ఆంధ్ర భాషా చరిత్రము 1-వ భాగము/రెండవ ప్రకరణము

by చిలుకూరి నారాయణరావు

రెండవ ప్రకరణము.

సంస్కృత ప్రాకృతములకును

తెనుగునకును గల

సంబంధము.

సంస్కృత ప్రాకృతములు.

ఆంధ్రశబ్దముల వ్యుత్పత్తిని సరిగ నిర్ణయించుటకు సంస్కృత ప్రాకృత ధ్వనులకుగల సంబంధమును, ప్రాకృతాంధ్రముల ధ్వనులకుగల సంబంధమును ముందుగ దెలిసికొనవలెను. ఈ మార్పులను గమనింపక పరిశోధకు లింతవఱకు గేవలద్రావిడదృష్టితోడనే వ్యవహరించియున్నారు. సంస్కృత ప్రాకృత దృష్టితో గూడ బరిశోధనలను సాగించినచో నేమి తేలునో యను నుద్దేశముతో చేయబడిన కృషి కీ యధ్యాయము ఫలితము. ఇందు పొందు పఱుపబడిన దంతయు సిద్ధాంతమని తలంప గూడదు. అది యాంధ్ర విద్వాంసుల దృష్టిని క్రొత్తమార్గమునకు మఱలింపజేసిన ప్రయత్నము గాని వేఱుగాదు.

ఈ క్రింది పట్టికలలో సంస్కృత ధ్వను లాయాప్రాకృతములలో నెట్టి మార్పులబొందినవను విషయము నేటి కచ్చుపడిన ప్రాకృత వ్యాకరణముల సహాయమున నిర్ణయింప బడినది. ఈ పట్టికలు పరిశోధకులకు మున్ముందు సహాయపడగలవని తలంచెదను.

అచ్చుల విషయమున గొన్ని విశేషములు.

1. రేఫతో సంయోగమునొందిన సంయుక్తాక్షరములోని యొక హల్లు లోపించినప్పుడు సంయుక్తాక్షరమునకు బూర్వమందుండు హ్రస్వాచ్చునకు దీర్ఘము వచ్చును.

2, అట్లే శ, ష, సలతో సంయోగమునొందిన సంయుక్తాక్షరములకు బూర్వమందుండు హ్రస్వాచ్చులకును దీర్ఘము కలుగును.

3. శ్ర, ష్ర, స్ర, లకు బూర్వమందుండు హ్రస్వాచ్చు విషయమున గూడ నిట్లేయగును.

4. య, వ, శ, ష, స, లు ద్వితీయాక్షరముగా గలిగిన సంయుక్తాక్షర పూర్వ హ్రస్వాచ్చుల విషయమునను నిట్లే యగును.

5. ఎ, ఒ, అను హ్రస్వవక్రములుగూడ బ్రాకృతమున గలవు. ఇవి సాధారణముగ ద్విత్వాక్షరములకు బూర్వమందే యుండును.

6. మయట్ప్రత్యయ పూర్వ హ్రాస్వాచ్చునకు దీర్ఘము కలుగును.

7. కొన్నియెడల ద్విత్వాక్షరములకనుస్వారము చేరుచుండును.

8. కొన్నియెడల ననుస్వారములోపించి, దాని పూర్వహ్రస్వాచ్చునకు దీర్ఘము వచ్చును.

9. కొన్నియెడల ప్రధమ హల్లుమీది హ్రస్వాచ్చునకు దీర్ఘము కలుగును.

10. కొన్నియెడల దీర్ఘాచ్చులు హ్రస్వము లగుచుండును.

11. కొన్నియెడల సంయుక్తాక్షరములకు విశ్లేషముకలిగి వాని మధ్యమున నొక యచ్చు చేరుచుండును. 12. అజాది శబ్దముల యాద్యచ్చునకు గొన్ని యెడల లోపము గలుగుము.

13. పదమధ్యమందలి యచ్చొకప్పుడు లోపించుటచే రెండుహల్లులు సంయోగమునొంది, సంయుక్తాక్షరములకు గల్గు వికారముల నొందుచుండును.

14. కొన్నియెడల బదమధ్యమందలి యచ్చు తాను కూడియున్న హల్లుతోగూడ లోపించును.

15. య, వ, లకు సంప్రసారణము గలిగి యకారము ఇకారముగను వకారము ఒకారముగను గొన్నియెడల మాఱును. అట్లుమాఱిన యిత్వమేత్వమును ఉత్వమోత్వమును గూడబొందును.

16. 'అవ' 'ఓ'గను 'అయ' 'ఏ'గను మాఱును.

17. సంధియం దుద్వృత్తాచ్చులకు, అనగా నేక పదమధ్యమందలి హల్లు లోపింపగా మిగిలిన యచ్చులకు మహారాష్ట్ర్యాది భాషలయందు సంధి కలుగక యవి యట్లే నిలుచును. అపభ్రంశ భాషయం దాయుద్వృత్తాచ్చులకు వివిధముగ సంధికలుగుటయో, వాని మధ్యమున వేర్వేఱు హల్లులు, ముఖ్యముగ య, వ, లు, చేరుటయో సంభవించును సాధారణముగ సమస్త పదములందు అ, ఆ + అ, ఆ = ఆ; ఇ, ఈ + ఇ, ఈ = ఇ, ఈ; ఉ, ఊ + ఉ, ఊ = ఉ, ఊ, లుగ సంధి నొందుచుండును. అ, ఆ + ఇ = ఏ; అ, ఆ + ఉ = ఓ,గా సమస్త పదములందే సంధినొందును. అ, ఆ, లపై నసవర్ణాచ్చు చేరునప్పుడు సమాసములందును నుద్వృత్తాచ్చు లట్లే నిలుచుటయుగలదు. నఞ్ సమాసమందలి అ-కు బదులు ణ, నలును వచ్చును. ఒక్కొకచో బూర్వస్వరము నిలిచి పరస్వరము లోపించును; ఒకానొకచో 'ర్య'కు బూర్వమందలి యకార మేకారమగును. ఉపభాషలగు నపభ్రంశ భేదములం దచ్చుల యందలి మార్పు లొకవిధముగ నుండవు. కొన్నియెడల నచ్చుల కనుస్వారోచ్చారణము కలుగును.

హల్లులనుగూర్చిన కొన్ని విశేషములు.

(1) ఒకప్పుడు సంయుక్తాక్షరములలోని మీదిహల్లు లోపించును. ఉదా. స్థల = థల.

(2) ఒకప్పుడనునాసికాక్షరములతో గూడిన సంయుక్తాక్షరమున నను నాసికమునకు మాఱుగ ననున్వారము వచ్చును. పజ్త్కి = పంతి. (3) ఒకప్పుడు సంయుక్తాక్షరములలోని మీదిహల్లు క్రింది హల్లుగ మాఱిపోవును. మౌక్తికమ్ = మోత్తిఅమ్.

(4) సంయుక్తాక్షరములలోని క్రింది హల్లు లొకప్పుడు మీది హల్లుగా మాఱును. అగ్ని = అగ్గి.

(5) కొన్ని సంయుక్త హల్లుల మధ్యమున నొక యచ్చు చేరును. తామ్ర = తంబిర.

(6) కొన్ని సంయుక్తాక్షరములందలి యొక హల్లు రెండవ హల్లగు ఝయ్‌గా మాఱి నప్పుడు దానికి వర్గద్వితీయాక్షర మాదేశమగును: నమస్కార = ణమోఖ్ఖార.

(7) కొన్నియెడల సంయుక్తాక్షరములు తమ స్థానములను మార్చుకొనును. గ్రీష్మ = గిహ్మ = గింహ.

ఇట్టి విశేషము లింక నెన్నియో యున్నవి. అవి యాయా ప్రకరణము లందు తెలుప బడును.

సంస్కృత ప్రాకృతములు.

క్రియలు.

వేదభాషలో గ్రియాధాతువులకు దశవిధలకారములు, దశవిధవికరణములు, ఆత్మనే - పరస్తైపదవిభాగము, ఉపసర్గలతోడి కూడిక, మూడు వచనములు, నుండెడివి. లకారములలో లేట్టు సంస్కృతములోనే లోపించినది. తక్కిన లకారములలో లిట్, లుజ్, రూపములు ప్రాకృతములలో లోపించినవి. మిగిలినరూపములు వేర్వేఱు వికారములను పొంది, యనేక లకారము లేక రూపమును బొంది లకారజ్ఞానమే లోపించినది. ఉపసర్గలు ధాతువుతో గలిసి వికారమునొంది, యిది యుపసర్గ, యిది ధాతువు, ననియేర్పఱించుటకు సాధ్యముకాకుండ నయినది. ఆత్మనేపద ధాతువులు పరస్తైపద ప్రత్యయములనే రాను రాను స్వీకరించి, తుదకొక్క పరస్తైపద ధాతువర్గముక్రింద నేర్పడినవి. మూడువచనములలో ద్వివచనము లోపించినది. ఈ రూపములన్నియు నేక రూపమును దాల్చుటచే గ్రొత్తధాతువు లేర్పడి, లకారాదివిశేషములను దెలుపుటకు గ్రొత్తశబ్దమును బ్రత్యయములను వానికి జేర్పవలసి వచ్చినది. నేటియుత్తరహిందూస్థాన భాషల యవస్థ యిట్లేయున్నది. ఈ యవస్థ ద్రావిడభాషలలోని క్రియారూపనిష్పత్తి యవస్థనే పోలియున్నది.

ద్రావిడభాషలలోని ధాతువు లేకమాత్రాకములనియు, వానికి గ్రమముగ శ్రుతినుభగత్వమునకును, నుపవిభక్తిత్వమునకును, నకర్మక సకర్మకత్వమునకును, లింగ, పురుష, వచనములకును వరుసగ బ్రత్యయము లొకదాని కొకటి జిగురుతో నంటించిన ట్లంటించుటవలన సంపూఋనక్రియ లేర్పడుచున్నవనియు, నీ విధానము సంస్కృతములో లేదనియు గాల్డువెల్ పండితుడు తెలిపియున్నాడు. సంస్కృతములో నీవిధానము లేదన్నమాట నిజమే కాని సంస్కృతముతో సంబంధించిన నేటి యార్యభాషలం దీవిధానమే కానబడు చున్నది. బంగాళీ భాషనుండి యీ క్రింది యుదాహరణముల నీయవచ్చును.

--	ధాతువు	అనుబంధము	పురుషవచన ప్రత్యయము
ఉత్తమపురుషము, ఏకవచనము:	నున్ +	ఇ +	హు
--	విను +	చున్నా +	ను,
మధ్యమ	చల్ +	అ +	ఓ
--	చల్‌ఇంచు +	చున్నా +	వు
ప్రథమ	చల్ +	ఏన +	ఏ
--	చలించు +	చున్నా +	డు
ప్రధమ	చల్ +	ఈయ్ +	ఆ
--	చలించు +	ఇ +	ఎ(ను).
ఉతమ	జాణ్ +	ఆయిల్ +	ఓ
--	తెల్ +	ఇపెద్ +	అను.
ప్రథమ	నేఉట్ +	ఇ +	ఆ
--	నెవడు +	ఇ +	ఎ(ను).

పై యుదాహరణములలో ధాతుప్రత్యయ సంయోగ మేకరీతిగ నుండుటకు గమనింపవచ్చును. ఇట్లే యితరాధుని కార్యభాషలనుండియు బ్రాకృతభాషలనుండియు నుదాహరణముల నియవచ్చును. కాల్డువెల్లు పధకము ననుసరించినచో 'నెవడెను' అనుక్రియను విభజించి 'ఎ' పురుష - వచన ప్రత్యయముగను, '-ఇ' లజ్ - ప్రత్యయముగను, '-అడ్‌' ఉపవిభక్తిగను, తొలగించి, 'నెవ్‌' అనునది ధాతువుగ నేర్పఱుపవలసి వచ్చును. బంగాళీ భాషలో 'నేఉట్‌' అనునదియు, తెనుగులో 'నెగడు, నెవడు' అనునదియు సంస్కృతమందలి 'నిర్ + వృత్‌' అనువాని సంయుక్త రూపమునకు వికారమని శబ్దశాస్త్రజ్ఞులుకాని, సాధారణజనులకు దెలియదు. బంగాళీలో 'నే ఉ' - తెనుగులో 'నెవ్‌' అనునవి ధాతువులనుట సరికాదుగదా. అట్లే బంగాళీలోని 'నున్‌' అను ధాతువులో 'ను' అను వికరణ సంజ్ఞ చేరియున్నది. సంస్కృతములో 'శ్రు' అనునది ధాతువు. దానికి వికరణచిహ్నమగు - 'ను' చేర్పగా 'శ్రుణు' అయి, బంగాళీ మొదలగు భాషలలో 'నున్‌' అనునదే ధాతువయినట్లు జనులకు గోచరించుచున్నది. అట్లే తెనుగున 'కొను' 'దును, దున్ను' లు వికరణ చిహ్నమగు 'ను' తో జేరిన 'కృణు, ధును' ల వికారములని చెప్పినచో వింతగా నుండును. కాని, నేటి యార్యభాషల యందువలె గొన్ని కొన్ని ధాతువులందు వికరణ చిహ్నములు '-ను'ఒక్కటియేకాక యితరములును ద్రావిడభాషల యందును గానవచ్చుచున్నవి. ఈ రీతిగా నుప సర్గములును వికరణ సంజ్ఞలునే కాక మఱికొన్ని ప్రత్యయములును బ్రాచీనార్య భాషారూపములందలివి మేళగించి, వికారమును బొంది, నేటిభాషలలో గ్రొత్త ధాతు రూపములను బొందినవని శబ్దశాస్త్రము నభ్యసించినవారికి దెలియకపోదు.

తెనుగునందలి ధాతువులలోని తుదివర్ణము లెట్లు నిష్పన్నములైనవో, యాయా ధాతురూపము లెట్లు కలిగినవో యీ క్రింద వివరింపబడుచున్నది. క్రింది ధాతువులన్నియు శబ్దరత్నాకరమున దేశ్యములుగ వివరింపబడి యున్నవి. అవి సంస్కృత ప్రాకృత క్రియారూపముల వికారములని చూపుచు నేటి యార్యభాషలలోని ధాతువుల నిష్పత్తిక్రమమునే తెనుగుధాతువులకును జూప ప్రయత్నింతును.

ధాత్వంతముల విషయమున ద్రావిడభాషల పరస్పరసంబంధము.

ధాతువుల కొననుండు వర్ణములు ధాతువులందలివి కావనియు, నవి క్రియారూపనిష్పత్తికి దోడ్పడు ప్రత్యయములనియు గాల్డువెల్లు నభిప్రాయము. వీనిని తొలగించినయెడల మూలధాతువు కనబడునని యాతని యూహ. అట్టి బ్రత్యయముల నాత డీ విధముగ వివరించియున్నాడు.

అకర్మక సూచకము	సకర్మక సూచకము
తమిళము: గు, oగు (తె. గు, గు)	క్కు (తెనుగు:- oచు:-చు,
తమిళము: చు, (తె.-చు)	చ్చు+(తె,-పు)
తమిళము: దు, -oదు (తె.-చు)	త్తు (తె.-చు,-పు.)
తమిళము: డు,-oడు	ట్టు.
తమిళము: బు,-oబు	షు.

పై విధానమంతయు ద్రావిడభాషలలో నొక్క తమిళము నందును, గొంతవఱకు మళయాళము నందును గానవచ్చుచున్నది. సరళాక్షరముల కర్మకత్వమును బోధించుటయు, ద్విత్త్వపరుషాక్షరములు సకర్మకత్వ బోధకములగుటయు సాధారణముగ తెనుగు కన్నడములందు కానరాదు. తమిళ మళయాళము లందయినను నీ విధానము నియతముగ లేదు. ఈ విషయమును కాల్డువెల్లు కూడ గుర్తించియున్నాడు. ఆయనమాటలివి: "ద్రావిడభాషలలో ప్రతిభాషయందును ననేక ధాతువులు, వర్గములకు వర్గములే, ఆకర్మకత్వ సకర్మకత్వ విషయమున నెట్టి భేదమును గలిగియుండవు. మూలధాతువునకు జేరుననుబంధము లందుగాని, నిర్మాణ విశేషము నందుగాని యకర్మక సకర్మకధాతువులకు భేదములేదు. అర్థమును బట్టియే యవి యకర్మకములో సకర్మములో తెలిసికొన నగును. ఉదాహరణమునకు - తమిళములో భూతకాల ద్యోతకముగ - ఇ - కారము చేరుధాతువులన్నియు నకర్మకములు, సకర్మకములు గూడ నగును. ఉదా. పణ్ణు - సక. పణ్ణుగిఱేన్, పణ్ణినేన్, పణ్ణువేన్; పేశు - అక. పేశుగిఱేన్, పేశినేన్, పేశువేన్.

రూపమునందు సకర్మకాకర్మకధాతువులకు భేదముండుట తక్కిన భాషలలో నంతగా లేదుగాని, తమిళమునం దధికముగా నున్నది. కావున నుదాహరణములను ముఖ్యముగా తమిళమునుండి యిచ్చెదను" (కాల్డువెల్: కంపే. గ్రా. పు. 450).

ఇట్లుండుటచే దెనుగు ఢాతువులను దమిళధాతువులతో బోల్చి చూచుటవలన లాభములేదు. కావున, ప్రాకృత మార్గమును బట్టినచో నేమయిన దేలునేమో ప్రయత్నించి చూడవలయును.

