పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ద్వితీయాశ్వాసము)/కాళిందీ భేదనంబు

కాళిందీ భేదనంబు

తెలుగు భాగవతము (పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ద్వితీయాశ్వాసము)/కాళిందీ భేదనంబు)
రచయిత: పోతన



తెభా-10.2-500-చ.
కుపితాత్ముఁడై యమునఁ న్గొని రాముఁడు వల్కె "డాయఁ జీ
రినఁ జనుదేక తక్కితి పురే! విను నిందఱుఁ జూడ మద్భుజా
సునిశిత లాంగలాగ్రమున సొంపఱ నిప్పుడు నూఱు త్రోవలై
వెసఁ జించి వైతు' నని చండ పరాక్రమ మొప్ప నుగ్రుఁడై.

టీక:- ఘన = మిక్కిలి; కుపిత = కోపము వచ్చిన; ఆత్ముడు = మనసు కలవాడు; ఐ = అయ్యి; యమునన్ = యమునానదిని; కన్గొని = ఉద్దేశించి; రాముడు = బలరాముడు; పల్కెన్ = పలికెను; డాయన్ = దగ్గరకు; చీరినన్ = పిలిచినను; చనుదేక = రాకుండ; తక్కితి = తిరస్కరించితివి; పురే = బాపురే; విను = వినుము; ఇందఱున్ = ఈ అందరు; చూడన్ = చూచుచు ఉండ; మత్ = నా యొక్క; భుజా = చేతిలో ఉండెడి; సునిశిత = వాడియైన; లాంగల = నాగేటి; అగ్రమునన్ = కొన యందు; సొంపాఱ = అందగించునట్లు; ఇప్పుడు = ఇప్పుడే; నూఱు = వంద (100); త్రోవలు = దారుల కలది; ఐ = అయ్యి; చనన్ = పోగా; వెసన్ = శీఘ్రముగ; చించివైతు = చింపి వేసెదను; చండ = తీవ్రమైన; పరాక్రమము = శౌర్యము; ఒప్పన్ = కనబడునట్లుగా; ఉగ్రుడు = కోపించినవాడు; ఐ = అయ్యి.
భావము:- అప్పుడు బలరాముడికి కోపం వచ్చి, యమునానదితో ఇలా అన్నాడు “దగ్గరకు రమ్మని పిలిస్తే, రాలేదు. ఇప్పుడు ఇక్కడి వారంతా చూస్తుండగా నా నాగలితో నిన్ను నూరు పాయలై ప్రవహించేలా చీల్చేస్తాను.” అని ఉగ్రుడై పరాక్రమించాడు

తెభా-10.2-501-వ.
అట్లు కట్టలుక రాము డుద్దామం బగు బాహుబలంబున హలంబు సాఁచి యమ్మహావాహినిం దగిల్చి పెకలి రాఁ దిగిచిన నన్నది భయభ్రాంతయై సుందరీరూపంబు గైకొని యతిరయంబునం జనుదెంచి, యయ్యదువంశతిలకుం డగు హలధరుని పాదారవిందంబులకు వందనం బాచరించి యిట్లనియె.
టీక:- అట్లు = ఆ విధముగ; కట్ట = మిక్కిలి; అలుకన్ = కోపముతో; రాముడు = బలరాముడు; ఉద్దామంబు = అడ్డు లేనిది; అగు = ఐన; బాహుబలంబునన్ = భుజబలముచేత; హలంబున్ = నాగలిని; చాచి = చాపి; ఆ = ఆ యొక్క; మహా = గొప్ప; వాహినిన్ = నదిని; తగిల్చి = తగిలించి; పెకలిరాన్ = పెల్లగించుకొని వచ్చేలా; తిగిచినన్ = లాగగా; ఆ = ఆ; నది = నది; భయ = భయముచేత; భ్రాంత = వివశురాలు; ఐ = అయ్యి; సుందరీ = స్త్రీ; రూపంబున్ = రూపమును; కైకొని = చేపట్టి; అతి = మిక్కిలి; రయంబునన్ = వేగముగా; చనుదెంచి = వచ్చి; ఆ = ఆ; యదు = యాదవ; వంశ = కులమునకు; తిలకుండు = అలంకారమైనవాడు; అగు = ఐన; హలధరుని = బలరాముని; పాద = పాదములు అను; అరవిందంబుల్ = పద్మముల; కున్ = కు; వందనంబు = నమస్కరించుట; ఆచరించి = చేసి; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను.
భావము:- తన హలాయుధాన్ని తీసుకుని హలుడు ఆ నదిని పెకల్చి తన వైపుకు వచ్చేలా లాగాడు. అప్పుడు ఆ నది భయపడి స్త్రీ రూపాన్నిధరించి, వేగంగా బలరాముడి చెంతకు వచ్చి, అతడి పాదపద్మాలకు నమస్కరించి ఇలా విన్నవించుకుంది.

