందు వసించు వాడు, విష్ణువు}; కల్యాణ = శోభనములకు; నిధీ = నిధి వంటివాడా.
భావము:- ఓ వాసుదేవా! శ్రీకృష్ణా! ఈ లోకాలను అన్నింటినీ సృష్టించడానికీ, రక్షించడానికీ అవతరించావు గదా! నీవు ఈ సమస్తానికి ఈశ్వరుడవు. యోగులు అందరూ నిన్ను దైవంగా వరించారు. నీవు ఈ సృష్టికి శుభాలు చేకూర్చుతావు. సృష్టిలోని శుభాలు అన్నీ నీ నుండే పుడుతూ ఉన్నాయి.
తెభా-10.1-407-ఉపేం.
తపస్వివాక్యంబులు దప్ప వయ్యెన్;
నెపంబునం గంటిమి నిన్నుఁ జూడన్
దపంబు లొప్పెన్; మముఁ దావకీయ
ప్రపన్నులం జేయుము భక్తమిత్రా!
టీక:- తపస్వి = ఋషి యొక్క; వాక్యంబులు = మాటలు; తప్పవు = వట్టిపోనివి; అయ్యెన్ = అయినవి; నెపంబునన్ = వంక వలన (నారదశాపం); కంటిమి = చూడగలిగితిమి; నిన్నున్ = నిన్ను; చూడన్ = చూచుటతోడనే; తపంబులు = మా తపస్సులు; ఒప్పెన్ = సాఫల్యము లాయెను; మమున్ = మమ్ములను; తావకీయ = నీకు; ప్రపన్నులన్ = శరణాగతులనుగా; చేయుము = చేయుము; భక్తమిత్ర = శ్రీకృష్ణ {భక్తమిత్రుడు - భక్తులకు ఆప్తుడు, విష్ణువు}.
భావము:- ఓ కృష్ణపరమాత్మా! నారదమునీంద్రుల వారు మహాతపస్వి. వారి మాటలు వట్టిపోకుండా అలాగే జరిగింది. వారి శాపం పుణ్యమా అని నిన్ను చూడగలిగాము. ఇన్నేళ్ళ నుండీ నిన్ను చూడాలనే తపించాము. ఇప్పటికి ఫలించింది. నీవు భక్తులకు పరమ మిత్రుడవు. మమ్ములను నీ శరణాగత భక్తులుగా మన్నించి అనుగ్రహించు.
తెభా-10.1-408-శా.
నీ పద్యావళు లాలకించు చెవులున్ నిన్నాడు వాక్యంబులున్
నీ పేరం బనిచేయు హస్తయుగముల్ నీ మూర్తిపైఁ జూపులున్
నీ పాదంబుల పొంత మ్రొక్కు శిరముల్ నీ సేవపైఁ జిత్తముల్
నీ పై బుద్ధులు మాకు నిమ్ము కరుణన్ నీరేజపత్రేక్షణా!"
టీక:- నీ = నీ యొక్క; పద్య = పద్యముల; ఆవళుల్ = సమూహములను; ఆలకించు = వినెడి; చెవులున్ = చెవులూ; నిన్నున్ = నిన్ను; ఆడు = స్తుతించెడి; వాక్యంబులున్ = మాటలూ; నీ = నీకు; పేరన్ = సమర్పణగా; పనిచేయు = పనిచేసెడి; హస్త = చేతుల; యుగముల్ = జంటలూ; నీ = నీ యొక్క; మూర్తి = స్వరూపము; పైన్ = మీది; చూపులున్ = దృష్టులూ; నీ = నీ యొక్క; పాదంబులన్ = పాదముల; పొంతన్ = దగ్గర; మ్రొక్కు = వాలి నమస్కరించెడి; శిరముల్ = తలలూ; నీ = నీ; సేవ = సేవచేయుట; పైన్ = అందే; చిత్తముల్ = మనసులూ; నీ = నీ; పైన్ = మీది; బుద్ధులు = బుద్ధులూ; మా = మా; కున్ = కు; ఇమ్ము = ఇమ్ము; కరుణన్ = దయతో; నీరేజపత్రేక్షణా = శ్రీకృష్ణా {నీరేజపత్రేక్షణుడు - తామర రేకుల వంటి కన్నులు కలవాడు, విష్ణువు}.