తెనుగు ధాతువుల నీ క్రింది విధముగ వాని యంతములను బట్టి వర్గములుగ నేర్పఱుపవచ్చును. ఆయా వర్ణముల ప్రక్క కుండలములలోని యంకె లట్టి ధాతువులు శబ్దరత్నాకరములో నెన్నియున్నవో తెలుపును. ఈ ధాతువులన్నియు దేశ్యములుగనే శబ్దరత్నాకరకారుడు పరిగణించి యున్నాడు. సాధ్యమగు చోట్లనెల్ల సంస్కృత మూలములనేర్పఱింప బ్రయత్నించిన యాతని యుద్దేశమున వీనికన్నిటికిని సంస్కృత ప్రాకృత మూలములు కానరావనియు, నవి కేవల దేశ్యములే యనియు దప్పక తలంపవచ్చును. ఈ ధాతువుల కన్నిటికిని సంస్కృత సంబంధులగు మూలముల నేర్పఱుప వచ్చునని ప్రతిజ్ఞచేయుటకు వీలులేకున్నను, నూటికెనుబది వంతుననైన మన ప్రయత్నము సఫలము కాగలదని నా యభిప్రాయము

కు (20); ౦ కు (10); కు (62); క్కు (34)

గు (5); ౦ గు (15); గు (58); గ్గు (15)

చు (35); ౦ చు (448); చు (221); చ్చు (22)

జు (7); ౦ జు (5); జు (0); జ్జు (2)

టు (9); ౦ టు (5); టు (11); ట్టు (21)

డు (9); ౦ డు (11); డు (34); డ్డు (21) ణు (1)c

తు (1); ౦ తు (0); తు (1); త్తు (9) దు (8); ౦ దు (12); దు (3); ద్దు (4)

ను (17), న్ను (4)

పు (8); ౦ పు (11); పు (65), ప్పు (12)

బు (0); ౦ బు (1); బు (0); బ్బు (9)

ము (32); మ్ము (17);

యు (113); య్యు (11);

రు (73); ఱు (22), ఱ్ఱు (3)

లు (119); ల్లు (118); ళు (1); ళ్లు (8)

వు (50); వ్వు (11);

పై యంతములే యవివచ్చు తఱచును బట్టి యీ క్రింది విధముగా జూపబడినవి.

౦చు (488); దు (211); యు (133); లు (119); ల్లు (118); గు (75); రు (73); పు (65); కు (62); వు (50); ౦చు (35); క్కు, డు (34); ము (32), ఱు (28), చ్చు (22) ట్టు, డ్డు (21); ౦కు (20), ను మ్ము (17); ౦గు, గ్గు (15); ౦దు, ప్పు (12); ౦డు, ౦పు, య్యు, వ్వు (11); ౦కు (10); టు, డు, త్తు, బ్బు (9); దు, పు, ర్లు (8); జు (7), ౦జు (5); ద్దు, న్ను (4); దు, ఱ్ఱు (3); జ్జు (2); ణు, తు, తు, ౦బు, సు (1); జు, ౦తు, బు, బు (0).

పైని వివరించిన 1698 తెనుగు దేశ్యధాతువులలో నన్నియు మూల ధాతువులని చెప్ప వీలులేదు. వానియం దేక ధాతువునకు రూపాంతరములును, వానినుండి యర్థభేదములతో జనించిన యితరరూపములు నున్నవి.

దేశ్యధాతువులు.

తెనుగున దేశ్య క్రియలని శబ్దరత్నాకరమున జేర్ప బడినవి, వానికి గల రూపాంతరములు, వానినుండి పుట్టిన యితర ధాతురూపములతో నీక్రింద పొందుపఱుప బడినవి. ఇట్లు వర్గాకరింపగా 315 దేశ్యములని శబ్దరత్నాకరకారుడిచ్చిన క్రియావర్గము లేర్పడినవి. రూపమునందును, నర్థమునందును గల సామ్యమునుబట్టి యీ విభాగము చేయబడినది ఈ వర్గీకరణ మన్నివిధములను సంపూర్ణమని కాని, తృప్తికరమనికాని చెప్ప వీలులేదు. అయినను మొత్తముమీద దేశ్యములని శబ్దరత్నాకరకారుడిచ్చిన ధాతువులు 250 నుండి 300 లకు మించియుండవని మాత్రము చెప్పవచ్చును.

తెనుగునందలి దేశ్య మూలధాతువులు.

(1) అంకించు, (2) అంగవించు, (3) అంచు, అనుచు, అన్చు, పంచు, పనుచు, అనుపు, అంపు, పనుచు, పంపు; (4) అంజు, (5) అ (ఒ)౦టు, అంటించు, అంటసిల్లు, ఒట్టు, అ(హ)త్తు, అలదు, అద్దు, అతు(దు)కు, అందు; (6) అగలు, ఔలు, అగలుచు, అగులు, పగులు, పగులుచు, పౌలు, పిగులు, పీలు, వ్రీలు, అవియు; (7) అగు, కావించు; (8) అచ్చు, (9) అడ (ణ, న) గు - చు; ఆగు, చు - చు, - పు; అను, నాచు, అడ (ణ్) కించు; (10) అడరు (చు), అదరు (చు), ఆదురు (చు), అద్రుచు, ఉదరు, కుదులు, అడ (ద)లు(-చు), అడుకు, కదలు, క్రాలు, కసరు, మొదలు, విదలు, వదులు. వనులు, విదులు (చు), విద్రుచు, విదురు; (11) అడుగు, (12) అను, (13) అమయు, - రు(చు), ఒప్పు (-మ్ము, - వ్వు), ఓము (-వు), (13) అమ్ము, (14) అ (ఆ)రయు, రోయు; (15) అరుగు, (16) అఱచు, ఆర్చు (-ర్పు), (17) అ (ఆ)ఱు, అఱుగు, అఱుచు (-పు), ఒరయు, రోయు, రాయు, రాచు, ఱాచు, రాకించు, రాయిడించు; (18) అఱుపు (19) అఱుము, ఒరుము, అలము; (20) అలగు (-చు, యు); (21) అల దు(-మ)రు, (22) అలరు, ఎలయు, వెల (లి)యు, ఎలరుచు, లేచు (-వు), బెలయు, వెలయు, బెళుకు; (23) అలుకు, ఒలుకు; (24) అలుగు (-వు), (25) అల్లు (26) అవఘళించు, (27) ఆటు (28) ఆడు, ఆరు (చు); (29) ఇంకు, ఈకు (-చు); (30) ఇగు (వు) రు (చు), ఇగి (వి) రించు, ఇద్రుచు, చిగి (వి) రించు, చిగు (వు) రుచు. (31) ఇంచు. (32) ఇందు, ఇముడు (33) ఇగి (వి) లించు, ఇగు (వు) లుచు. (34) ఇగ్గు; ఈగు, వీగు. (35)ఇచ్చు, మిడుచు, విడుచు, విఱుచు, ఇడియు, ఇఱియు, ఇ (ని-, నీ-, ఈ-) లుగు, ల్గు, ఈగు, (36) ఉక్కు, (37) ఇ (ఈ)నడిలు (-౦చు), (38) ఈదు, ఈడిగిల్లు, ఈడు (చు); (39) ఈను, (40) ఈరుచు (-ర్చు); ఏరు (ర్చు) (41) ఉంకు, ఊకు, ఊకించు; ఉంకించు; (42) ఉటకించు. (43) ఉండు, ఉనుచు, ఉంచు (44) ఉచ్చు, ఉట్టు, ఊటు, ఊడు, ఊడుచు, ఉడికిల్లు, ఉడుకు, ఊరు, ఊరుచు, ఒడియు, ఓడు, ఓడుచు, ఓడిగిల్లు, ఉఱుకు, దూటు, నడియు, వడుచు; (45) ఉడుగు (వు), -చు, ఉలుచు (-పు) ఒలుచు, ఒడుచు, ఉరువు, (46) ఉతు (దు) కు, ఉనుము, (47) ఉప్పతి (రి, ళి) ౦ చు, (48) పొంగు, పొంగళించు, పొక్కు, పొగు (పు) లు, పొడుచు (-గు), పొదలు, పొదుగు (వు), ఉప్పొంగు, ఉబుకు, ఉబ్బు; (49) ఉమ్మలి (కి) ౦చు, (50) ఉరడి (ణి, ళి, వడి, వణి) ౦చు; (51) ఉరియు, (52) ఉఱియు, కురియు. (53) ఉ (ఊ) ఱు. (54) ఉఱుము, ఉలియు, ఒలియు; (55) ఊగు (-య, - (పు) వు, (56) ఊదు. (57) ఊను, పూను, (చు, -౦ చు, (-చు) మొనయు (-పు). (58) ఎంచు, (59) ఎండు, (60) ఎక్కు, ఎగ (గు) చు, ఎగయు ఎవుచు, ఏచు, ఎగురు, నెగ (వ) యు, నెగచు, పెక్కు, విక్కు, వీగు, ఎగసిల్లు, ఎచ్చిరిలు, ఎచ్చిఱు, ఎసరు, ఎచరించు, ఎచ్చరించు. ఎచ్చరికించు, ఎచ్చు, ఎత్తు, ఎదుగు, రేగు, రేచు, ఱేయు,పెక్కు, పెచ్చు, హెచ్చు, బ్రతు (దు) కు, వడుకు, లేచు; (61) ఎడపు (యు, రు, లు), ప్రిదులు, వెడలు, వెలుచు, విదురు, వ్రీలు, వెళ్లు, (62) ఎదురు (చు), ఎగ్రుచు, ఎదిరించు; (63) ఎనయు, పెనయు;(64) ఎయిదు, ఎయ్దు; (65) ఎర (ఱ) గు (66) ఎరియు, (67) ఎఱుగు, (68) ఎసగు (వు). (69) ఏగు (-చు) (70) ఏడుచు, (71) ఏదు, (72) ఏమఱు (-చు,-ఱిల్లి); (73) ఏలు, (74) ఒందు, పొందు, ఒనరు, (-రించు), ఒనరుచు, పొనరు (చు), మొనరు, ఒప్పు (-వ్వు,-మ్ము) ఓము (-వు) ఒదుగు (వు); (75) ఒగ్గు, మొగ్గు, ఒడ్డు, గిడ్డగిల్లు, ఒత్తు, ఒత్తగిల్లి, ఒత్తిల్లు;(76) ఒదరు (లు), పొదలు, కొదరు, కొనరు; (77) ఉరలు, ఒఱలు, ఱోలు, ఒరలు, దొరలు, రాలు (చు), లోగు (-చు), లోపు. (78) ఒలయు, లాయు; (79,) ఒసగు (-వు), పొసగు. (80) ఓడు, ఓటిల్లు, ఓహటిల్లు (81) ఓపు, ఓరుదు. (82) కంకు, కక్కు, క్రాయు; (83) కందు, (84) కర్చొ (85) కట్టు (86) కడ (ణ) గు (-చు,-పు), (87) కడుగు, కడ్గు, (88) కదియు, కదించు, కదియించు, కదుము (-రు), కమి (చి) యు, కవించు, కవియించు, క్రమ్ము, కప్పు, కమ్మిరించు. (89) కనలు, కణరిలు, కనరు, కినియు, పొనలు;(90) కను, కాంచు, కాన్పించు;(91) కమరు (చు), కాలు (చు), కమలు,కుములు, కుమారిలు, కాగు (-చు,-౦చు), (92) కముచు.(93) కరగు (-౦చు), (94) కఱచు (-పు), కాచు, కాయు. (95) కఱుకు, కఱచు, (96) కలగు (-చు), కలయు (-చు,-పు), కలుపు క్రయ్యు; (97) కలుగు, (98) కవ్వు, కబళించు. (99) కసుగు, (100) కారు (-ఱు), కారుచు (-ర్చు). (101) కిదుకు. (102) కిఱు (లు) కు, కెలకు (-యు); (103) పొచు, కుంటు, కుంచు, క్రుంగు, కంచు, కుది (సి) లించు, కుదించు, కుదియించు, కుదుచు, కుదురు (చు), కొంచించు, కొంజు, కొంజు, క్రుక్కు, కొంకు, క్రుంకు, కునుకు, కూరుకు, కూలు, కుమ్మరించు (-లు), కు (గు) మ్మ, క్రుమ్ము (104) కుట్టు (105) కుడుచు (-పు), (106) కులుకు, గులకరించు. (107) కున్తరించు (108) కు (క్రు) ళ్లు. (109) కూడు (-రు), కూరుచు, కొఱలు (110) కూయు. (111) కెడపు (-యు), గెంటు, గెంటించు; (112) కెరలు, కేరించు, కేరు, క్రాలు. (113) కొందు, కోయు: (114) కొతు (దు) కు (115) కొను, (116) కొలుచు (-(పు), కొలిపించు, (117) కోగు, గోకు, దోకు (-గు), గొఱుగు, కోఱు, క్రొచ్చు, క్రొయ్యు, గ్రొయ్యుచు, (-చ్చు), గ్రుయ్యు (-చు), గివుఱు, గీఱు, చీఱు, చీలు, గీయు, గీకు (-చు), గిల్లు, ఱక్కు, (118) కోడు (119) క్రచ్చు. (120) క్రియ్యు, క్రుయ్యు, (120) క్రేటు. (121) క్రోయు. (122) క్రోలు (చు). (123) గంటు (124) గతు(దు)కు, (125) గదుము, గద్దించు; (126) గాలించు, (127) గిట్టు, గిట్టించు. (128) గిఱు (లు) పు, (129) గీలు, (130) గుంజు (131) గుంపించు. (132) గెనయు. (133) గెబ్బు, గెలుచు, (134) గొడ (ణ) గు. (135) గోజు. (136) గోరించు (137) గ్రక్కతిల్లు, గ్రక్కదలు. (138) చినుగు, చించు (-౦పు), చిందు, చిటిలు, చిట్లు, చితు (దు) కు, చిదియు, చిదుపు (-ము), చినుకు, చిప్పిల్లు, జొబ్బిల్లు, చిరుగు, చిలికించు, చిలుకరించు, చిలు (పు) కు, చీలు (-రు), గీరు, చీఱు, చిముడు, చెదరు, చె (సె)లగు (వు), చదియు, చదువు, చిబుకు, చిముటు, జీరు, చెండు, చెడు, చెఱుచు (-పు), చెఱచు, చీకు, జూకించు; (139) చిమ్ము, జిమ్ము, చిఱుము, ఱిమ్ము, చిల్లు (140) చివ్వు, జివురు, చెక్కు, చెరుపు, (141) చెందు, చెనకు (-యు) (142) చెప్పు, (143) చెలగు (-యు), చెల్లు, చేరు, చను, చ (స) లుపు, చారు, చాలు, చాలించు, (144) చేదు (-పు), (145) చ (స) చ్చు (-౦పు) (146) చతి (ది) కిలు (147) చదుము, చమరు, చఱమ, చమురు, చాదు, నడవు (148) చా (సా) గు, చాచు (-పు), చాగిల్లు, సాగు: (149) చాటు, చాటించు (150) చిక్కు (151) చాతు (152) చుండు, చూడు, సుడియు, సూడించు, సొక్కు, స్రుక్కు, సోలు, సొగపు, చొక్కు, సొలయు, సురుగు, సొరగు, సొరుగు, చొలయు, సొలయు, చుట్టు; (153) చొచ్చు, చొచ్చిల్లు, చొనువు, చొప్పించు. (154) చూచు (-పు). (155) జ (ద)డియు, జుడు (ణు) గు (156) జాడి (ళి)౦చు, జాఱు (చు). (157) జోకు. (158) జౌరు (-కు). (159) డ (ద)౦ (-గు,-చు,-పు) (160)డ (ద,త)క్కు, తప్పు, తగ్గు, దగ్గు, తఱుగు, జగ్గు, సగ్గు, స్రగ్గు, డాగు (-చు), దాగు (-చు), డాగురించు, డా (దా) పలించు, దాపించు, డా (దా) యు, డిందు (-౦చు, -౦పు);డించు (-౦పు), డి (ది)గుచు, డే (ద్మే)కు, డొంకు (-౦గు), దొంగు, చొంగిలించు, డయ్యు (161) డ (ద)బ్బు, (162) డీ (దీ)లు, డులుచు, డుల్లు, డొలుచు, డొల్లు, దులుపు, దొర్లు, దొరులు, దొలుపు, (163) డూ (దూ)యు, డు (దు)య్యు. (164) డెక్కు. (165) డె (దె)ప్పు, (166) డోకు. (167) తండు (168) తగు (-వు), తగు (వు)లు (చు), తాలు. (169) తట్టు, తడవు, తడుము, (170) తడయు, (171) తనరు, తనుకు, దనుకు, తాకు, తాకించు, తన్ను, తాచు: (172) తనియు, తనుపు;(173) తర (ఱ)లు (-చు), తఱటు, తఱియు, తఱుము, తలకు, తిలకించు, తలరు, తలగు, తొలగు, తలపు, తలచు, తాలుచు. (174) తా (త్రా)గు, (175) తారు (చు), తారసించు (-ల్లు); తాళు. (176) తాఱు. (177) తాలి (ళి) ౦చు. (178) తిక్కు, తిగు (వు)చు; తిగి (వి)యు, తీయు, తొక్కు, త్రొక్కు, త్రిక్కు, తినుకు, తేయు, తీయు. (179) తిట్టు, తెగ (న) డు. (180) తిను. (181) తిము (వు)రు (182) తిమ్ము (183) తిరియు, తిరుగు (-వు), దేవు, దేవురించు, త్రిప్పు, త్రిమ్మరు. (184) తీండ్రించు, తీడిరించు (185)తీరు (ఱు)చు (-పు), తి(ది)ద్దు; దీటు (186) తుడుచు, తొడయు, త్రోయు, ద్రొబ్బు (187) తునియు, తునుగు (-ము), త్రుంగు (-౦చు), తుఱము (188) తుమ్ము (189)తఱగలించు, తు (తి)లకించు, తొంగలించు, (190) తుఱుగు, దుముకు, దూకు, దూపిల్లు (-౦చు) (191) తూగు (-౦చు), ఊగు (-చు), తొంగు, తోగు. (192) తూరు (ఱు), దూఱు, దూటు, తూ (దూ)రు(ఱు)చు, దూర్చు, దోరు (చు), తూలు (చు). (193) తెంచు, త్రెంచు, తెగు (-వు), తెంపు, త్రెంపు, త్రెవ్వు, త్రెయ్యు, త్రమ్ము, త్రచ్చు (-వ్వు), త్రవ్వటించు. (194) తెండు, తేడు (195) తెప్పిఱు (-ఱిల్లు-ర్లు), తెమలు (చు), తెరలు (చు), తేలు (చు), తేలగిల్లు, త్రేనుచు, త్రేచు (196) తెఱచు(197) తెలియు, తెల (లు)చు, తేరు (ఱు) (చు) (198) తొట్రిల్లు, తొట్టు, తొట్టగిల్లు, తొడ (ణ,న,ల,లు,ర)కు, తొడగు (రు); తొఱ (ల)గు, త్రుళ్లు, త్రుళ్లగించు, తొలచు, తొలుచు, లొరలు (-చు,-ఇంచు), తోడు (-లు), తోలుచు, త్రోలు (199) తొడు (గు,వు,కు). (200) తోము (201) దున్ను, దును (202) దూఱు (203) దొరకు (-యు), దొఱయు. (204) నక్కు, నంకు (-౦గు) (205) నంజు (206) నగు (-వు), నవ్వు (207) నచ్చు, నమ్ము (208) నడ (డు) చు (-పు) (209)నత్తు (210) ననయు, ననుచు (211) నర (రి) యు (212) నఱకు, న (ను) ఱుము, నూఱు, నలగు, నలుగు, నుగ్గు, నల (లు) చు (-పు), నవయు. (213) నాకు (214) నాటు (-డు) (215) నానుచు (-పు), నిండు (-౦చు, -౦పు), నినుచు (-పు), నెర (ఱ)యు (216) నిక్కు, నిగు (వు) డు, నెగ (వ)డు, నిలుగు (-వు), నిగు (వు) డుచు, నిగ్గు, నెగ్గు, నీలుగు (-వు), నిట్రించు (-ల్లు), ఱిక్కించు, నిలుచు (-వు), నిలువరించు (217) నిముకు, నిము (వు)రు (218) నుచ్చు, నులియు, నులించు, నులుచు (-పు), నునుము (219) నుడుగు (-వు) (220) నసలు, నుస (సు)లు (221) నునుగు, నూకు, ను (నూ)ఱుచు. (222) నెట్టు (223) నెరుము, నేము (224) నేరు (-చు,-పు) (225) నొంచు, నొక్కు (-చ్చు), నొగులు (చు), పొగులు (చు), నోయు (226) నోము (227) పంకించు, పట్టు, పట్టించు, పడు, పడచు (-యు), పరవు, పుట్టు, పఱచు (-పు), పఱుచు (-పు), పారు (-ఱు), పదురు (228) పండు, పడు (లు) కు, (229) పంబు (-మ్ము), ప్రబ్బు (-మ్ము), (230) పను (లు)కు (231) పన్ను, పూను (చు) -౦చు, -చు) (232 పసగు (233) పాతు, (234) పాచు (-యు, పు), పాయగిల్లు (235) పిండు, పిడుచు, పితు (దు)కు, పీకు, విడుచు, వెడలు (చు), పే (ప్రే)లు (చు). పెంపు, పెక (గ)లు (చు), పె(మె) ఱుకు, పెటిలు, పెట్లు, పెటులు, (236) పిలుచు (237) పుచ్చు, పుప్పించు (238) పుట్టు, పొడము, పొరయు, (239) పుడు (ణు) కు (240) పులియు (241) పూడు (చు), బ్రుంగు (-౦చు) (242) పెంచు, పెనగు (-చు,పు,యు) పేడు (-ను,) పేనుచు, మెలుచు, మెలియు, పేయు. (243) వట్టు, మెత్తు, మట్టు (244) పెరుగు (-వు), పెఱుగు, పేర్చు (245) పేరు (246) పంజించు, పొరజు, పో (ప్రో) జు (247) పొగచు (-యు-పు)-పొవయు (248) పొగ (స) డు (249) పొదురు, పూచు (250) పొరలు (చు), పొర్లు, పొలయు (251) పొలియు, ప్రయ్యు, బ్రుయ్యు, ప్రుచ్చు, (252) పొలుచు, పోలు (చు) (253) పొసగు (254) పోరు (255) పోవు (256) ప్రాయ, ప్రాము. (257) ప్రేచు, ప్రేరేచు (258) బఱటు (259) బిగించు, బిగియు, (260) బిజుకు, బొంకు, బొంకించు (261) బిద్దు (262) బులియు (263) బెగడు, వందు, వగచు, వడకు, వనకు, వాడు, వెగడు, బెడరు, బెఖకు (264) బెదరించు, బెదరు, (265) బెరయు (266) మండు, మాడు (267) మక్కళించు, మడ (ణ) దు (-గు), మడ (ణ)గు (వు), మడుగు, (-వు), ముడుగు (-వు), మక్కు, మ్రక్కు, మ్రగ్గు, మ్రంగు, మంగు, మా(మ్రా)గు, మ్రగ్గు, మ్రక్కు, మొగ(వు)డు, మగు(వు)డు, మఱుగు, మాటు, మాఱు (-లు,-చు), మఱలు, మరలు (చు), మలగు (-యు-చు-పు), మసలు, మెలయు (-గు-పు), మాడు, మొఱగు, మలుగు(-చు), మెదగు (-పు), (268)బక్కటిల్లు బ(వ)డలు, వాడు (చు), వక్కు, వట్టు, ముఱుగు, మ్రుగ్గు, మ్రాలు, మాలు, వ్రాలు, వాలు (269) నుదురు(270) మనుచు (-పు), (271) మానుచు (పు) (272) మాయు (-పు) (273) మించు,మిక్కిలు, మిగిలు (చు), మివులు (చు), మిట్టు, మిడియు, మిడికు, మీఱు, మీటు (274) మిడుచు, విడుచు, విఱచు, విచ్చు (275) మినుకు, మెఱచు (-యు), మెఱుచు (-ము) (276) మినుకు (277) బుడుగు, మునుగు, మున్గు, మునుచు, ముంచు (278) ముగియు, మూయు, ముసగు, మూరు (-గు), మూడు (చు) (279) ముదియు, ముదుకు, మురి (ఱి)యు (280) మునుకు, ముక్కు, ముఱయు, మొఱగు, మ్రోగు, ములుగు, మూలుగు (281) మునుచు(282)మెక్కు, మెసగు (-వు), మేయు(-పు)(283) మెచ్చు (284) మేగు. మ్రేగు, మ్రేవు(285) మొక్కు, మొ(మ్రొ)క్కు (-గ్గు), మోక (కా)రించు, మ్రొగ్గతిల్లి, మొనయు (పు)- మొలచు (286) మోచు (-యు-వు) (287)(288) రావించు, వచ్చు (289) రుత్తు (-ద్దు-బ్బు) (290)రు (ఱు)వ్వు, ఱూవు, (291) రొప్పు, రొల్లు, రోజు, ఱంతిల్లు (292) లనుకు (293) లాగు (-చు), లాగించు. (294) వండు (295) వదరు (296) పరగు, వఱలు, (297) వలచు (-యు), వాలు, వాడు (298) నలియు (299) వాను (300) వాము (301) వారు (చు) (302) విచ్చు, విరియు, విజ్జు, విడు (చు), వీడు, విడ్చు, (303) విడియు (304) విను (చు) (305) విఱుగు (-చు) (306) విలుచు (307) విసుగు (వు) (308) వసరు, వీచు, వైచు. (309) వీలు (310) వెచ్చు (-మ్ము, వేగు (చు) (311) వారు, వెరజు (312) వెల (లి)యు (313) వేడు (314) వేచు (315) మఱచు వేస (సా)రు. (316) వేలుచు (317) వ్రాయు (318) వ్రేయు (319) సాకు (320) సోకు.