తెభా-10.2-502-మ.
"రామా! ఘనబాహ! నీ యతుల శుంద్విక్రమం బంగనల్‌
దెలియం జాలెడివారె? యీ యఖిలధాత్రీభారధౌరేయ ని
శ్చ సత్త్వుండగు కుండలీశ్వరుఁడునుం ర్చింప నీ సత్కళా
లితాంశప్రభవుండు; నీ గురు భుజా ర్వంబు సామాన్యమే?"

టీక:- బలరామ = బరరాముడా; ఘన = దృఢమైన; బాహ = భుజబలము కలవాడా; నీ = నీ యొక్క; అతుల = సాటిలేని; శుంభత్ = ప్రకాశించెడి; విక్రమంబు = పరాక్రమమును; అంగనల్ = స్త్రీలు; తెలియంజాలెడివారె = తెలియగలవారా, కాదు; ఈ = ఈ; అఖిల = ఎల్ల; ధాత్రీ = భూ; భార = భారమును; ధౌరేయ = వహించునట్టి; నిశ్చల = చలించని; సత్వుండు = శక్తి కలవాడు; అగు = ఐన; కుండలీశ్వరుడునున్ = ఆదిశేషుడుకూడ {కుండలి - కుండలాకార శరీరము కలది, సర్పము}; చర్చింపన్ = విచారించగా; నీ = నీ యొక్క; సత్కళా = మంచి కళ; కలిత = కలిగిన; అంశన్ = అంశతో; ప్రభవుండు = పుట్టినవాడు; నీ = నీ యొక్క; గురు = అధికమైన; భుజా = భుజముల; గర్వంబు = గర్వము; సామాన్యమే = సామాన్యమైనదా, కాదు.
భావము:- “బాహుబలపరాక్రమా! బలరామా! నీ విక్రమం అంగనలు తెలుసుకొనగలరా? తన శక్తి సామర్ధ్యాలతో ఈ భూభారాన్ని భరిస్తున్న ఆదిశేషుడు కూడా నీ అంశకు చెందినవాడే. నీ భుజబలం అసామాన్యమైనది.”

తెభా-10.2-503-చ.
ని వినుతించి "యేను భవదంఘ్రి సరోజము లాశ్రయించెదన్
నుఁగరుణింపు" మన్న యదునందనుఁ డన్నదిఁ బూర్వమార్గవై
ను మని కామినీనికరసంగతుఁడై జలకేళి సల్పె నిం
పెయఁ గరేణుకాయుత మదేభముచాడ్పున నమ్మహానదిన్.

టీక:- అని = అని; వినుతించి = స్తుతించి; ఏను = నేను; భవత్ = నీ యొక్క; అంఘ్రి = పాదములు అను; సరోజములున్ = పద్మములను; ఆశ్రయించెదన్ = చేరెదను; ననున్ = నన్ను; కరుణింపుము = కాపాడుము; అన్నన్ = అనగా; యదునందనుండు = బలరాముడు; ఆ = ఆ; నదిన్ = నదిని; పూర్వమార్గవు = ముందటిదారినే పోవునది; ఐ = అయ్యి; చనుము = పొమ్ము; అని = అని; కామినీ = స్త్రీల; నికర = సమూహముతో; సంగతుడు = కూడినవాడు; ఐ = అయ్యి; జలకేళిన్ = జలకాలాటలు; సల్పెన్ = చేసెను; ఇంపు = చక్కదనములు; ఎనయన్ = కలుగునట్లుగా; కరేణుకా = ఆడ ఏనుగులతో; యుత = కూడి యున్న; మదేభము = మదపుటేనుగు; చాడ్పునన్ = రీతిగా; ఆ = ఆ; మహా = గొప్ప; నదిన్ = నది యందు.
భావము:- అంటూ స్తుతిస్తూ “నీ పాదకమలాలను ఆశ్రయించిన నన్ను కరుణించు” అని కాళింది బలరాముడిని వేడుకుంది. అంతట, ఆ యాదవవీరుడు బలరాముడు “యమునా! పాత దారిలోనే ప్రవహించు” అని పలికి, ఆ యమునానదిలో గొల్లభామలతో కలిసి ఆడ ఏనుగుతో కూడి ఉన్న గజరాజులాగా జలకేళి ఆడాడు.

తెభా-10.2-504-తే.
అంత జలకేళి సాలించి సంతసంబు
నందుచుండ వినీలవస్త్రాదిరత్న
మండనంబులుఁ గాంచనమాలికయునుఁ
దెచ్చి హలి కిచ్చి చనె నా నదీలలామ.