భావము:- ఓ కమలపత్రాల వంటి కన్నులున్న కన్నయ్యా! నీ స్తుతి చేసే పద్యాలను విడువక వింటూ ఉండే చెవులను, నిన్ను విడువక స్తోత్రం చేస్తు ఉండే వాక్కులను మాకు అనుగ్రహించు. ఏ పని చేస్తున్నా నీ పేరనే నీ పనిగానే చేసే చేతలను, ఎప్పుడు విడువక నిన్నే చూసే చూపులను మాకు అనుగ్రహించు. నీ పాదపద్మాలను విడువక నమస్కరించే శిరస్సులను, నీమీద ఏకాగ్రమైన భక్తి కలిగి ఉండే మనస్సును, నిరంతరం నీ ధ్యానం పైనే నిలిచి ఉండే బుద్ధిని మాకు దయతో ప్రసాదించు, పరమేశ్వరా!
బాలకృష్ణుడు తన నడుముకు కట్టిన ఱోలు ఈడ్చుకుంటూ రెండు మద్దిచెట్లను కూల్చాడు. వాటినుండి విముక్తులైన గుహ్యకులు కపటబాలుని స్తుతించి మాకు నీ యందు ప్రపత్తిని అనుగ్రహించమని ఇలా వేడుకున్నారు. ఇది భాగవతుల ధర్మాలని నిర్వచించే ఒక పరమాద్భుతమైన పద్యం. అందుకే ఒక శార్దూలాన్ని వదలి, ప్రాసాక్షార నియమాన్ని యతి స్థానాలైన మొదటి, పదమూడవ స్థానాలకు కూడా ప్రసరింపజేసి పంచదార పలుకులకు ప్రత్యేక జిలుగులు అద్దారు పోతనామాత్యులు.
తెభా-10.1-409-వ.
అని యిట్లు కీర్తించిన గుహ్యకులం జూచి నగుచు నులూఖల బద్ధుండైన హరి యిట్లనియె.
టీక:- అని = అని; ఇట్లు = ఈ విధముగ; కీర్తించిన = స్తుతించిన; గుహ్యకులన్ = గుహ్యకులను (దేవజాతి); చూచి = కనుగొని; నగుచున్ = నవ్వుతు; ఉలూఖల = రోటికి; బద్ధుండు = కట్టబడినవాడు; ఐన = అయినట్టి; హరి = శ్రీకృష్ణుడు; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను.
భావము:- ఇలా స్తుతిస్తున్న యక్షులు నలకూబర, మణిగ్రీవులతో రోటికి కట్టబడి ఉన్న కృష్ణమూర్తి చిరునవ్వులు నవ్వుతూ ఇలా అన్నాడు.
తెభా-10.1-410-క.
"తమతమ ధర్మముఁ దప్పక
సములై నను నమ్మి తిరుగు సభ్యులకును బం
ధము ననుఁ జూచిన విరియును
గమలాప్తుఁడు పొడమ విరియు ఘనతమము క్రియన్.
టీక:- తమతమ = స్వ, వారివారి; ధర్మమున్ = ధర్మమును; తప్పకన్ = విడువకుండగ; సములు =సహృదయులు, సుజనులు; ఐ = అయ్యి; ననున్ = నన్ను; నమ్మి = విశ్వసించి; తిరుగు = మెలగెడి; సభ్యుల్ = మంచివారల; కును = కు; బంధము = సాంసారిక బంధము; ననున్ = నన్ను; చూచిన = దర్శించిన మాత్రముచే; విరియునున్ = విడిపోవును; కమలాప్తుడు = సూర్యుడు {కమలాప్తుడు - కమలములకు మిత్రుడు, సూర్యుడు}; పొడమన్ = ఉదయించుటతోనే; విరియు = తొలగిపోయెడి; ఘన = గాఢమైన; తమము = చీకటి; క్రియన్ = వలె.