పై వివరించిన వర్గములలోని ధాతువులన్నియు దేశ్యములని శబ్దరత్నాకరకారుని యభిప్రాయము. వీనిలో జాలవఱకు దద్బవములనియు, నవి యుత్తరహిందూస్థాన భాషలయందువలెనే తెనుగునను వికారము నొందినవనియు, ఆ వికారము చాల నెక్కువయగుటచే వాని ప్రాకృత సంస్కృతరూపములు చాల మఱుగుపడియున్నవనియు నీ క్రింద చూపబడు చున్నది. సంస్కృతములోని ధ్వనులు ప్రాకృతమునందును, ప్రాకృతభాషలయందలి ధ్వనులు తెనుగునను నెట్లు పరిణమించుచు వచ్చినవో స్వర వ్య్త్యయముల గూర్చిన యధ్యాయమున వివరింప బడియున్నది. తెనుగు ధాతురూపములను గూర్చిన యితర విషయము లీక్రింది దెలుప బడుచున్నవి.

ధాతువులలో రూపాంతరము లీక్రింది విధముగ గలిగినవి:

1. పాక్షికముగ ననునాసికత్వము పోయి పూర్వాచ్చు దీర్ఘమగుట- ఉదా. ఇంకు, ఈకు.

2. పదమధ్యహల్లు లోపించి పూర్వాచ్చు దీర్ఘమగుట: ఉదా. తనుకు, తాకు.

3. హల్లున కనునాసికత్వము గలుగుట: ఉదా. పిక్కు, పింగు.

4. వర్ణస్థాన వినిమయము: ఉదా. కోగు, గోయ

5. సంయుక్తములైన వేర్వేఱు హల్లు లేకరూపము నొందుట: ఉదా. ఇన్మడించు, ఇమ్మడించు; మఱలు, మళ్లు, వెడలు, వెళ్లు.

6. పరుషములు సరళములుగను, సరళములు పరుషములుగను మాఱుట: ఉదా. అతుకు, అదుకు; తిద్దు, దిద్దు.

7. పదాద్యచ్చు దీర్ఘమగుట; ఉదా. ఒడుచు, ఓడించు.

8. పదమధ్యాచ్చు దీర్ఘమగుట: ఉదా ఆరటించు, ఆరాటించు.

9. పదమధ్యాచ్చునకు లోపము: ఉదా. వెఱకు, వెర్కు; ఇగురుచు, ఇగుర్చు. 10. సంయుక్త హల్లుల నడుమ వచ్చుచేరుట: ఉదా. క్రీడించు, కేరడించు.

11. (అ) అచ్చులయందలి పరివర్తనము:

i. పదాదిని.

అ - ఉ: అదరు, ఉదరు.

ఇ - ఎ: పెఱకు,పీకు.

ఇ - ఉ: తిలకించు, తులకించు.

ఎ - ఏ: ఎసరు, ఏసరు.

ii. పదమధ్యమున.

అ - ఉ: అదరు, అదురు.

ఇ - ఇయ్: బిగించు, బిగియించు

12 హల్లులయందలి పరివర్తనము:

I.పదాదిని.

(అ) క్రొత్త హల్లు చరుట: అంచు, పంచు; అత్తు - హత్తు.

(ఆ) చ - గ - గ: చీఱు, జిఱు. గీఱు.

ౙ - ద: జడియు, దడియు

డ - ఱ: పడు, పఱుచు

త - ద: తనుకు, దనుకు

ద - డ: దక్కు, డక్కు.

ప - మ: వెఱుకు, మెఱుకు

ప - వ: వెలుపించు, వెలువరించు

ప - హ:వెచ్చు, హెచ్చు.

క్క - గ: మిక్కిలు, మిగులు

II. పదమధ్యమున.

(అ) మధ్యహల్ ద్విత్వలోపము, పూర్వాచ్చునకు దీర్ఘము: ఎచ్చరించు, ఏచరించు.

(ఆ) పదమధ్యమున క్రొత్తహల్లుచేరుట: ఉమ్మలించు, ఉమ్మలికించు.

(ఇ) పదమధ్య పరుషములు సరళము లగుట: అతుకు, అదుకు.

(ఈ) పదమధ్యహల్లులయందు మార్పులు:

క - మ: పొటకరించు, పొటమరించు

గ - వ: ఇగిరించు, ఇవిరించు.

డ - ణ: పుడుకు, పుణుకు.

డ - ర: ముమ్మడించు, ముమ్మరించు.
త - బ: గలతరించు, గలబరించు.
త - ద: వెతచు, వెదచు.
ద - న: వెదకు, వెనకు.
న - ర: చినుగు, చిరుగు.
న - ల: తొనకు, తొలకు.
బ - మ: గుబుకు, గుముకు.
బ్బ - మ్మ: ఇబ్బడించు, ఇమ్మడించు.
ర - ళ: ఉప్పరించు, ఉప్పళించు.
ఱ - ర: ఎఱగు, ఎరగు.
ఱ - ల: గిఱుకు, గిలుకు.
ల - డ - ళ: వెలుగు, బెడకు, బెళుకు.
ల - ర: రంగలించు, రంగరించు.
స - త: పోసరించు, పోతరించు.

III. పదాంతమున.

క - గ: తొలకు, తొలగు.
క్క - గ్గ: మ్రక్కు, మ్రగ్గు.
గ - య: చెలగు, చెలయు.
గ - వ: ఎసగు, ఎసవు
చను - చు: కడచను, కడచు.
కొను - కు: తాకొను, తాకు.
చు - ఇంచు: వెలారుచు, వెలారించు.
ఇంచు - ఇల్లి: తారసించు, తారసిల్లి
ప్ప - వ్వ: ఒప్పు, ఒవ్వు.
ర - ల: విదురు, విదులు.
వ - గ: అవు, అగు.
వ్వ - మ్మ: ఒవ్వు, ఒమ్ము.
స - ద: సరసు, సరదు.

పై పరివర్తనములను నట్టి యితర స్వర పరిణామమును బాటించినచో దద్భవములని నిరూపింపవలసిన దేశ్యక్రియ లించుమించు మూడువందలు మాత్రము మిగులును. ఆయా ధాతువులయంతము లెట్లేర్పడినవో యీక్రింద నిరూపింపబడినది. ఈ నిరూపణ మాధునికార్యభాషల పరణామమును నిరూ పించిన శబ్దశాస్త్రజ్ఞుల మార్గము ననుసరించినదే కాని, ద్రావిడభాషలకు బ్రత్యేకముగ నేర్పఱిచినది కాదని గ్రహింపవలెను.

1.-కు.

ఇది సంస్కృతమందలి 'కృ' అను ధాతువునుండి పుట్టినది. ఉత్త్రర హిందూస్థాన భాషలలోని 'క' కారాంత ధాతువులు నిట్లే యేర్పడినవి: ఉదా. హిందీ: ధ్యాన + కృ = ఝాంక్ కొన్నియెడల 'కృ' ధాతువునకు 'ను' వికరణ సంజ్ఞజేరి 'కృణు' అయి, 'కొను' గా తద్భవమయి, సహాయ ధాతువుగా నేర్పడి, యర్ధానుస్వారయుక్తమగు 'కు' వర్ణకముగా మాఱినది. తాకొను, తాకు: తలకొను, తలకు: మునుకొను, మునుకు మున్నగునట్టివే. 'కు' వర్ణక మర్ధానుస్వారయుక్తమగుటకు దానితో సంస్కృతమునందో ప్రాకృతమునందో యనునాసికధ్వని యొకటి యుండుటయే కారణమయి యుండును.

ఉదాహరణములు.

1. అనునాసికము + కృ: యమ్ + కృ = ఈకు.
2. అనునాసికము + హల్లు + కృ: కృంత్ + కృ = గీకు; భింద్ + కృ = పీకు.
3. అనునాసికముగా మాఱు స్వభావముగల హల్లు + కృ: కృశ్ + కృ = కెలకు; స్తృ + కృ = తొరకు, తొలకు, తొనకు; తృట్ + కృ = తొడకు, తొలకు, తొణకు; సాధ్ + కృ = సాకు.
4. ధాతువు + 'ను' వికరణ సంజ్ఞ + కృ: ధూను + కృ = దూకు.
5. క్రియాజన్య విశేషణము + కృ: భీత + కృ = బెడకు, బెళకు, వడ (ణ)కు.
6. ఉపసర్గము + కృ: ఉద్ + కృ = ఊకు.
7. అవ్యయము + కృ: సీత్ + కృ = చీకు; ధూత్ + కృ = డోకు.

2.-౦కు.