టీక:- అంతన్ = పిమ్మట; జలకేళిన్ = జలకాలాటలను; చాలించి = ఆపి; సంతసంబున్ = సంతోషమును; అందుచుండన్ = పొందుచుండగా; వినీల = మిక్కిలి నల్లనైన; వస్త్ర = బట్టలు; ఆది = మొదలయినవి; రత్న = రత్నాల; మండనంబులున్ = ఆభరణములు; కాంచన = బంగారు; మాలికయునున్ = గొలుసు; తెచ్చి = తీసుకువచ్చి; హలి = బలరాముని; కిన్ = కి; ఇచ్చి = ఇచ్చి; చనెన్ = వెళ్ళిపోయెను; ఆ = ఆ; నదీలలామ = యమున {నదీలలామ - నదులలో లలామ (శ్రేష్ఠురాలు), యమున}.
భావము:- అలా జలకేళి ముగించి బలరాముడు ఆనందిస్తున్న సమయంలో, కాళిందీనది నీలం వస్త్రాలూ, రత్నాలంకారాలూ, బంగారు హారం తీసుకు వచ్చి ఆయనకు బహూకరించింది.

తెభా-10.2-505-క.
వి యెల్లఁ దాల్చి హలధరుఁ
విరళగతి నొప్పి వల్లవాంగనలునుఁ దా
దివిజేంద్రుఁ బోలి మహి తో
త్సమున వర్తించుచుండె సౌఖ్యోన్నతుఁ డై.

టీక:- అవి = వాటిని; ఎల్లన్ = అన్నిటిని; తాల్చి = ధరించి; హలధరుడు = బలరాముడు; అవిరళ = మంద, నెమ్మదైన; గతిన్ = గమనముతో; ఒప్పి = చక్కగా ఉండి; వల్లవ = గోపికా; అంగనలునున్ = స్త్రీలు; తాన్ = అతను; దివిజేంద్రున్ = దేవేంద్రుని; పోలి = వలె; మహిత = మిక్కుట మైన; ఉత్సవమునన్ = సంతోషముతో; వర్తించుచుండెన్ = మెలగుచుండెను; సౌఖ్య = సుఖ మనుభవించుటలో; ఉన్నతుడు = గొప్పవాడు; ఐ = అయ్యి.
భావము:- వాటిని అన్నిటినీ ధరించి, గోపాంగనలతో గూడిన బలరాముడు అలా దేవేంద్ర సౌఖ్యాలలో మునిగితేలుతూ ఆనందంతో విహరించాడు.

తెభా-10.2-506-క.
నీశ! యిట్లు హలమునఁ
దివిచినఁ గాళింది వ్రయ్య దెలియఁగ నేఁడున్
భువి నుతి కెక్కెను రాముని
ప్రవిమలతరమైన బాహులసూచకమై.

టీక:- అవనీశ = పరీక్షన్మహారాజా; ఇట్లు = ఇలా; హలమునన్ = నాగలిచేత; తివిచినన్ = లాగిన; కాళింది = యమున; వ్రయ్యన్ = చీలిక వలన; తెలియగన్ = తెలియునట్లుగ; నేడున్ = ఈనాటికి; భువిన్ = భూలోకమున; నుతికెక్కెను = ప్రసిద్ధమయ్యెను; రాముని = బలరాముని; ప్రవిమలతరము = మిక్కిల స్వచ్ఛము {విమలము - విమలతరము - విమలతమము}; ఐన = అయిన; బాహుబల = భుజబలమును; సూచకము = సూచించునది; ఐ = అయ్యి.
భావము:- ఓ రాజా! ఆ విధంగా బలరాముడు నాగలితో చేసిన కాళిందీనది చీలిక ఈనాటికి కూడా అతడి భుజబలానికి గుర్తుగా నిలిచే ఉంది.

తెభా-10.2-507-వ.
అంత బలభద్రుండు వ్రజసుందరీ సమేతుండై నందఘోషంబునం బరితోషంబు నొందుచుండె, నంత నక్కడఁ గరూశాధిపతి యైన పౌండ్రకుండు తన దూతం బిలిచి యిట్లనియె.
టీక:- అంతన్ = అంతట; బలభద్రుండు = బలరాముడు; వ్రజ = గోపికా; సుందరీ = స్త్రీలతో; సమేతుండు = కూడి యున్నవాడు; ఐ = అయ్యి; నంద = నందుని; ఘోషంబునన్ = మందలో; పరితోషంబున్ = సంతోషమును; ఒందుచున్ = పొందుతు; ఉండెన్ = ఉండెను; అక్కడ = కరూశ దేశమున; కరూశా = కరూశదేశపు; అధిపతి = రాజు; ఐన = అయిన; పౌండ్రకుండు = పౌండ్రకుడు; తన = తన యొక్క; దూతన్ = దూతను; పిలిచి = పిలిచి; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను.
భావము:- బలరాముడు ఈలా గోపాంగనలతో ఆనందిస్తూ ఉండగా, కరూశదేశపురాజు పౌండ్రకుడు తన దూతను పిలిచి ఇలా అన్నాడు.