భావము:- “తమతమ ధర్మాలను తప్పకుండా అందరి ఎడల సమత్వంతో ప్రవర్తిస్తూ, నన్ను నమ్మి మెలగుతుండే వారు సజ్జనులు. సూర్యుడు ఉదయించటంతోనే దట్టమైన చీకట్లు తొలగినట్లు; అలాంటివారికి నన్ను చూడగానే బంధాలు విడిపోయి, మోక్షం లభిస్తుంది.
తెభా-10.1-411-క.
కారుణ్యమానసుం డగు
నారదువచనమునఁ జేసి ననుఁ బొడఁగనుటన్
మీరు ప్రబుద్ధుల రైతిరి
చేరెన్ నామీఁది తలఁపు సిద్ధము మీకున్."
టీక:- కారుణ్య = దయా; మానసుండు = హృదయుడు; అగు = ఐన; నారదు = నారదుని యొక్క {నారదుడు - నరస్యేదంనారం నారంవిజ్ఞానానందదాతీతి నారదః అని వ్యుత్పత్తి, అవినాశమైనదానికి (ఆత్మ) చెందినది నారం (బ్రహ్మ) అట్టి బ్రహ్మజ్ఞానమును కలుగజేయువాడు నారదుడు అనబడును, బ్రహ్మవేత్త}; వచనమునన్ = మాట; చేసి = వలన; ననున్ = నన్ను; పొడగనుటన్ = దర్శించుటచేత; మీరున్ = మీరు; ప్రబుద్ధులు = మేలైన జ్ఞానము కలవారు; ఐతిరి = అయినారు; చేరెన్ = సమకూడెను; నా = నా; మీది = పైని; తలపు = ధ్యాస; సిద్ధము = తథ్యము, నిజముగ; మీ = మీ; కున్ = కు.
భావము:- నారదమహర్షి దయాస్వభావి. వారు ఇచ్చిన శాపం కారణంగా మీరు నన్ను చూడగలిగారు. మీరు సుజ్ఞానులు అయ్యారు. ఈనాటి నుండీ మీకు నామీద భక్తి చేకూరుతుంది.”
తెభా-10.1-412-వ.
అని యీశ్వరుండు మీరు “మీ నెలవులకుం బొం” డని యానతిచ్చిన, మహాప్రసాదం బని వలగొని పెక్కు మ్రొక్కులిడి, నలకూబర మణిగ్రీవు లుత్తర భాగంబున కరిగి రంత; నందాదు లైన గోపాలకులు నిర్మూలంబులై పడిన సాలంబుల చప్పుడు పిడుగు చప్పు డని శంకించి వచ్చి చూచి.
టీక:- అని = అని; ఈశ్వరుండు = శ్రీకృష్ణుడు {ఈశ్వరుడు - పంచకృత్యములను (1సృష్టి 2స్థితి 3లయ 4తిరోధాన 5అనుగ్రహములు) చేయుటకు కర్తృత్వము కలవాడు, విష్ణువు}; మీరున్ = మీరు; మీ = మీ యొక్క; నెలవులు = నిజస్థానముల; కున్ = కు; పొండు = వెళ్ళండి; అని = అని; ఆనతి = విడ్కోలు; ఇచ్చినన్ = చెప్పగా; మహా = గొప్ప; ప్రసాదంబు = అనుగ్రహము; అని = అని; వలగొని = ప్రదక్షిణముచేసి; పెక్కు = అనేకమైన; మ్రొక్కులు = నమస్కారములు; ఇడి = చేసి; నలకూబర = నలకూబరుడు; మణిగ్రీవులు = మణిగ్రీవులు; ఉత్తరభాగంబున్ = ఉత్తరపు దిక్కున; కున = కు; అరిగిరి = వెళ్ళిపోయిరి; అంతన్ = అప్పుడు; నంద = నందుడు; ఆదులైన = మొదలైన; గోపాలకులు = యాదవులు; నిర్మూలంబులు = వేళ్ళతోసహా పెళ్ళగిలినవి; ఐ = అయ్యి; పడిన = పడిపోయిన; సాలంబులన్ = మద్ధిచెట్ల యొక్క; చప్పుడును = శబ్దమును; పిడుగు = పిడుగుపడిన; చప్పుడు = చప్పుడు; అని = అని; శంకించి = అనుమానించి; వచ్చి = అక్కడకు వచ్చి; చూచి = చూసి.