1. అనునాసికము + కృ: యమ్ + కృ = ఇంకు.
2. అనునాసికము + ఇతర హల్లు + కృ: న్యఞ్చ్ + కృ = నంకు.
3. ఉపసర్గము + కృ: ఉద్ + కృ = ఉంకు.
4. అనునాసికముగ మాఱు స్వభావముగల హల్లు + కృ: అధస్ + కృ = డుంకు, డొంకు.

5. ధాతువు + కర్మణి ప్రత్యయమగు 'య' + కృ:డీ + య + కృ = డింకు; బ్రూ + య + కృ = బొంకు.

6. సంస్కృత ధాతువు కొననుండు తాలవ్య వర్గీయ హల్లు కంఠ్య వర్గీయ హల్లుగ మారుట: కుంచ్, క్రుంచ్ = కుంగు, క్రుంగు.

3. కు.

1. ధాతువు + వికరణచిహ్నము + కృ:రిశ్ + కృ = ఇఱుకు; రుహ్ + కృ + ఉఱుకు; ఉష్ + కృ = ఉడుకు; ఛిద్ + కృ = చితు (దు) కు; చివుకు; తన్ (తస్) + కృ = తనుకు, దనుకు; తుష్ + కృ = తసుకు; వర్త్ (వృధ్) + కృ = వడకు; విష్ + కృ =వెత (ద,న) కు; ధృ + = దొరకు; నట్ + కృ = నడుకు; నశ్ (నష్) + కృ = నఱకు; నుద్ + కృ = నూకు; బ్రూ + కృ = పలుకు; విధ్ (వేధ్) + కృ = పితు (దు)కు; పిష్ + కృ = పిసుకు; పుట్ + కృ =పుడు (ణు) కు; భ్రశ్ + కృ = బెసుకు; వృధి (వర్ధ్ + కృ = బ్రతు (దు)కు; మిఞ్జ్ + కృ = మినుకు.

2. ఉపసర్గము + ధాతువు + కృ: ఉచ్ + ధాన్ + కృ = ఉతు (దు)కు;ఉద్ + ప్లు + కృ = ఉబుకు, ఉద్ + స్థా + కృ = ఒలుకు; వి + లస్ + కృ = బెళుకు, మెలకు

3. ఉపసర్గము + ధాతువు:అధి + కృ = అడు (తు, దు)కు.

4. క్రియాజన్య విశేషణము + కృ: కుస్ + త + కృ = కులుకు; ఛిన్న + కృ = చినుకు, చిలుకు; ధృత + కృ = తొడుకు, ధూ (ధు) త + కృ = తొలుకు, తొణుకు.

5. క్వద్రూపము + కృ: లయ + కృ = లసుకు.

4. క్కు.

1. ఉపసర్గము + కృ: ఉద్ + కృ = ఉక్కు.

2. ధాతువు + కృ: ఏధ్ + కృ = ఎక్కు; క్రుఞ్చ్ + కృ = క్రుక్కు; చష్ + కృ = చెక్కు; సుఖ్ (శుష్) + కృ = చొక్కు; తిజ్ + కృ = తిక్కు; తుజ్ (తుడ్, ధృష్) + కృ = తొక్కు, త్రొక్కు; తజ్ + కృ = దక్కు; నక్ + కృ = నక్కు; నుద్ + కృ = నొక్కు; ప్లుష్ + కృ = పొక్కు; భుజ్ + కృ = బొక్కు; మ్లా + కృ = మక్కు; ముష్ + కృ = ముక్కు; విజ్ + కృ = విక్కు; శుష్ + కృ = స్రుక్కు; భ్రశ్ + కృ = వక్కు.

5. గు.

1. ధాతువు + వికరణ చిహ్నము + కృ: అడ (ణ, న)గు, ఆగు (అడ్); అలగు (అలస్); వీగు, ఈగు (విద్); ఎరగు, ఎఱగు (ఏష్); ఎసగు (-వు) (ఇష్); ఏగు (ఇ); కరగు (ఘృ); కలగు (క్లిశ్); కా (క్రా)గు (కాశ్); కోగు, గోకు (కృత్, కృంత్); గొడ (ణ)గు (గుంజ్); చెలగు (చల్), చాగు (సాధ్); తునుగు (త్రుట్); తూగు (తుల్); తొరుగు, తొఱగు, తొడగు (స్తృ); వెరుగు, వెర్గు (వృధ్); పొసగు (పుష్);మడ (ణ)గు, మడగు, మడ్గు (మృద్); మసగు (మస్జ్); సరగు, సురుగు (సృ); తో (డో< దో)గు (ధును).

2. ఉపసర్గము + ధాతువు + కృ: ఊగు (ఉద్వీజ్); ఒదుగు (ఉద్ధృ); ఒసగు (ఉపాస్); నీగు (నివృత్); పసగు (ప్రసృ); బెడగు, వెలుగు (విలస్).

3. క్రియాజన్య విశేషణము + కృ: కడ(ణ)గు (కృత); చిను(డు)గు (ఛిన్న); తొడగు (ధృత); తొలగు (తృత); పెనగు (పినద్ధ); మొఱ(ఱు)గు, మ్రోగు(ముఖర)

4. ధాతువు + కృ: దాగు (ధా); మా (మ్రా)గు (మ్లా); మూగు(ముష్); మే(మ్రే)గు (మృజ్); రగు (రిచ్); వీగు (విజ్); వే(వ్రే)గు (వ్యధ్); సాగు (సాధ్).

5. తర్ధితము + కృ: మెసగు (ఆమిష్)

6. విశేషణము + కృ: లోగు (తుచ్ఛ); చూ. హిం. లుచ్ఛా.

పై యుదాహరణములలోని యర్ధానుస్వారోచ్చారణము (1) సహజముగ ననుస్వారయుక్తముగ బలుకు స్వభావముచేతను (2) దాతువులోనే యనునాసికముండుటచేతను (3) -ను -- నా - స్ -, అను వికరణ చిహ్నముల కలయికచేతను సంభవించి యుండును.

6.-౦గు.

1. ధాతువు + కృ: క్రుంగు (క్రు--); డంగు, దంగు (దంశ్); డొంగు, దొంగు. (ధా); దొంగు (తుల్); త్రుంగు (త్రుట్); నంగు (నస్, చూ. నాసికా. హిం. నాష్తా); పొంగు (ప్లుత్); బ్రుంగు (బ్రూ); మ్రంగు (మృద్).

2. ఉపసర్గము + ధాతువు + కృ: ఉప్పొంగు (ఉత్ల్పత్).

3. తద్ధితము + కృ: మ్రింగు (ఆ-మిష్).

4. విశేషణము + కృ: లొంగు (తుచ్ఛ; చూ. హిం. లుచ్ఛా).

7.-గు.

1. ధాతువు + కృ: అరుగు (ఋ); ఒదుగు (వ్యధ్); కసగు (కర్ష్, ఘర్ష్); గొరుకు (క్షుర్); చెఱుగు (శూర్ప్); చాగు (సాధ్); జరగు, సొరగు (సృ); ది(డి)గు(డీ); త్రాగు (తృష్); తిరుగు (సృ);వెఱుగు (వృధ్); మ(మా)లుగు (మ్లా); అఱుగు (క్షయ్); అలుగు (రుష్); ఇలుగు (రిశ్); ఈగూ (ఈజ్); ఈలుగు (లీ); మెదగు (మృద్).

2. ధాతువు: అగు (భూ); తగు (స్థగ్).

3. ధాతువు + కర్మణి 'య' + కృ: బిజుగు (బ్రూ).

4. క్రియాజన్య విశేషణము + కృ; కడుగు (క్షాలిత); కలుగు (కృత); చెలగు, చెల్గు, సెలగు (ఛిత్త, ఛిన్న), తల్గు (ధూత), తొడుగు (ధృత); నుడుగు, నొడుగు (నుత); పొడుగు (వృద్ధ); పొదుగు (పుష్ట).

5. ఉపసర్గము + ధాతువు + కృ: ఒర (ఱ)గు (ఉద్వర్త్); విసుగు (వ్యస్); వేగు (విలస్).

6. ఉపసర్గము + క్రియాజన్య విశేషణము + కృ; ఉడుగు (అప-,ఉపహత); ని (నీ)లుగు (నిర్వృత).

7. అవ్యయము + కృ: విడు(ఱు)గు (పృధక్).

8.-గ్గు.

1. ధాతువు + కృ: ఇగ్గు (ఇజ్); గగ్గు (గద్); డ(ద)గ్గు (దహ్); డి(ది)గ్గు(డీ); సుగ్గు (సుద్); మ(మ్ర)గ్గు (మ్లా, మృద్).

2. ఉపసర్గము + ధాతువు + కృ: నిగ్గు, నెగ్గు (నిర్వహ్).

9.-చు.

1. క్ష్, చ్, శ్, ష్, స్- అంతమందుగల ధాతువులు: అలచు (అలస్); ఊచూ (ఉజ్ఘ్), ఇది 'ఉద్ + కృ' నుండిపుట్టి గకారము చకారముగా మాఱుటవలన నైనను గలుగవచ్చును. కలచు (కలుష్); క్రాచు(కర్శ్); నాచు (నశ్); పూచు (పృచ్); రేచు (రిచ్); లాచు (లష్); వ్రేచు (వ్రశ్చ్).

2. త్, థ్, ర్ మొదలగున వంతమందుగల ధాతువులు + య - వికరణ చిహ్నము; ఏచు (ఏష్య్); చాచు (సాధ్య్); నోచు (కుత్య్); మెలచు (మిల్ + య); వేచు (వ్యధ్ + య).

3. ధాతువు + అఛ్ = అస్ (అఛ్ అను ధాతువు ధాతుకోశములలో లేకున్నను నట్టిదుండవలెనని శబ్దశాస్త్రజ్ఞులభిప్రాయపడుచున్నారు. ఈ ధాతుసంయోగమువలననే యాధునికార్యభాషలలోని చకారాంత ధాతువులు కొన్ని కలిగినట్లు వారు నిర్ధారించియున్నారు.) అడ(ణ)చు, ఆచు (అడ్), కఱచు (ఘృ); డా (దా)౦చు (ధా); తాచు (తడ్); మడా9డూ, ణ, ణు)౦చు, మలచు (మృద్)

4. ధాతువు + ఇష్య: 'ఇష్య'లోని 'ఇ' ఆగమముగావచ్చిన దనియు: 'ష్య' భవిష్యత్సూచక ప్రత్యయమనియు, 'ఇష్య' నుండియే వికారాంతధారువులు కొన్ని పుట్టినవనియు నుత్తరహిందూస్థానభాషలను బరిశోధించిన శబ్దశాస్త్రవేత్తల యభిప్రాయము. ద్రావిడభాషలయందు నట్లే కలిగియుండవచ్చును.

వాచు(వాదిష్య్), సైదు (సహష్య్).

5. ఉపసర్గము + ధాతువు అఛ్: తోచు (--)

6. క్రియాజన్య విశేషణము+య: తొలచు (ధూర, ధవళిత); నలచు (నత).

7. విశేషణము+య: లోచు (తుచ చూ. హిం. లుచా).

10-౦చు.

దీనియందలి యనుకరణోచ్చారణము తెనుగున విశేషము. కన్నడమున నిది - ను, - ఇను, గా కాన్పించును.

1. ధాతువు+ఇష్య్: ఈఆసడించు (ఈర్ష్య) కుంచు (క్రుంచిష్య్).

2. ఉపసర్గము+ధాతువు: --౦చు (ఆజ్ఞా).

3. ఉపసర్గము+ధాతువు+ఇష్య్: అచ్చలించు (ఆచ్ఛల్); ఆరటించు (ఆరట్); ఉ--౦దు(ఉత్కృ); ఉత్తరించు (ఉత్కృ, ఉత్తృ), ఉప్పలించు (ఉత్పత్); ఉప్పరించు, ఉప్పలించు(ఉళ్ల్పు); ఊకించు (ఉత్సహ్); ఊటించు (ఉత్థ్సా).

4. ఉపసర్గము క్రియాజన్య విశేషణము + ఇష్య్: అవఘళించు (అవకృత, అవఘృష్ట), ఆవులించు వకృత); ఒనరించు (ఉపసన్న):

5. క్రియాజన్య విశేషణము+ఇష్య్: అంటించు (అఙ్త్క్): అగ్గలించు (అర్ఘిత, అర్హిత, అంహిత), ఉద్దించు (యుక్త).

6. తద్ధితము+ఇష్య్:ఇ (చి)గి(వి, వు) రించు (శిఖర); ఇవత (తా); ళించు (హిమకృత).

7. ఆమ్రేడితధాతువు+ఇష్య్: అటమటించు (అట్).

8. అవ్యయము+క్రియాజన్య విశేషణము+ఇష్య్: అడ(ణ)కించు (ధస్కృత); అలమటించు (అలమ్+అట్); అలవరించు (అలమ్+పత్); ఇగి(వి)లించు (ఇహీకృత). 9. శ, ష, స, క్ష లంతమందు గల ధాతువుల కనునాసికోచ్చారణము కలుగుటవలన: ఉంచు (వస్).

11 - చు.

1.ధాతువు+ఇష్య్: అడరుచు (ధృష్); అఱచు,ఆర్చు(రస్); అలరుచు (లష్).

2. ధాతువు+య(య-వికరణచిహ్నము, కర్మణి-య): ఏచు (వృధ్);కఱచు (కర్ష్); కాచు (కాశ్); కాలుచు (క్లమ్);కుదుచు (స్కుద్); కొలుచు (కూల్).

3. ఉపసర్గము+ధాతువు+ఇష్య్: అలవఱచు (అధిపత్); ఉలుచు (ఉల్లూ); ఎలరుచు (విలస్); ఏడుచు (విలస్); ఏమఱుచు (విస్మృ); ఒలుచు(అవలూ); ఓరుచు (అపధృ).

4. ధాతువున కనునాసికోచ్చారణము కలుగుటవలన: ఉనుచు(వస్ఫ్.

5. క్రియాజన్య విశేషణము+ఇష్య్: అగలుచు (ఖాత, ఘాత); అదలు (రు)చు (దారిత); కడచు, కదలుచు (గత); కెరలుచు (కృత); గెలుచు (జిత); చిముడుచు (ఛింద, ఛిన్న); చీలుచు (ఛిత్త, ఛిన్న).

6. తద్ధితరూపము+ఇష్య్: ఇ (చి)గురుచు, ఇ(చి) గ్రుచు (శిఖర).

7. విశేషణము+ఇష్య్: డు(దు)లుచు (శిథిల).

12 - చ్చు.

1. ధాతువు+య: ఎ(హె)చ్చు (వృధ్); గి (గ్రు, గ్రొ)చ్చు (ఘృష్, కృష్); చొచ్చు (స్యూ); తెచ్చు (ధృష్, తృష్); నొచ్చు (నుద్); రెచ్చు (రిచ్); వచ్చు (వ్రజ్); విచ్చు (విచ్); వ్రచ్చు (వ్రశ్చ్)

2. ధాతువు+ఇష్య్:నచ్చు (నర్ం).

3. ఉపసర్గము+ధాతువు: ఉచ్చు (ఉత్స్యూ).

13. - జు.

ధాతువు+య:గోజు (ఘుష్); పో(ప్రో)జు (పుంజ్); రాజు (రంజ్); రోజు (రుష్).

14.-౦జు.

1. ధాతువున కనునాసికోచ్చారణము: గుంజు (కృష్)

2. ధాతువు: పొంజు (పుంజ్)

15.-జ్జు. ధాతువు+య: రజ్జు (రస్).

16.-టు.

1. ఉపసర్గము+ధాతువు: ఊటు (ఉద్వర్త్, ఉత్థ్సా)

2. క్రియాజన్య విశేషణము: ఆటు (ఆత్త, ఆప్త); గీటు (క్షిప్త); దూటు (ధూత); దోటు (దుత్త); పొరటు (పృక్త).

3. క్రేటు (చూ. క్రేంకార); దాటు (చూ. ధాటీ).

17.-౦టు.

1. అనునాసికముగల ధాతుజన్య విశేషణము: అంటు (అఙ్త్క్); కుంటు (కుంచిత, ఖంజిత, కుంఠిత); గంటు(ఘ్నంత,హన్; ఘాత, ఖాత, ఖన్).

18.-టు.

1.ధాతువు: చాటు (సాట్).

2. ధాతువు+అట్: తెగటు (తృచ్).

19.-ట్టు

1. క్రియాజన్య విశేషణము: ఉట్టు (ఉద్వర్తిత, ఉత్థాపిత); నెట్టు (నిర్వృత్త); ఒట్టు (వర్తిత); కొట్టు (కుట్టిత; గిట్టు (క్లిష్ట, కృష్ట, ఘృష్ట); తట్టు (తాడిత, తష్ట); పట్టు (వర్తిత,పతిత); పెట్టు (వృత్త); మట్టు మెట్టు (మర్దిత). కట్టు (కృష్ట, కర్షిత); కిట్టు (కర్షిత); కుట్టు (కృష్ట, కుత్థ, కర్షిత); పెట్టు(ప్రహత).

2. తద్ధితరూపము: పుట్టు (చూ, పుత్ర); మొట్టు (ముష్టిత).

20.-౦డు

క్రియాజన్య విశేషణము, (*చూడు, శుష్ట, శుష్క); తేడు (తిష్ట, తిష్ఠిత); తోడు (ధృష్ట); పేడు (పివద్ద); మూడు (మ్లష్ట); లోడు (లూత).

21.-౦డు.

1. క్రియాజన్య విశేషణము: ఉండు (ఉషిత,*వుష్ట); చుండు (*శుష్ట, శుష్క); పండు (ఫలిత); మండు (మ్లష్ట); నండు (*పక్త, పక్వ); చెండు (ఖండిత, ఛిందిత); తండు (దండిత); పిండు (పిష్ట, వ్యధిత).

2. ఉపసర్గము+క్రియాజన్య విశేషణము: పరుండు (పర్యుషిత).

22.-డు.

1. ధాతువు:ఆడు (అట్0; పాడు (పఠ్); పూడు(పూర్); పడు (పత్).

2. ఉపసర్గము+క్రియాజన్య విశేషణము: బెగడు, బెగ్గడు (బిజ్కృత, విహ్వలిత). 3. క్రియాజన్య విశేషణము: ఇడు, ఇముడు (హిత, *హింత); ఓడు (అవహత); చిముడు, (ఛిందిత,* ఛింత్త); చెడు (*ఛిత్త, ఛిన్న); తొడు(ధృత); వాడు (మ్లాత, మ్లష్ట); విడు (*భిత్త).

4. ఉపసర్గము+క్రియాజన్య విశేషణము: ఊడు (ఉత్పతిత, ఉత్పాటిత, ఉత్పాతిత); నిగుడు, నివుడు (నిర్హాపిత, నివృత్త, నిర్వృత్త); నెగ (వ)డు (న్యక్కృత, నిష్పృత, నిర్వర్తిత); పొగ(వ)డు (ప్రగీత, ప్రకృష్ట).

5. ఉపసర్గము+ధాతువు+అట్: ఊరడు (ఉచ్ఛ్వస్+అట్).

6. తద్ధితరూపము: కూడు (చూ. కూట).

7. అవ్యయము+ధాతువు: తెగ(వ)డు (ధిక్కృత).

23.-డ్డు.

1. క్రియాజన్య విశేషణము: అడ్డు (అడ్డ).

2. ఉపసర్గము+క్రియాజన్య విశేషణము: ఒడ్డు (ఉపహిత).

24.-ణు.

తద్థితరూపము: తెనమణు (శయన).

25.-తు.

క్రియాజన్య విశేషణము: పాతు (పాతిత).

26 - తు.

క్రియాజన్య విశేషణము: చాతు (సజ్జిత).

27 - త్తు.

1. క్రియాజన్య విశేషణము: అ(హ)త్తు (భక్త); ఎత్తు (ఇత); నత్తు (*నద్,*నత్త. చూ. నదన, నాద); మెత్తు (మృత్త, మృదిత); మొత్తు (ముష్టిత, మృదిత); రుత్తు (రుద్ధ).

2. ఉపసర్గము+క్రియాజన్య విశేషణము: ఒత్తు (ఉపహత, ఉద్ధత, ఉద్వర్తిత).

28 - దు.

1. ధాతువు: అలదు (ఆర్ద్); చాదు (సాధ్); మోదు (మృద్, ముష్టిత).

2. ఉపసర్గము+క్రియాజన్య విశేషణము: ఊదు (ఉద్ధ్మాత).

3. అవ్యయము+క్రియాజన్య విశేషణము: చీదు (సీత్కృత).

29 - ౦దు.

1. ధాతువు: కందు (క్రంద్); చిందు (ఛింద్); పొందు (స్పంద్, పద్).

2. ఉపసర్గము+ధాతువు: ఒందు (ఉపపపద్).

3. క్రియాజన్య విశేషణము: కందు (క్లమిత); కుందు (కృశిత); కొందు (కృత్త); మ్రందు (మ్రక్షిత, మ్రష్ట).

30 - దు.

1. ధాతువు: ఎయిదు, ఎయ్దు, ఏదు (ఏధ్).

2. ఉపసర్గము+క్రియాజన్య విశేషణము: సరదు (సంస్కృత, సంవృత).

31 - ద్దు.

క్రియాజన్య విశేషణము: అద్దు (అర్దిత, ఆర్ద్రిత); బిద్దు (భిత్త); దిద్దు (ధృత, తరిత); రుద్దు (రుద్ధ).

32 - ను

1. న, ణ, ల, లతో నంతమగు ధాతువులు; అను (అన్, అణ్); కను (అక్ష్ణ్); చను (చల్); తిను (తృణ్);నాసు (స్ను).

2. ధాతువు + -ను + -, - నా -, - న్ -, వికరణ చిహ్నము; కొను (కృణు); దును (ధును)

3. తద్ధితరూపము: ఆను (ఆధాన); ఈను (ఈజన); పూను (వహన);(వయన)

33 - న్ను.

1. ధాతువు + - ను - వికరణచిహ్నము: దున్ను (ధును)

2. క్రియాజన్య విశేషణము: పన్ను (*పన్న; పద్, పత్).

3. తర్ధితరూపము: ఎన్ను (హేలన); తన్ను (తాడన).

34 - పు.

సంస్కృతమున - 'ఆపయ' - అనునది ప్రేరణార్థమున ధాతువులతో జేరుచుండును. హాపయతి, విజ్ఞాపయతి, మొద. దీనిలోని - అయ - ఒక్కటే ప్రేరణార్థమునుగలిగి, - ఆప్ - అనునదియే కేవలమనుబంధమయినను, సాధారణజనులకు - ఆప్ - అనునదియే ప్రేరణార్థమున గలిగినట్లు తోచుటసంభవించెననియు, దానిని ధాతువులకు స్వేచ్ఛగా జేర్చుటవలన నుత్తరహిందూస్థాన భాషలలో ప - కారాంత ధాతువులు గొన్నియేర్పడెననియు నా భాషాతత్త్వజ్ఞుల యభిప్రాయము. ద్రావిడభాషలలోను గొన్ని ప - కారాంత ధాతువులట్లే యేర్పడియుండవచ్చును. 1. ధాతువు + (ఆప్) చాపు (సాధ్); మలపు (మృద్); రేపు(రిచ్).

2. ఉపసర్గము+ధాతువు: ఆపు (ఆపహృ); ఊపు (ఉపహృ, ఉజ్ఘాప్).

3. తద్ధితరూపము+ఆప్: చేపు (సీధు).

35 - ౦పు.

1. ఉపసర్గము+ధాతువు: నింపు (నిరాప్); పంపు (ప్రాప్).

2. ధాతువు+ఆప్: చింపు (ఛిదాప్); చంపు, సంపు (శవాప్); డింపు (డీ); తె (త్రెం)పు (త్రుట్, త్రక్ష్, తక్ష్); దంపు (దంశ్); పెంపు (వృధ్).

3. ఉపసర్గము+ధాతువు+ఆప్: అంపు (ఆజ్ఞాప్).

36 - పు.

1. ధాతువు+ఆప్: అఱపు (అశ్, అర్శ్); కఱపు (కృష్); చదుపు, చిదుపు, చెఱపు (ఛిద్); చలుపు, సలుపు, సళుపు (చల్); జరపు (సృ); తరపు (తౄ); తిఱపు (తృష్), నడ(దు)పు (నట్); నానుపు (స్నా); నిలుపు (నిష్ఠ్, తిష్ఠ్); పఱపు (పత్); పఱుపు (ఫల్); మలపు, మెదుపు (మృద్); మాపు (మ్లశ్); మెనుపు (మన్థ్); గిలు (ఱు)పు (క్షిప్).

2. ధాతువు+వికరణచిహ్నము+ఆప్: కలపు (చూ, కలయతి); చొనుపు (సృ, స్యూ).

3. ధాతువున ననునాసికము చేరుట: తనుపు (తృమ్ప్).

4. ఉపసర్గము+ధాతువు: ఓపు (అవాప్).

5. ఉపసర్గము+ధాతువు+ఆప్: అనుపు (ఆజ్ఞాప్); నెర(ఱ)పు (నిర్వర్త్); పాపు (అపాన్).

6. క్రియాజన్య విశేషణము+ఆప్: కడపు (ఘ్నత, క్షత); కొడపు (క్లిష్ట, కృష్ట); కొలుపు (కృత); దులుపు, దొలుపు (ధూత); నుఱు(లు)పు (నుద్); పెనుపు (పినద్ధ).

7. ఉపసర్గము+క్రియాజన్య విశేషణము+ఆప్: ఉడు(లు)పు (ఉపహత).

37 - ప్పు.

1. ధాతువు+ఆప్: ఉప్పు (ఉష్); కప్పు (ఛద్); గుప్పు (క్షిప్); తప్పు -----(స్తృ); దెప్పు (దిశ్); రొ (రు) ప్పు (రుద్, రుష్).

2. --------+ ధాతువు: ఒప్పు (అవాప్).

3. --------+ధాతువు+ఆప్: విప్పు (వ్యస్).

38 - ౦బు.

ఉపసర్గము+ధాతువు+ఆప్: పంబు (ప్రవృత్త).

39 - బ్బు.

1. ధాతువు: గెబ్బు (గ్రహ్); డబ్బు, దబ్బు (డహ్, చూ, దహర; ఒఱియా భాష. డక్కుచ్ఛి = పిలుచుచున్నాడు); ద్రొబ్బు (ద్రుహ్, దృమ్భ్).

2. ఉపసర్గము+ధాతువు: ప్రబ్బు (ప్రవహ్, ప్రవృత్, ప్రవృధ్, (ప్రవద్).

40 - ము.

1. న, మ్ప, మ్భ, మ - లతో నంతమగు ధాతువులు: ఓము (వన్); తును (ఱు) ము (తృమ్ఫ్); చిరుము (జృమ్భ్); అదుము (దమ్); కదుము (క్రమ్).

2. ఉపసర్గము+ధాతువు: అరు (ల)ము (ఆక్రమ్); ఉసుము (ఉద్యమ్); ఒరుము (ఉపక్రమ్); పులుము (ప్రలుమ్ప్).

3. క్రియాజన్య విశేషణము: గదము (గదితమ్); చదు(ఱు)ము, చిదుము, చెఱుము (* ఛిత్తమ్, ఛిన్నమ్); నోము (నుతమ్, *నుత్తమ్).

4. తద్ధితరూపము: సులుము (ఉమ్మాలనమ్, ఉల్లీనమ్); పొడము (స్ఫుటమ్).

41 - మ్ము.

1. మకారాంతదాతువు: క్రమ్ము (క్రమ్); నమ్ము (నర్మ్).

2. క్రియాజన్యవిశేషణము: తుమ్ము (క్షుతమ్).

3. తద్ధితరూపము: చి(జి)మ్ము (స్యందనమ్, సేచనమ్); పమ్ము (ప్రవర్తనమ్, ప్రవహణమ్); ప్రమ్ము (పరివేషణమ్).

42 - యు.

1. క్ష, చ, ఛ, జ, ఝ, శ, ష, స-లతో నంతమగు ధాతువులు: అమయు (మక్ష్); అరయు (రక్ష్, లక్ష్); అలయు (అలస్); అవియు (ప్రశ్చ్); ఇడి (ఱి యు (రిశ్, రిష్); ఎలయు (లష్); ఏయు (ఇష్); కల (లి)యు (కృశ్, కర్ష్); కినియు (క్లి; క్లిన్న); కుదియు (కుత్స్); కూయు (కూజ్); కెడయు (కృశ్, క్లిశ్); క్రిక్కిఱియు (కృశ్‌కృశ్); క్రోయు (క్రుంచ్); గీయు (కృష్, ఘృష్); తేయు (తిజ్, తిష్): డూ (దూ)యు (దుష్); దొర(ఱ)యు (దృశ్); పరియు (పృష్); పాయు (భజ్, పాంస్, అపాస్); పొఱ (ఱి)యు (పృష్); పొలయు (ప్లుష్); పోయు (ప్రోక్ష్, ప్రోష్); మలయు (మ్లశ్); మురి(ఱి)యు (మృశ్); రే (ఱే)యు (రిచ్, రిజ్); రోయు (రుష్, రుశ్); లాయు (లష్, లస్); వ్రేయు (వ్రశ్చ్).

2. ఉపసర్గము+ధాతువు: ఆరయు (ఆరక్ష్, ఆలక్ష్); ఉరి(ఱి)యు (ఉద్రిచ్); ఉలియు (ఉద్రస్); ఒడియు (అవధృష్); ఒలయు (ఉల్లస్); నెర(ఱ)యు (నిర్విశ్); బిగియు (వికృష్, వికృశ్); బెడియు (విదృశ్, విధృష్); బెర(ల)యు (విరచ్); మెఱయు (విలస్); వలయు (అవలష్); విరియు (విరచ్); వెలయు (విలస్); వలియు (వ్యరిశ్).

3. ఉపసర్గము+ధాతువు+య: పెనయు (పి, అపినద్ధ).

4. ధాతువు+ఇష్య్: ఎగ(వ)యు (ఏధ్); కదియు (స్కద్); కనియు (క్లమ్); కమియు (క్రమ్, క్లమ్); కవియు (క్రమ్); గునియు (క్వణ్); చదియు, చిదియు (ఛిద్); చెనయు (స్విద్); చెలయు, చెలయు (చల్); జడియు (చల్, శ్లథ్, శ్రథ్, శబ్ద్); నోయు (నుద్); పడయు (పత్, పద్); మదియు (వృధ్).

5. అవ్యయము+ధాతువు: ఎడయు (పృధక్కృ); సొలయు (సు-అలస్).

6. తుదియచ్చుపై యడాగమముగలుగుట: ఒడియు (ఉడ్డీ); మాయు (మ్లై, మ్లా); మి(వి)డియు (విడీ); ఒలియు (ఉల్లూ).

7. ధాతువు+య:కోయు (కృత్); క్రాయు (గ్రివ్య్); మోయు (వహ్య్); బులియు (బ్రూయ), చూ, హిం, బూలా; బోల్; చూ. తెనుగు: బొల్లిమాట.)

8. విశేష్యము+స్య: తడయు (తటస్థా); మొరయు, మ్రోయు (ముఖరస్).

9. కృద్రూపము: తనియు (తృష్ణా); పులియు (పూతి); ముగియు మొనయు (ముఖ).

10. క్రియాజన్య విశేషణము+ఇష్య: వడియు (ఉదిత).

11. విశేషణము+ఇష్య: తెలియు (ధవల).

43 - య్యు.

ధాతువు+య:క్రయ్యు (కృష్) గ్రొయ్యు (కృశ్, క్రుంచ్); డా(ద)య్యు (దృష్); డు(దు)య్యు (దుష్); త్రెయ్యు (త్రక్ష్); బ్రుయ్యు (భ్రశ్).

44 - రు.

1. చ, ర, శ, ష, స లంతమందుగల ధాతువులు: అమరు (మ్రశ్, మ్రష్); ఆరు (ఆస్, ఆట్); కసరు (కర్ష్, ఘర్ష్); కోరు (కర్ష్); చూరు (శుష్); తిము(వు)రు (త్వర్); పేరు (ప్రా. పుఅర్); వారు (వ్రశ్చ్).

2. ధాతువు: కేరు (గౄ); తలరు, తూరు (స్తృ); తీ(తూ)రు (తృ); పేరు (పౄ).

3. ఆమ్రేడితధాతువు: అడ(ద)రు, అదురు (అట్ అట్).

4. ధాతువు+కృ: ఎగురు (ఏధ్, ఏష్).

5. ధాతువు+ఇష్: ఎదురు (రుధ్); కమరు (క్లమ్); చిదురు, చీఱు, గీఱు (ఛిద్); తొడరు (తుడ్); పదరు (పద్); పదురు (పత్); విదురు, బెదరు, పీరు (భిద్); మదురు (మద్); ముదురు (వృధ్); ముసరు, మూరు (ముష్).

6. ధాతువు+అట్: ఎ(ఏ) సరు (ఏష్); కొసరు (కుంచ్); క్రుమ్మరు (క్రమ్); చమరు (శమ్); పొకారు (భాజ్); ముసరు (ముష్); వందురు (వ్యధ్); వద(స)రు (వద్).

7. ఉపసర్గము+ధాతువు: ఉదరు (ఉద్+అట్); నిము(వు)రు (నిర్మృశ్).

8. ఉపసర్గము+ధాతువు+ఇష్: పారు (ప్రవృత్); వేస(సా)రు (వ్యస్).

9. ఉపసర్గము+క్రియాజన్యవిశేషణము+అట్: ఒ (పొ-,మొ) నరు (ఉపపన్న).

10. క్రియాజన్యవిశేషణము: చెదరు (ఛిద్ర).

11. క్రియాజన్యవిశేషణము+ఇష్: ఎడరు (విద్ధ).

12. క్రియాజన్యవిశేషణము+అట్: కదురు, కొదరు (ఖదిత, కృత); కుదురు, కూరు (కృత).

13. వద్ధితరూపము+కృ: డాకురు (దక్షిణ+కృ); చమరు (చపేట+కృ).

45 - ఱు.

1. ఋ, శ, ష, స, లంతమందుగల ధాతువులు: అ(ఆ)ఱు (అర్శ్); ఏమఱు (విస్మృ); కేఱు (కష్); దూఱు (దుష్); మాఱు (మ్లశ్).

2. ఆమ్రేడితధాతువు: ఈడేఱు (ఇష్ ఇష్); దద్దఱు (త్వర్‌త్వర్). 3. ధాతువు+ఇష్:ఎచ్చిఱు (ఏష్); కమ్మఱు (క్రమ్); గివుఱు, గీ (చీ-,జీ-)ఱు (ఛిద్); జాఱు (సృ, స్రవ్, శ్లథ్): తా (తే)ఱు (తౄ).