భావము:- ఇలా చెప్పి, “ఇక మీరు మీ లోకాలకు పోవచ్చును” అని కృష్ణుడు అనుజ్ఞ ఇచ్చాడు. యక్షులు “మహాప్రసాదం” అంటూ ప్రదక్షిణలు చేసి, అనేక విధాలుగా మ్రొక్కి, సెలవు తీసుకొని ఉత్తర దిక్కుగా వెళ్ళిపోయారు. ఇంతలో నందుడు మొదలైన గోపకులు చప్పుడు విని, పిడుగు పడిందేమో అని భయపడి వచ్చి కృష్ణబాలునీ, పడిన మద్దిచెట్లనూ చూసారు.
తెభా-10.1-413-క.
"ఈ పాదపములు గూలఁగ
నీ పాపఁ డులూఖలమున నిటు బద్ధుండై
యే పగిది బ్రతికెఁ? గంటిరె;
వాపోవఁడు; వెఱవఁ; డెట్టివాఁడో యితఁడున్.
టీక:- ఈ = ఇంతటి; పాదపములున్ = వృక్షములు {పాదపము - వేళ్ళతో నీరుతాగునది, చెట్టు}; కూలగన్ = పడిపోగా; ఈ = ఈ; పాపడు = చిన్నపిల్లవాడు; ఉలూఖలమునన్ = రోటికి; ఇటు = ఇలా; బద్ధుండు = బంధింపబడినవాడు; ఐ = అయ్యి; ఏ = ఏ; పగిదిని = విధముగా; బ్రతికెన్ = జీవించి ఉన్నాడు; కంటిరె = చూసారా (ఈవింత); వాపోవడు = ఏడువడు; వెఱవడు = బెదరడు; ఎట్టివాడో = ఎంత ధైర్యవంతుడో; ఇతడున్ = ఇతను.
భావము:- “అయ్యో! ఇంత పెద్ద చెట్లు ఇలా కూలిపోతే, ఇలా రోటికి కట్టివేయబడి ఉన్న ఈ చంటిపిల్లాడు ఎలా బ్రతికి ఉన్నాడో? చూశారా! ఏడవనూ లేదు, భయపడనూ లేదు. ఏం పిల్లాడురా బాబూ వీడు?
తెభా-10.1-414-తే.
పిడుగు పడదు; గాక పెనుగాలి విసరదు;
ఖండితంబు లగుట గానరాదు;
బాలుఁ డితఁడు; పట్టి పడఁ ద్రోయఁజాలఁడు;
తరువు లేల గూలె ధరణిమీఁద"
టీక:- పిడుగు = పిడుగేమీ; పడదు = పడలేదు; కాక = అదికాకుండ; పెనుగాలి = గట్టిగాలి; విసరదు = వేయలేదు; ఖండితంబులు = నరకబడినవి; అగుటన్ = అగుటకూడ; కానరాదు = కనబడదు; బాలుడు = చిన్నపిల్లవాడు; ఇతడున్ = ఇతను; పట్టి = పట్టుకొని; పడద్రోయన్ = పడునట్లు తోయుటకు; చాలడు = సరిపడడు; తరువులు = వృక్షములు; ఏలన్ = ఎందుచేత; కూలెన్ = పడిపోయినవి; ధరణి = నేల; మీదన్ = మీద.