4. ఉపసర్గము+ధాతువు:పాఱు (ప్రసృ).

5. ఉపసర్గము+ధాతువు+ఇష్; పాఱు (ప్రవహ్).

46 - ఱ్ఱు.

ధాతువు: జుఱ్ఱు (జుష్); కుఱ్ఱు (కూజ్, ఘుష్).

47 - లు.

1. క్రియాజన్య విశేషణము: అగ(గు)లు, ఔలు (ఖాత, ఘాత); అడ(ద)లు (చూ. హిం. డర్); ఈసడిలు (శిథిలిత); ఎచ్చిఱిలు (ఏషిత, వృధిత); ఎడలు (*భిత్త, భిన్న); ఏలు (ఏధిత); ఒరలు, రోలు (రుదిత); కదలు, కుదులు (స్థలిత, స్కదిత, స్కుదిత; కనలు కనారిలి (చూ. సం కనల); కమలు, కాలు, కుములు, కుమారిలి (క్లమిత); కుదికిలు (స్కుదిత); కుప్పతిలు (గూర్విత); కుమ్మరిలు (కుంఫిత), కుసులు, కూలు (కుంచిత); కెరలు (కూజిత, క్రుద్ధ); క్రాలు (క్రాంత); క్రుంగిలు (కుంచిత); క్రోలు (గృహీత, కృష్ట); చిందిలు, (ఛిందిత); చికిలు (చకిత); చిటిలు, చిట్లు, దీ(డీ)లు, సడలు (శిథిల); చీలు (*ఛిత్త, ఛిన్న); చతి(ది)కిలు (సదిత); చాలు (సాధిత); తగు(వు)లు, తౌలు (స్థగిత); తర(ఱ)లు, తర్లు, తెర(ఱ)లు (తరిత); తూలు (ధూత); తొడికలు (త్రుట్కృత, త్రుటీకృత); తొట్రిలు (తోత్కృత, దుష్ట), దొంగిలు (తస్కరిత); నొగులు (నుద్+కృత); పగులు (భక్త); పిగులు, పీలు, పెక(గ)లు, పేలు (*భిక్త, భిద్+కృత, భేదీకృత); పొదలు (వర్ధిత); పొరలు, పొర్లు (ప్రవర్తిత); పొగు(వు)లు; (*ప్లుష్+కృత); ప్రేలు(*బ్రూత, *వదిత); బ(వ)డ (ద,దు)లు, విదలు (బాధిత, భిద్+కృత); మా(మ్రా)లు, (మ్లాత); ముంగిలు (ముఖరిత); ము(మ్రు)చ్చిలు (ముషిత); రగు(వు)లు (రంజిత); ఱోలు (రాసిత); వఱలు (వర్తిత); వసులు (అపసృత: భిద్+కృత); వా(వ్రా)లు (అవపాత); వీలు (విహిత); విదులు, వెడలు, వెలలు (వికృత, వికల); వెలికిలు (బహిష్కృత); వే (వ్రే)లు (విధృత, వివృత); సోలు (శ్రమిత, శ్రాంత).

2. ఉపసర్గము+క్రియాజన్య విశేషణము: ఆగుబ్బతిలు (ఆగూర్విత).

48 - ల్లు.

1. క్రియాజన్య విశేషణము: అల్లు (వల్లిత, వేల్లిత); ఉడికిల్లు (ఉష్ణీకృత); ఎగసిల్లు (ఏష్కృత); కంటగిల్లు (కంటకిత); క(త)త్తరిల్లు (త్వరిత); క్రమ్మరిల్లు (క్రమిషిత); గిల్లు (క్షత, క్షిప్త); గూసుగిల్లు (ఖుంజిత, కుంచిత); చిప్పిల్లు (క్షిప్త); చెమ్మగిల్లు (తీమ్ కృత); చ(చె)ల్లు, తల్లడిల్లు (చాలిత); చాగిల్లు (సాధ్+కృత); చొ (జొ) బ్బిల్లు (క్షుభిత); రవణిల్లు (స్థానిత, స్థాపిత); డుల్లు, డొల్లు (శిధిలిత), తారసిల్లు (ధర్షిత), తుప్పటిల్లు (తర్పిత); తొట్రిల్లు (త్రుటిత, దుష్ట); తేలగిల్లు (ధృత+కృత, తరిత+కృత), దండసిల్లు (దండిత); దద్దరిల్లు, రద్దిర్లు (త్రస్త, త్వరిత), దురపిల్లు (*దూషాపిత); దుసికిల్లు (దుష్కృత); దూపిల్లు, దూపటిల్లు (తృషాపిత); నిట్రిల్లు (నిష్ఠిత); పిక్కటిల్లు (పృధక్కృత, నర్ధిత); చిప్పిల్లు (ఛిచాపిత); పెల్లగిల్లు (పృధక్కృత, భిద్+కృత); బండిగిల్లు (బందీ కృత) బాసగిల్లు (బలాత్కృత); బీటగిల్లు (పృధక్కృత); బెండగిల్లు (భింద్+కృత); బెగ్గిల్లు, బెగ్గడిల్లు (భర్జిత, విహ్వలిత); బొల్లు (*బ్రూత); బోరగిల్లు (చూ. హిం. బోల్తా); మందటిల్లు (మందిత); మంపిల్లు (మదాపిత); మేటిల్లు (మహిత); మోరటిల్లు (ముఖరిత); ఱంతిల్లు, రొల్లు (రటిత, రాసిత); లొగ్గడిల్లు (రుగ్ణ, రోగిత, *తుచ్ఛిత); సన్నగిల్లు (శ్లక్ష్ణీకృత); సొంపిల్లు (చూ సుందర); హెచ్చిల్లు, హెచ్చిరిల్లు (వర్ధిత, ఏష్+కృత, ఏధ్+కృత).

2. ఉపసర్గము+క్రియాజన్య విశేషణము:ఆవటిల్లు (ఆపతిత); ఊఱడిల్లు (ఉచ్ఛ్వసిత); ఊసరిల్లు (ఉత్సరిత, ఉత్సారిత); అడిగిల్లు (అధస్కృత); ఏమఱిల్లు (విస్మృత); ఒడ్డ(త్త)గిల్లు, ఒత్తిల్లు (ఉపహిత); ఒల్లగిల్లు (ఉపహృత); ఓటిల్లు (అపహృత); ఓడిగిల్లు, ఓరగిల్లు (అపహృత); దెప్పరిల్లు (ఆపాదిత, ఆపన్న, స్థాపిత); పరిడవిల్లు (పరిష్ఠాత); పల్లటిల్లు (పర్యస్త); పాయగిల్లు (అపాస్త, భాగీకృత).

49 - ళు.

క్రియాజన్యవిశేషణము: తాళు (స్థాత, ధృత).

50 - ళ్లు.

క్రియాజన్యవిశేషణము: కు(క్రు)ళ్లు (కర్శిత); త్రెళ్లు (త్రుటిత); త్రుళ్లు (త్రుటిత, దృప్త); వెళ్లు (విధృత, విగత); సళ్లు (శ్లధిత).

51 - వు.

1. తుదిగకారము వకారముగ మాఱుట; ఉత్వముపై వగాగమము వచ్ఛుట. చూ. (గు, గు). అఱువు (రిశ్); అలువు (రుష్); ఉడువు (ఉపహృ); ఊవు (ఊద్వీజ్); ఎసవు (ఏష్); ఒదువు (వర్ధ్); ఒసవు (ఉపాస్); ఓవు (ఉపహృ, ఉదాహృ); చెరువు (చక్ష్); చెలవు (ఛిద్); చదువు (శబ్ద్); తడవు (తడ్); తలవు (తౄ); తవు (స్థగ్), తొడవు (ధృత); త్రావు (తృష్); త (త్ర)వ్వు (తక్ష్, త్రక్ష్).

2. ధాతువు: అవు (భ్రూ; ప్రాకృతము: ఓ, అఉ, అవు); పోవు (ప్రగ.)

52.-వ్వు.

ఒవౄ (ద్ఫాహృ, అవఃర్); కవ్వు (చూ. కవల); కివ్వు (క్లిశ్). చివ్వు (ఛిదాప్); త్ర (త్రె)వ్వు (త్రక్ష్).

53. -సు

తెనుగున సు వర్ణాంతధాతువులు లేవు. 'సరసు' అనునొకటి శబ్దరత్నాకరమున జేరినది. ఇది. హిందూస్థానీ భాషనుండి చేరినదేమో. సంస్కృతమున దీనికి సంబంధించిన శబ్దములు 'సదృశ, సరస, సంవృష్‌' అని చెప్పవచ్చును.

ధాతువులు.

తెనుగుధాతువులనొకచో జేర్చిన ధాతుకోశ మింకను నేర్పడలేదు; శబ్దరత్నాకరమున జేరిన ధాతుసముదాయమే మన పరిశీలన కాధారముగ జేకొనవలసియున్నది. ఈ ధాతువులలో 1. మూలధాతువులు, 2. మూలధాతువులనుండి యనేకవిధముల బుట్టినధాతువులు, 3. కృత్తద్ధితరూపములనుండి పుట్టినధాతువులు, 4. ధ్వన్యనుకరణబోధకధాతువులు, నని నాలుగుతరగతులుగ నున్నవి. ఇవియన్నియు సాధారణముగ నాంధ్ర వాఙ్మయమున బూర్వకవులచే వాడబడినవై యున్నవి కవిప్రయుక్తములుకాని ధాతువులు కేవలవ్యవహారస్థములైన ధాతువులును గొలదిగ నీనిఘంటువున జేరకపోలేదు. పూర్వకవులుపయోగించిన ధాతువులలో గొన్ని నేడు వ్యవహారభ్రష్టములైనవి. వ్యవహారచ్యుతి నొందని కొన్నిధాతువులు నేడు క్రొత్తయర్థములను బొందినవి. ఇవిగాక ధాతునిర్దేశము చేయ వీలులేని కొన్ని క్రియారూపములు మాత్రము భాషయందు నిలిచియున్నవి. తెనుగులోని ధాతువుల నీ క్రింది విధముగ వర్గములుగ నేర్పఱుపవచ్చును.

I. ప్రధానధాతువులు.

1. ప్రధానధాతువులు - (i) కేవలధాతువులు. (ప్రాచీనార్యభాషలలోనినివి.) (ii)ఉపసర్గసహితధాతువులు: ప్రాచీనార్యభాషలలోనిధాతువుల కాయా వికరణచిహ్నములును, నితరచిహ్నములును జేర్చుటవలన నేర్పడినవి.

3. సంస్కృతమునుండి చేరినధాతువులు (తత్సమములు, అర్థతత్సమములు).

4. వ్యుత్పత్తి సందేహముగల ధాతువులు

(దేశ్యములుP). 1. ప్రేరణార్థకధాతువులు. (అ) (i) ప్రాచీనములు -తద్భవములు (ii) మధ్య, ఆధునిక కాలికములు.

(I) 1. ధాతుజధాతువులు .

2. కృత్తద్ధితజన్య|(ఆ) తత్సమములు.

ధాతువులు| (ఇ) అన్యదేశ్యములు

3. సమస్తములు, ప్రత్యయసహితములు.

4. ధ్వన్యనుకరణములు.

5. సందేహాస్పదములు.

ఉదాహరణములు.

1. (i). ప్రాచీనార్యభాషలలోని ప్రధానధాతువులు : కేవలధాతువులు. తె. అచ్చు: బంగాళీ. అఛ్; ప్రా. అచ్ఛతి ; ఇండోయూరోపియను* ఎస్కోతి; తె. కందు; బం. కాద్; సం. క్రంద్; తె. కఱ్(చు), కా(గా)డు; బం. కాట్; సం. కృత్; తె. గుణించు; బం. గణ్, గుణ్; సం. గణ్; తె. చీఱు(లు); బం. చీఱ్; సం. ఛిద్; తె. తాకు; బం. డాక్ (చూ.తె.డాక); ప్రా. డక్క్; తె. డులు (పు); బం;దుల్. సం. చూ. దోలా; తె. నాను, బం. నాహ్; సం. స్నా; తె. పాచు (ప్రాచిపోవు); బం. పచ్, సం. పచ్; తె.పుటుకు; బం. ఫాట్; ఫృట్; ప్రా. ఆర్య. స్ఫాట్*; స్ఫట్; తె. వంతు (ధాతువు?,) బం. బాట్; సం. వంట్; తె. పట్టు; బం.బట్; సం.వృత్; తె. బొల్లి(మాట) (ధాతువు?), బం. బోల్; సం. బ్రూ; తె. వంచు; బం. భాజ్; సం. భంజ్; తె. సొగయు; బం. సోహ్, సం. శుభ్; -మొ

I. 1. (ii) ప్రాచీనార్యభాషయందలి యుపసర్గ సహిత ధాతువులు: తె. ఉట్టు; బం. ఉఠ్; సం. ఉద్-స్థా; తె. నెవ (గ) డు; బం. నిబా (హ్), సం. నిర్వహ్ మొ.

1. 2. ప్రాచీనార్యభాషాధాతువుల కితరచిహ్నములు చేరినవి: తె. కొను; బం. కిన్; సం. కృణు; తె. దును; బం. ధునే; సం. ధును మొ;

1. 3. సంస్కృతమునుండి చేరిన తత్సమములు: ఎట్టి సంస్కృతధాతు వయినను తెనుగు ప్రత్యయములతో దెనుగున జేరవచ్చును. సంస్కృతము నుండి చేరిన యర్థతత్సమములు: సంతసించు, బుజ్జగించు, ఆరడించు, తగు, తిను మొ.

1. 4. వ్యుత్పత్తి సందేహముగలధాతువులు: వీనినే దేశ్యములని పిలువ వలసియుండును. ఇట్టి వతిప్రాచీనతద్బవములని యాధునికార్యభాషా తత్త్వజ్ఞుల యభిప్రాయము. వీని తద్భవత్వము నిరూపించుటకు వారుప్రయత్నించుచున్నారు. ఇట్టి దేశ్యధాతువులు నేటి యార్యభాషలయందున్న వానికంటె దెనుగున నెక్కువగ లేవు.

II .థాతుజథాతువులు.

II. 1. ప్రేరణార్థక చిహ్నముతో గలసి వికారము నొందినవి: తె. ఓకిలించు; బం.ఉగార; సం. అవక్రియతే, తె. దాచు, బం. దా; తె. నప్పు; సంజ్ఞాప్యతే; ప్రా. ణప్పేఇ; హిం. నాపే; సం దాపయ; తె. మాపు; బం. మా; సం. మ్లాపయ; తె. పడయు; బం. పాఱా,య్; సం. పాతయ; తె. గాలించు. బం గాలే; సం. గాలయతి; తె. చెలయు; బం. చాలే, సం. చాల యతి; తె. నోయు; బం. నోయ్; సం. నామయతి మొద.

II. 2. కృత్తద్ధిత జన్యధాతువులు: (అ) తద్భవములు (1) ప్రాచీనములు.

ఈ వర్గపు ధాతువులు విశేష్యములనుండియు, ధాతుజ విశేషణముల నుండియు గలిగినవి. ఇండో-ఆర్యభాషయందే విశేష్య, ధాతుజ విశేషణముల నుండి క్రియారూపము గల్పింపబడుచుండెను. వానికిట్టి సందర్భముల జేరు- ఆయ-(కృష్ణాయతే మొద). ప్రత్యయము చేరకయే యవి క్రియారూపముల నొందుచుండెను. సంస్కృత వైయాకరణుల ప్రకార మెట్టి విశేష్యప్రాతిపదికమైనను గ్రియాప్రాతిపదికముగ నుపయోగింపవచ్చును. ప్రత్యయసంయోజనము వలన గలిగిన క్రియారూపములు నానాటాకి మార్పులజెంది, యాయా రూపమును బొందుటచే, ఉపసర్గ, ధాతు, వికరణ, ప్రత్యయ విభాగ మస్పష్టమగుచు వచ్చెను. ఈ లోపున భూతకాలధాతుజ కర్మణి విశేషణము ప్రాధాన్యము వహించెను. 'సోగచ్ఛత్' అనుటకు 'స గత:' అనునట్టి రూపములే సాధారణము లయ్యెను. ఈ-'త' ప్రత్యయము గల విశేషణములే ప్రాకృతమునను నేటి యార్యభాషలయందును బ్రత్యేక క్రియాప్రాతిపదికములుగ నిలుచు చుండ, పూర్వపు క్రియాప్రాతిపదికము లంతరించుచు వచ్చెను. ఈ-తప్రత్యయము ప్రాకృతములయందు అ, య, డ, ర, ల, ళ లుగా మాఱుచు వచ్చెను. 'గత' అను రూపమున కా యా ప్రాకృతములందు 'గఅ, గయ, గద, గడ, గఇర, గఇల, గఇళ, అను రూపము లేర్పడెను. వీనిపై దిరిగి పురుష, వచన, లింగబోధకములగు ప్రత్యయములు చేరుచు వచ్చెను. సంస్కృతభాషకు బ్రాకృతములద్వారా నేటి యార్యభాషలయందు గలిగిన పరివర్తనమునకు గారణము ద్రావిడభాషలతోడి సంపర్కమేయని కొందఱమతము. సహజముగనే యిట్టి పరివర్తనము గలిగినదని మఱికొందఱ మతము.

ఈ రెండవమతమే సమంజసమయినట్లు తోచుచున్నది. ప్రాచీన ప్రాకృతములు వ్యవహారభాషలుగ నుండిన నాటి ద్రావిడభాషల స్వరూపమును దెలిసికొనుట కాధారములులేవు. ద్రావిడభాషలస్వరూపము దెలిసికొనుటకు శాసనాద్యాధారములు గోచరించిననాటికి ప్రాచీనప్రాకృతములు వ్యవహారభ్రష్టములై, కేవలగ్రంధములయు, వ్యాకరణములయు సాహాయ్యముననే తెలిసికొన వీలగుచుండెను. సంస్కృతమును బ్రాకృతభాషలుగను, బ్రాకృతములను నేటియార్యభాషలుగనుమార్ప గలిగిన యాద్రావిడాభాషాస్వరూప మెట్టిదియో తెలియదు. ద్రావిడభాషల సంపర్కమున బ్రాకృతభాష లేర్పడినవనుట సరికాదు. సంస్కృతమునుండి ప్రాకృతములుగలిగిన మార్గముననే ద్రావిడప్రాకృతమును నేల కలిగియుండరాదో తెలియదు. ఏయేపద్ధతులపై సంస్కృతమునుండి ప్రాకృతము లుప్పతిల్లినవో, యాపద్ధతులనే యవలంబించినచో ద్రావిడభాషారూపములనుగూడ సంస్కృతజన్యములుగ నిరూపింపవచ్చును.

ఈ సందర్భమున నొక విషయమును మఱచిపోగూడదు. సంస్కృతము నుండియే ప్రాకృతములు పుట్టినవనుట పొరబాటు. సంస్కృతమును నొక ప్రాకృతభాషయే. దానిని సంస్కరించి వ్యాకరణబద్ధముగ జేయుటచే దానికి సంస్కృత మనుపేరు గలిగెను. దానితో సంబంధించినను, కేవలము దాని నుండియే యుద్భవింపని యనేక ప్రాకృతభాషలు ప్రచారమందుండెను. వానిని పండితులు వ్యాకరించియుండలేదు. అట్టివానిలో ద్రావిడభాషావర్గ మొకటి. ఈ విషయము మఱియొకచోట నీ గ్రంధమున వివరింపబడియున్నది.

ధాతుజ విశేషణములనుండియు, విశేష్యములనుండియు గలిగిన క్రియారూపములు మఱియొకచోట చూపబడియున్నవి. వీనిలో జాలమట్టుకు బ్రాచీనములే. ఆధునికకాలమున దద్భవధాతువు లేర్పడుట యంతగా లేదు.

II. 2. (ఆ) తత్సమములు: ఇట్టిధాతువులు కొన్ని తెనుగు వాఙ్మయమున జేరినవి. కరుణించు, దృష్టించు మొదలయినవిట్టి వాని కుదాహరణములు.

II. 2. (ఇ) అన్యదేశజములలో హిందూస్థానీభాషనుండివచ్చిన వెక్కువగా నున్నవి. ఇట్టివానిలో రెండవవర్ణము సాధారణముగ దీర్ఘముగ నుండును. వీని యంతములందు - 'ఆయించు' - అను ప్రత్యయము చేరుచుండును.

అటకాయించు,అదమాయించు, ఉజ్జాయించు, కే (ఖే)టాయించు, గదమాయించు, గమాయించు, గుమాయించు, జమాయించు, జుమాయించు, చునాయించు, టలాయించు, రలాయించు తటాయించు, తమాయించు: తుటాయించు, తుటారించు, దబకాయించు, దబాయించు, దమాయించు, నిభాయించు, పచారించు, పస్తాయించు, పుసలాయించు, పురాయించు, ఫర్మాయించు, బలకాయించు, బడాయించు, బిడాయించు, రంగాయించు, పాలాయించు, సతాయించు, సముదాయించు, సాసాయించు, మొద.

సాధారణముగ దెనుగుశబ్దములలో మొదటివర్ణముమీదనే ఊత ఉండును. కావున రెండవ మూడవవర్ణములు సాధారణముగ దీర్ఘములుగ నుండవు. అవి మూలభాషలో దీర్ఘముగనున్నను తెనుగున హ్రస్వములగుటయు, రానురాను లోపించుటయు సంబవించును. ఈ విషయము తెనుగునందలి యూతనుగూర్చి చెప్పునప్పుడు ముచ్చటింపబదినది. హిందూస్థానీ మొదలగు భాషలనుండి తెనుగునజేరిన శబ్దములందలి పదమధ్యదీర్ఘములు మాత్ర మట్లే నిలిచియున్నవి. కావున నివి చాల నవీనముగ దెనుగున జేరినవని చెప్పవచ్చును.

అయినను, పదమధ్యదీర్ఘములుగల కొన్నిదేశ్యక్రియలును దెనుగున లేకపోలేదు. దువాళించు = గుఱ్ఱమును బరుగెత్తజేయు, నివాళించు= ఆరతెత్తు; పిసాళించు=ప్రకాశించు, పరిమళించు, వ్యాపించుమొద. మురాళించు= నురాళించు=దిగదుడుచు; సుమాళించు= ఎక్కువసంతోషమునొందు మొద. ఇట్టివియు నన్యదేశ్యములేయై యుండును. వీనిసంపర్కముచే గేవల తద్భవధాతువులును బదమధ్యదీర్ఘము నొందవచ్చును. ఉదా. కళా సించు, తళారించు, వెలారించుమొద. తద్భవ, దేశ్యశబ్దములందుండు సంయుక్తాక్షరములు సాధారణముగ నేకవర్ణద్విత్వములై యుండును. ఒకహల్లు వేఱుహల్లుతో సంయోగముగలిగి శబ్దమం దున్నప్పు డట్టి శబ్ద మర్థతత్సమమో, యన్యదేశీయమో యై యుండవలెను. ఉదా:- త్రస్తరించు, మస్తరించు, కుస్తరించు, మొద.

కొన్నియెడల నన్యదేశ్యవిశేష్యములకును 'ఇంచుక్కు' చేరి తెనుగున క్రియాప్రాతిపదికము లేర్పడును. ఉదా:- టూకించు (హిం. టూకీ), టాకించు (హిం. టాకా), రంగరించు, రంగలించు, రంగాయించు.

భారతీయార్యభాషలనుండికాక యితరమగు నిండో-యూరోపియను భాషలలో నింగ్లీషునుండి. తెను గెక్కువ శబ్దములను జేర్చుకొన్నది. ఆంగ్ల విశేష్యముల నెక్కువగ నాంగ్లవిద్య నభ్యసించినవారును, వారితో సంబంధముగలవారును, నాంగ్లప్రభుత్వముతో సంబంధముగలవారును నుపయోగించుచున్నారు. కాని యాంగ్లక్రియలు మాత్రము తెనుగున ధాతువులుగ జేరలేదు. ఇతరభాషాపదముల కించుక్క జేర్చి వాడుకొనునట్లు తెనుగువా రాంగ్లపదములకు జేర్చుటలేదు. అట్లాంగ్లపదములను వాడవలసినప్పుడు వానిని 'చేయు' ధాతువులతో జేర్చి వాడుకొనుచుందురు. ఎంజోయ్‌చేయు, ఎగ్జామిన్‌చేయు, మొద. ఇట్లే హిందూస్థానీపదములను వాడునప్పుడును 'చేయు' ధాతువనుప్రయుక్త మగుచుండును. ఉదా:- రవానాచేయు, మాఫీచేయు, మొద.

II. 3, 4, సమస్తధాతువులు, ప్రత్యయసహితధాతువులు, ధ్వన్యనుకరణధాతువులు, వీనిపట్టికలు మఱియొకచో నియబడినవి.

II. 5. సందేహాస్పదములు, నష్టధాతువులు:

కా, కద, కదా, పద, పదము, పదడు; ఇంద, ఇందము; ఊరక; మిన్నక; లేదు; కావున, కాన - ఈ మొదలగురూపములకును, పొరి, ఒగి, మొదలగు నవ్యయములకును, నిట్టివే మఱికొన్నిటికిని రూపము లసాధారణములుగ నున్నవి. వీనిలో గొన్నిటికి ధాతువు లున్నట్లు గానవచ్చినను నా ధాతువులనుండి యారూపము లెట్లు కలిగినవో తెలుపుట కష్టము. వానిని గూర్చి తెలిసికొనుటకు బ్రాకృతభాషలయు, ఇతర ద్రావిడభాషలయు, సాహాయ్య మావశ్యకమగును.

కొన్నిధాతువులు సంస్కృత ధాతురూపములతోడనే యున్నను వానిని దేశ్యములుగ బరిగణించుచున్నారు: ఎడయు (బం. ఏత్, సం. ఏడి); నడచు (బం. నట్, సం. నడ్, ప్రా. ఇ. ఆ. నృత్; ప్రా. నట్, నడ్); కుదియు (బం. కుద్, సం. కూర్ద్); ముడుచు (-గు), ముడియు (బం. మఱ్, సం. ముడ్); సాపదు (బం. శాపడ్); అంచించు (బం.ఆచ్); కూఱు=దట్టించు (బం. కూఱ్); జోకు (బం. ఝూక్); బుడుగు, ముడుగు, (బం. డుబ్, బుఱ్); తుఱుము=చిన్నముక్కలుగ ఖండించు (బం. థుత్, థుర్, సం. ధుర్వ్=చంపు); పాటించు (బం. పట్); పింజించు, పొంజు (జం. పీజ్); పురపుర బొక్కు (బం. పుత్, సం. పుట్); పాతు (బం. పుఱ్, పూఱ్); మొద.

పాణినీయ ధాతుకోశమునుండి యీ క్రింది వుద్ధృతములు: అగు(*అగ్); అంచు(*అచ్, అఞ్చ్); ఆడు (*అట్); అడగించు (అడ్); అడ్డగించు (*అట్ట్, అడ్డ్); అను (*అణ్, అన్); అణచు (*అణ్); అత్తు (*అత్); అదుము (*అద్); అంజు (*అఞ్జ్); అమయు (*అమ్);ఆచు (*ఆఛ్); ఎగురు, ఎగయు (*ఇఖ్,* ఇగ్, ఈఖ్, ఈహ్); ఏలు (*ఇల్); ఇయ్యకొను (*ఇష్); ఏగు, ఈగు, వీగు, ఇగ్గు (*ఈ,ఋ); ఈదు (*ఈజ్); ఈదాడు (*ఈడ్); (ఏయు *ఈష్); ఉరుకు (*ఉఖ్); కన్నడ్ము: తుంబు (*ఉంభ్); కన్నడము: కత్తు (*కత్థ్); కమియు (*క్లమ్); కలియు, కలుపు (*కల్); (ఎండ) కాయు (*కాశ్); కుక్కు, క్రుక్కు (*కుక్); కూయు (* కుజ్, కూజ్, తూజ్); కుట్టు, కొట్టు (*కుట్ట్); కుడుచు (*కుడ్); కుసుకు (*కుస్); చేయు, కొను (*కృ); క్రుయ్యు (*కృశ్); కొఱుకు (*కౄ); క్రుంగు (*కుఞ్చ్); క్రుఞ్చ్); క్రుయ్యు, కెలయు (*క్లిశ్); చిక్కు (*క్షి); చా (చచ్చు) (*క్షై); కట్టు (*ఖట్); (కొబ్బరి) కోఱు, గొఱుగు (*ఖుర్, క్షుర్); చీఱు, చీలు, చిఱుగు, చినుగు (*చిర్); చుట్టు (*చుట్); (పొగ) చూరు, చూడు (*చూర్); చేయు (*చేష్ట్); చంపు (*జ్ఞప్); త్రచ్చు (*తక్ష్) త్రుంచు (*తృంభ్); తిను (*తృణ్); త్రుళ్లు, త్రెళ్లు (* త్రుట్); నడచు (*నట్, నృత్); పడు (*పట్, పడ్, పత్, వృత్); పంచు (*పచ్); (పెట్టి) పోయు (*పుష్); పూచు (*పుష్ప్); పొరయు (* ప్రుష్ల్); పొవయు (*ప్లుష్); బుక్కు (*బుక్క్); తమిళము:- పేసు (*భాష్); పూయు (*భూష్); బుడుగు, బ్రుంగు, మునుగు (*భృడ్), మీటు (*మిట్); మూయు (*ముచ్); మోయు, మోచు (*ముష్); ముడియు, చూ. మూట, ముడి (*మూజ్); మేయు (*మేవ్, మ్లేవ్); మాయు (*మ్లై); వంగు (*వల్, వంచ్); వంచు (*వంచ్); వలగొను (*వల్); వ్రయ్యు, వ్రచ్చు (* వ్రష్, వ్రశ్చ్, వ్రద్); వేడు (*విడ్, వేడ్); వెదకు (*విద్) ; వెలయు (*విల్); వీచు (*వీ, వీజ్); చాటు (*శాడ్); చెప్పు (*శీభ్); సుడియు (*శుచ్); చెలగు (*చల్, శే); చెలయు (*శ్లిష్); సడలు (*షద్, శ్లథ్); జరుగు (*సృ); )డు (*హోడ్); మొద.

పై వానిలో గొన్ని సంస్కృతమందలి రూపములతోను, గొన్ని కొంచెము వికారరూపములతోను గానవచ్చుచున్నవి. సంస్కృతాంధ్రములం దొక్కటే రూపముండుటయు, నెట్టి వికారమును గలుగకుండుటయు వింతగాదు. భాషలచరిత్రమునందు కొన్ని మూలధాతువులు రూపము చెడక వచ్చుట గలదు. కొన్ని రూపములనుమార్చుకొన్నను తుదకు తొల్లింటి రూపమునే పొందుట సంభవించుచుండును. పైని వివరించిన ధాతువులు సమాన రూపములను సమానార్థములును గలవి. వానిలో గొన్ని భ్రాంతి నిరూపితములు గావచ్చును. కాని, యా భ్రాంతికి గారణము ను నిరూపింపవలసి యుండును.

పై రీతిగనే కేవల దేశ్యములని నిఘంటువున జూపబడిన ధాతువులు తద్భవములైన ట్లుత్తరహిందూస్థానభాషలతో బోల్చిన నెఱుంగనగును.

ఉదాహరణములు:-

ఉంకించు (సం. ఉద్గత, ప్రా, ఉగ్గఅ, బం. ఉగే); ఉజ్జాడు (ఝూట, *ఉఝ్ఝూడ, బం. ఉజాఱే), ఉడుకు (సం. ఉష్ణ, ప్రా. ఉణ్హ, బం. ఉనాఏ); ఉబ్బు (సం. ఊర్ధ్వ,ప్రా.ఉబ్భ; సం. ఉద్భృత, *ఉల్బిత ప్రా. ఉబ్భఅ); బం. ఉబె, ఉభే); అమయు (సం. ఊష్మ, ప్రా. ఉమ, బం. ఉమాఏ); కావు (కాకి ఆర్చుట), సం. కథయతి, ప్రా కహేఇ, బం. కహే, కయ్; కప్పు (సం. కప్, పాలి, కప్పేతి); కూడు (సం. కూట, ప్రా. కూడ, బం. కుఱాయ్; చీఱు, చీలు (సం. చీవర, ప్రా, చీఅర, బం. చిరే); తట్టు (సం. స్తబ్ధ?, ప్రా. థట్ఠ, థడ్డ, బం, ఠాటాయ్; చిలుకరించు (సం. క్షిప్, ప్రా. ఛిట్ట, బం. ఛిటాయ్); తడయు, చూ. తట్టు; తేరు (సం. స్థిర, ప్రా. ధిరాఇ, బం. థిరాయ్); సాచు (సం. పచ్, బం. పాకే); మూయు, చూ. సం. ముద్రా (*ముద్, బం. ముదే); చొక్కు, (సం శుష్క, బం. సుషాయ్; గోజు, (బం. గోజా); చఱచు (బం. చఱా); ఏగు, (బం. ఆగుఆ=ఏగో); పాడు, (బం. పారు ఆ = పేరో; మొద.

ఉపసర్గములు - ప్రత్యయములు

ఉపసర్గములు

సంస్కృతములోని యుపసర్గములు ప్రాకృతములో బదములతో నేకమై వికృతినొందుచు దమ యుపసర్జనత్వమును గోలుపోయినవి. నేటి యుత్తరార్యభాషలలోను, ద్రావిడ భాషలలోను నిట్లే జరిగినది. సంస్కృతములోని యుపసర్గములు నేడు భారతీయభాషలయందు గానరావు. ప్రతి, పరి, యను నుపసర్గములు మాత్రము వాడుకలో దద్భవ దేశ్యములతో గలసి యుపయోగింపబడుచున్నవి. ఉదాహరణములు:- ప్రతిమాట, ప్రతిపల్లె. కొన్నియెడల సంస్కృత శబ్దములతో గూడ గ్రొత్తయర్థములం దీయుపసర్గ ముపయోగింపబడుచున్నది. ఉదా. ప్రతిమనుష్యుడు, ప్రతిగ్రామము. కొన్నియెడల నీ యుపసర్గము తుదియచ్చు దీర్ఘమును బొందును. ఉదా. ప్రతీమాట, ప్రతీమనుష్యుడు ఈదీర్ఘమువలన నర్థభేదము గలుగుచున్నది. ఈ యుపసర్గమును బ్రత్యేక విశేష్యముగ గూడ బ్రయోగించుట గలదు. ఉదా. ఆమాటకు ప్రతిలేదు: (అతనికి) బ్రతి రఘవీరు డొకడు (విజయ,); ఈపుస్తకము మున్నూఱుప్రతు లచ్చయినవి; ఈ యుత్తరమునకు బ్రతివ్రాయించు; యతికి బ్రతి; ఎవ్వారు నీ ప్రతిలే రీభువనత్రయంబున. (హరి. ఉ-10.ఆ); ఏను నీ ప్రతిగ నర్చన చేసెదగాని శాంభవికీ. (జై. 7. ఆ.) ఇట్లే పరిగొను = చుట్టుకొను; పరిపరి = చాలవిధముల; ఒకపరి = ఒకసారి; (వాడుకలో "ఒకసారి" యనియుగలదు); పొరి బొరి= పరిపరి; పరిఘాణించు, పరిఘాతించు యనువానిలో పరియను నుపసర్గము గాంపించుచున్నది. 'అనసడి,' అపనమ్మకము, అపదూఱు, నిబద్ధి, నిబ్బద్ధి" మొదలగు వానిలో నుపసర్గములతో గూడిన తద్భవపదములు చేరినవి.