భావము:- అసలు ఈ మహా వృక్షాలు ఎలా పడిపోయాయి? పిడుగు పడింది లేదు. పోనీ పెద్దగాలి వీచిందా అంటే అదిలేదు. ఎవరు నరికిన సూచనలు ఏమి లేవు. కూకటి వేళ్ళతో సహా కూలిపోయాయి. ఈ పిల్లాడు ఏమైనా పడగొట్టాడు అనుకుందా మంటే మరీ ఇంత పసిపిల్లాడు అంత పెద్ద చెట్లను పడ తొయ్యటం అసాధ్యం కదా! మరి అయితే ఈ చెట్లు ఎలా కూలిపోయినట్లు?"
తెభా-10.1-415-వ.
అని పెక్కండ్రు పెక్కువిధంబుల నుత్పాతంబులు గావలయు నని శంకింప నక్కడ నున్న బాలకు లిట్లనిరి.
టీక:- అని = అని; పెక్కండ్రు = అనేకులు; పెక్కు = అనేక; విధంబులన్ = విధములుగా; ఉత్పాతంబులు =అపశకునము, ఉపద్రవము, అశుభ సూచక మగు భూత వికారము; కావలయును = అయ్యుండవచ్చును; అని = అని; శంకింపన్ = సందేహించుచుండగా; అక్కడన్ = ఆ సమీపమున; ఉన్న = ఉన్నట్టి; బాలకులు = పిల్లలు; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనిరి = పలికిరి.
భావము:- అలా పదిమందీ పదిరకాలుగా అపశకునమేమో అనుకుంటూ ఉండగా, అక్కడ ఆడుకుంటున్న గోపకుల అబ్బాయిలు ఇలా అన్నారు.
తెభా-10.1-416-క.
"నందుని కొమరుఁడు వినుఁ డీ
సందున మును దూఱి ఱోలు సరి యడ్డముగా
ముందటి కీడ్చిన మద్దులు
గ్రందుకొనం గూలె; జనులఁ గంటి మిరువురన్."
టీక:- నందుని = నందుడి యొక్క; కొమరుడ = పుత్రుడు; వినుడు = వినండి; ఈ = ఇక్కడి; సందునన్ = నడిమి ఇరుకు మార్గము; మునున్ = ముందుగా; దూఱి = దూరి వెళ్ళి; ఱోలున్ = ఱోలు; సరియడ్డము = బాగ అడ్డము; కాన్ = పడగా; ముందఱ = ఎదర; కిన్ = కు; ఈడ్చినన్ = లాగగా; మద్దులు = మద్దిచెట్లు; క్రందుకొనన్ = పెద్ద చప్పుడు చేస్తూ; కూలెన్ = పడిపోయెను; జనులన్ = వ్యక్తులను; కంటిమి = చూసితిమి; ఇరువురన్ = ఇద్దరను (2).
భావము:- “నందుని కొడుకు అయినట్టి కృష్ణుడు ఈ చెట్ల సందులలోనుంచి ముందు తాను దూరాడు. వెనుక నున్న ఱోలు ఏమో అడ్డంతిరిగింది. గట్టిగా లాగాడు. అంతే! మద్ది చెట్లు ఫెళఫెళ మంటూ కూలిపోయాయి. ఇద్దరు వ్యక్తులు కనబడ్డారు.”
తెభా-10.1-417-వ.
అని యిట్లు పలికిన బాలకాలాపంబులు విని మిథ్యారూపంబు లని కొందఱనిరి; కొందఱు నానావిధంబుల సందేహించి; రంత నందుండు వికసిత వదనారవిందుం డగుచుఁ బట్టి కట్లు విడిచెను; నట్టి యెడఁ దన తెఱం గెవ్వరు నెఱుంగకుండవలె నని ఠవరకుమారుండు.
టీక:- అని = అని; ఇట్లు = ఈ విధముగ; పలికిన = చెప్పిన; బాలక = చిన్నపిల్లల; ఆలాపంబులు = పలుకులు; విని = విని; మిథ్యా = అసత్యపు, భ్రాంతి; రూపంబులు = స్వరూపములు; అని = అని; కొందఱు = కొంతమంది; అనిరి = పలికిరి; కొందఱు = కొంతమంది; నానావిధంబులన్ = రకరకములుగా; సందేహించిరి = అనుమానపడిరి; అంతన్ = అప్పుడు; నందుండు = నందుడు; వికసిత = విప్పారిన; వదన = మోము అనెడి; అరవిందుడు = పద్మము కలవాడు; అగుచున్ = ఔతూ; పట్టి = పిల్లవాని; కట్లు = బంధనములు; విడిచెను = విప్పివేసెను; అట్టి = ఆ; ఎడన్ = సమయము నందు; తన = అతని యొక్క; తెఱంగు = విధమును; ఎవ్వరున్ = ఎవరుకూడ; ఎఱుంగకుండవలెను = తెలియకూడదు; అని = అని; ఠవర = మాయా, నేర్పరియైన; కుమారుండు = బాలకుడు.
భావము:- ఇట్లా యాదవ బాలురు చెప్పగా, కొందరు అబద్ధాలాడుతున్నారు అన్నారు. మరి కొందరు మరికొన్ని విధాలుగా సందేహించారు. అప్పుడు నందుడు తన కుమారుడు బ్రతికి బయటపడి నందుకు సంతోషించాడు. అతడు ముందుకు వచ్చి కృష్ణునికి కట్టిన త్రాళ్ళు విప్పాడు. ఆ సమయంలో ఈ విషయం నుండి గోపకుల మనస్సులు మళ్ళించటానికి, లీలా వినోది, కపట మానవ బాలకుడు అయిన కృష్ణుడు.
తెభా-10.1-418-శా.
పాడున్ మందుని భంగి; గోపవనితల్ పాణిధ్వనుల్ సేయఁగా
నాడున్ జంత్రముకైవడిం; బరవశుండై హస్తముల్ త్రిప్పుచుం;
జూడన్ నేరని వాని భంగి జనులం జూచున్; నగున్; బాలురం
గూడున్ బెద్దలపంపు చేయఁజను; డాగున్; మట్టిఁ జిట్టాడుచున్.
టీక:- పాడున్ = గీతములు పాడును; మందుని = మూఢుని; భంగిన్ = విధముగ; గోపవనితలు = గోపికలు; పాణిధ్వనుల్ = చప్పట్లు; చేయగాన్ = కొడుతుండగా; ఆడున్ = నాట్యము చేయును; జంత్రము = కీలుబొమ్మ; కైవడిన్ = వలె; పరవశుండు = మిక్కిలి ఆనందించువాడు; ఐ = అయ్యి; హస్తముల్ = చేతులు; త్రిప్పుచున్ = ఆడించుచు; చూడన్ = చూడడానికి; నేరనివాని = అభం శుభం తెలియని వాని; భంగిన్ = వలె; జనులన్ = ప్రజలను; చూచున్ = చూచును; నగున్ = నవ్వును; బాలురన్ = పిల్లలతో; కూడున్ = కలియును; పెద్దల = పెద్దవారి; పంపున్ = చెప్పినపనిని; చేయన్ = చేయుటకు; చనున్ = వెళ్ళును; డాగున్ = మరుగున దాగును; మట్టిన్ = మట్టిలో; చిట్టాడుడుచున్ = చిమ్ముకొనుచు, తప్పటడుగులు వేస్తూ, క్రీడిస్తూ.
భావము:- అమాయకపు పిల్లాడిలా పాటలు పాడుతాడు, గోపికాస్త్రీలు చేతులతో లయబద్ధంగా చప్పట్లు చరుస్తూ ఉంటే, పరవశుడై కీలుబొమ్మలా చేతులు తిప్పుతూ నాట్యాలు చేస్తాడు. చూడటం తెలియవానిలా జనుల వంక పలకరింపుగా చూస్తాడు. నవ్వుతాడు, తోటి పిల్లలతో కలిసి గంతులు వేస్తాడు. పెద్దవారు ఏమైనా చెప్తే బుద్ధిమంతునిలా చేస్తాడు. తలుపుచాటున దాక్కుంటాడు. మట్టిలో ఆడతాడు.
నందాదుల మనసులు మళ్ళించటానికి ఇలా ప్రవర్తించాడు చిన్నికన్నయ్య.