ఈక్రింద నాయా యుపసర్గము లెట్లు ధాతువులతో గలసి, వికారము నొంది, దేశ్యములుగ బరిగణింప బడినవో తెలుపుట కుదాహరణము లీయబడుచున్నవి.

1. అతి=అడి. ఉదా. అడిసిగ్గు=అధికమైనసిగ్గు; అడిసిగ్గులు తమకంబులు నుడివోవగ. మార్క 8. ఆ. అడి బీరపు దులువగెలుచునటె పాండవులన్. భార. ద్రో. 4. ఆ.; అడిత్రాగుడు=అతితృష్ణా=కఱవు. అడి త్రావుడనక యిప్పటి కడిదికి నేమాంసమైన గ్రక్కున గొనిరండు; పంచ. నా. 1. ఆ; అచ్చాళు=అత్యాచార. ఆరూడబలయుక్తి నచ్చాళుగాగ, ననికి సన్నద్ధులమై యుందమవల=విచ్చలవిడిగ; ఐమూల=అతిమూల. ఇచ్చట మూల అను సంస్కృత పదము దిక్కు, కోణము అనునర్థములతో దెనుగున వాడబడుచున్నది.

2. అధి=అడి-అడుపు, అడుకు, అతుకు=అధి+కృ=దగ్గఱచేరు; అలవరుచు=అధి+పత్=దగ్గఱపడునట్లుచేయు; అడిగఱ్ఱ=అధికాష్ట= దాపుగానుంచినకఱ్ఱ; అడిగొట్టు=అధికృత (అధికారులు గర్వముగలవారగుటచే గుత్సితుడనునర్థమువచ్చినది; అడియడు, అడిఅరి=అధికృత:=పనియందు నియోగింపబడినవాడు.

3. అను-అనుగు=అనుగ:=కలసివచ్చువాడు=మిత్రుడు; అనువు, అనుము=అనుగం=కలసివచ్చునది, చేరికగానుండునది, అనుపరి=అనుకారిన్=చెప్పినది చేయువాడు.

4. అప-వాడుకలో దీనిని తద్భపదేశ్యములతో గూడజేర్చి పలుకటకలదు. ఉదా అపనమ్మకము, అవవాడుక. (అవనిపతులు పలువు రపపాడి నొక్కని దన్ను బొదివికొనిన దరలక; మార్క. 8 ఆ)

ఆపు=అపహృ, పాపు=అపాస్, అపేష్, అపే; పాయగిల్లి=అపేత, అపాస్త; ఉరలు, ఒరలు, రోలు=అపసృ, అవసృ.

5. అపి-పెనయు=పినహ్, అపినహ్.

6. అవ-అవఘళించు=అవకృత, అవఘృష్ట: ఆవులించు=అవకృత; ఓరుచు=అవ+ధృ. ఓపు, ఒప్పు=అవాప్; ఒడియు=అవధృష్; అడగిల్లు=అవధృత; ఒడ్డగిలు, ఒత్తగిల్లు, ఒత్తిల్లు, ఓడిగిల్లు, ఓరగిల్లు, ఓటిల్లు, ఓహటిల్లు=అవహృత, అవహత; ఒరలు, ఉరలు, రోలు=అవసృ, అపసృ; ఊడు=అవలూ; ఊగు, ఊపు, ఊయెల, మొద. =ఉద్వహ్.

7. ఆజ్-అంచు=అజ్ఞా; అచ్చలించు=ఆచ్ఛల్; ఆరటించు=ఆరట్; అంపు, అనుపు=ఆజ్ఞాప్, అరుము, అలుము=ఆత్రం; అరయు, ఆరయు=ఆరక్ష్, ఆలక్ష్; ఆగుబ్బిలి=ఆగూర్విత; ఆవటిల్లి=ఆపతిత; దెప్పరిల్లు=ఆపతిత, ఆపన్న; అచ్చలము=ఆచ్ఛలమ్, అడియాలము=ఆధ్యాతం, (అధిద్యాతమ్?); ఆటంకము=ఆతంకము (అర్థభేదము గలిగినది);అత్తరము, ఆత్రము=ఆత్వరమ్.

8. ఉద్, - ఊకు, ఉంకు, ఉక్కు, ఉంకించు=ఉద్+కృ; ఉతుకు, ఉదుకు=ఉద్+ధావ్+కృ; ఉబుకు, ఉప్పొంగు=ఉద్+ప్లు+కృ; ఒలుకు=ఉద్+స్థా; ఊగు=ఉద్+వీజ్+కృ; ఒదుగు=ఉథ్+ధృ+కృ; ఒరగు, ఒఱగు=ఉద్+వృత్+కృ; తోచు=ఉద్+ఈ+అచ్ (ధాతువు, అస్); ఉత్తరించు=ఉత్కృ. ఉత్తృ; ఉప్పతించు=ఉత్ప త్; ఉప్పరించు, ఉప్పరించు=ఉత్ల్పు; ఊకించు=ఉత్కృ, ఉత్సహ్+కృ; ఊటించు=ఉత్థ్సా; ఉచ్చు=ఉత్‌చ్యు; ఊటు, ఊడు=ఉద్వర్త్, ఉత్థ్సా; ఉత్పతిత, ఉత్పాదిత, ఉత్పాటిత; ఊరడు=ఉచ్ఛ్వసిత; ఒత్తు=ఉద్ధత, ఉద్-ధ్మాత; ఊపు=ఉత్థాప్;ఉడుపు, ఉలుపు=ఉద్ధత, ఉద్ధృత, ఉపహత; ఉనుము=ఉద్యమ్; ఉరియు=ఉద్రిచ్; ఉలియు=ఉద్రన్; ఒలయు=ఉల్లస్; ఉదరు=ఉద్ధృష్; ఊఱడిల్లు=ఉచ్ఛ్వసిత; ఊసడిల్లు=ఉత్సరిత, అపసరిత, అవసరిత;ఒడ్డగిల్లు, ఒత్తగిల్లు, ఒత్తిల్లు, ఓరగిల్లు=ఉద్ధృత, అపహృత, ఉపహృత, ఉపహత, అపహత, అపహృత; ఉక్కణము=ఉత్కట; ఉక్కరి=ఉద్+కారిన్; ఉక్కిరి బిక్కిరి=ఉత్కృత. భీకృత, ఉక్కివము=ఉత్కృతమ్; ఉక్కస=ఉత్కాస; ఉత్తలము=ఉద్+త్వరమ్; ఉదురు, ఉదుటు= ఉద్ధృతమ్; ఉప్పలి=ఉత్పాత:; ఉల్లసము=ఉత్త్రాసం, ఉత్ప్రాసం; ఉవ్విళులూరు=ఉద్విజ్; ఉసురు=ఉచ్ఛ్వాస.

9. ఉప-ఒసగు=ఉపాస్, ఉడుగు=ఉపహత+కృ; ఒనరించు=ఉపపద్; ఒడ్డు=ఉపహిత; ఒత్తు=ఉపహత, ఉద్ధత, ఉద్వర్తిత; ఒందు=ఉపపద్; ఊపు=ఉపహృ; ఉలుపు, ఉడుపు=ఉపహత, ఉద్ధత, ఉద్ధృత; ఒరుము=ఉపక్రమ్; ఒనరు, మొనరు=ఉపపన్న; ఒడ్డగిల్లు, ఒత్తగిల్లు, ఒత్తిల్లు, ఓడిగిల్లు, ఓరగిల్లు=ఉపహృత, ఉపహత, అపహృత, అపహత, అవహృత, అవహత; ఒల్లగిల్లు=ఉపహృత; ఓడు, ఓటిల్లు, ఓహటిల్లు=అవహృత, అవహత, ఉపహృత,ఉపహత; ఉపతాయి=ఉపంథాయిర్.

10. దుర్-దురపిల్లు=దుర్+రట్; దూబఱ=దుర్భర; దూబ=దుర్బల.

11. ని-నీగు=నివృత్; నిట్ట, నిట్ర=నిష్ఠా నిలుచు=నిష్ఠా; నేటు=నిష్ఠా=నిశ్చయము, దృడము.

12. నిర్-నిక్కచ్చి=నిష్కృతి; నిక్కము=నిష్కృతమ్; నిక్కల=సం. నిష్కర్షణ; ప్రాకృతము=నిక్కాల; దీనికి శ. ర. లో (నిక్కము+కల అని వ్యుత్పత్తి చెప్పబడినవి. ఉదా. "నాకలనిక్కలయయ్యెడు శోకింపకుమమ్మ" అని యీబడినది); నిగుడు, నివుడు, నెగడు, నెవడు=నిర్హాపిత, నిర్వృత, నిర్వృత్త, నిగ్గు, నెగ్గు=నిర్వహ్+కృ; నిట్రు, నిట్టు=నిర్; నిట్టుపాసము, నిట్రుపాసము, అనువానిలో; నిప్పస్తు=నిరుపోషిత; నిబ్బరికము=నిర్భరికమ్; నిమురు=నిర్మజ్; నిముకు=నిర్మచ్; నిలుగు, నీలుగు=నిర్వృత+కృ; నివ్వెఱ=నిర్విణ్ణ; నెమకు=నిర్మృగ్; నెమరు=నిర్మృశ్; నెరయు, నెఱయు=నిర్వశ్; నెరపు, నెఱపు=నిర్వర్త్; నెరసు=నీరస. 13. పరి-పరుండు=పర్యుషిత; పరిడవిల్లు=పరిష్ఠాత; పల్లటిల్లు=పర్యస్త; పరిక=పరిగ=ప్రదక్షిణము(శ. ర. లో ంరగ్గు అను నర్థము తప్పు.)

ఉ. "తిరుమల, కంచి, పుష్పగిరితీర్థములం జని కొంగుముళ్లతో వరములు దంపతుల్ వడయ వారక కాన్కలువైచి యంతటన్, బరికలు, దృష్టి దీపములు పన్నినగద్దలు బెట్టి యేమిటిన్ గరమగు పుత్రవాంఛ కడగానగ లేక విచారఖిన్నులై. హంస. 2. ఆ.) పరిచాళిక=పరిసారిక, ఒకమల్ల బంధము; పరిడవము=పరిస్థాపనమ్;

14. ప్ర-పసగు=ప్రసృ; పొగడు, పొవడు=ప్రగీత, ప్రకృష్ట; పంపు=ప్రాస్, ప్రజ్ఞాప్; ప్రబ్బు, పంబు, పమ్ము, ప్స్రువు, పర్వు, పాఱు=ప్రవృత్, ప్రవహ్, ప్రవద్; పులుము=ప్రలుంప్; పదను=*ప్రదను= ప్రతను=వాడి.

15. వి-బెళుకు, మెలకు, మెఱపు, వెలుగు, పెలయు; వెలుగు, ఎలరుచు=విలస్; విసుగు=వ్యస్? ఏడుచు=విలప్; ఏమఱచు=విస్మృ; విప్పు=*వ్యస్; బిగియు=వికృష్, వికృశ్; బెడయు=విధృష్; బెలయు; బెరయు=విరచ్; విరియు=విరిచ్; వేసరు, వేసారు=వ్యస్, విసృ; ఏమరిల్లు=విస్మృత.

16. సం-సమకూరు, సమకుఱు, సమకూడు, సమకోలు, సమకట్టు=సం=కృ.

17. సు-సొలయు, సొలపు, సొలయిక=సు+అలస్; పొన్ను, హోన్ను=సువర్ణ.

18. ప్రతి-పయ్యెర, పయ్యర, పైర=ప్రతిచార; పయి, పై=ప్రతి; (పైమాట. మొ.)

19. పర.-పరచి=పరశ్రీ; పఱ=పర; గొప్ప=ఉ. పఱమొయిలు, భార. విరా. 4. ఆ; పఱమబ్బు, రుక్మాం 5 ఆ.

20. అభి-ఈ యుపసర్గము చేరి వికారము నొందిన తెలుగుపదములు కాంపించలేదు: 'బిత్తరము' అనుపదము 'అభ్యంతర' శబ్దభవమగునేమో.హిందీలో దీనికి 'భీతర్‌' అని రూప మున్నది.

పై జూపిన పదములన్నియు శబ్దరత్నాకరమున దేశ్యములుగా నిరూపింపబడినవి. సంస్కృతధ్వనులు ప్రాకృతభాషలయందు పొందిన మార్పుల ననుసరించి యింకను నెక్కుడు ధాతువుల నిట్టివాని నేర్పఱింప వచ్చును.

తెనుగునందువలెనే నేటి య్యాభాషలయందును నుపసర్గతో గూడిన ధాతువులు వికారము నొంది క్రొత్తధాతువు లయినవి. ఉదా బంగాళీ, హిందీ, మొద. *ఉఠ్=ఉత్+స్థా=తెనుగు; ఉట్టు, ఉట్టిపడు, ఊట, ఊటించు మొద.

బంగాళీ;ఆచాఱ్=ఆ భర్ద్= తెనుగు: ఆచ్చాళు, బంగాళీ: ఉలహ్, ఉల్, ఉర్=ఉద్+లభ్=దిగి; తెనుగు. ఉఱియు, ఉలియు; బంగాళీ: నిహాల్, నిభాల్=ముగియు, సం. నిర్+వృత్=తెనుగు: నెగడు, నెవడు, మొద.

తెనుగున నుపసర్గములు.

సంస్కృతమునందలి యుపసర్గముల రూపముగలవి కొన్ని తెనుగునను నితర ద్రావిడభాషలయందును గలవు. ఇండో-యూరోపియను భాషలలోని యుపసర్గములకును వీనికిని బోలికలేదనియు సాధారణముగ 'మేల్కొను, కీడ్పడు' మొదలగు క్రియలయందలి 'మేల్=మీదు; కీఱ్=క్రిందు', అను నర్థములుగలవే ద్రావిడభాషలయం దున్నవనియు, నిట్టిశబ్దము లుపసర్గధాతువుల సంయోగమువలన గలుగక విశేష్యధాతు సంయోగమువలన గలిగినవనియు, కాల్డ్వెలుపండితు డభిప్రాయ పడియున్నాడు. ఈ యభిప్రాయమునుగూర్చి యాలోచించుటకు బూర్వము తెనుగున నుపసర్గములవలె గాన్పించువాని నొకచో జేర్చుట యుక్తము.

1. అందు:- అందుబాటు, అందుబడి=సమీపము. ఇది స్థలవాచకమగు విశేష్యముగాని, గ్రహణార్థకమగు 'అందు' అనుక్రియగాని కానేరదు. ఇది సంస్కృతములోని 'అధి'ని బోలియున్నది; పై రెండుపదములును 'అధిపాత' శబ్దభవములై యుండవచ్చును.

2. అడ్డ:- అడ్డకత్తి, అడ్డకమ్మి, అడ్డగాలు, అడ్డచాపు, అడ్డపట్టు, అడ్డపట్టె, అడ్డపాప, అడ్డబాస, అడ్డమాను, అడ్డవాట్లు, అడ్డవాతియమ్ము, అడ్డవేడెము, అడ్డసాళులు, అడ్డాదిడ్డి మొద. వీనిలో 'అడ్డ-'కు నిరోధమను నర్థములేదు.

3. అఱ:- అఱచేయి, అఱకాలు, అఱగొండెతనము, అఱగొడ్డియము, అఱజాతి, అఱమర, అఱవఱలు మొద. వీనిలో 'అఱ'కు సగము, కొఱత, అనునర్థములుగాని 'అఱుగు=జీర్ణించు, క్షయించు' అను క్రియయర్థములు గాని లేవు.

4. అసి:- i. అల్పార్థకము: అసికోత, అసిగాయము;

ii. ఇత్యర్థకము: "అసియఱచేత నాతడటు లాపొసనంబును బట్టుకొన్న న,య్యినుకటె చేటలంజెరిగి యింపగుబియ్యముచేసి వేడ్కతో, నెసరులువోసి వండ వెరవేర్పడ నయ్యశనంబు భూదివౌ, కసులకుబెట్టె గన్ దనిసి గ్రక్కుననాకలి దీఱునట్లుగన్." (-భోజరా. vi.) iii. అసిబోవు, అసివచ్చు మొద.

ఇందలి 'అసి' విశేష్యముగాని, క్రియగానికాదు.

5. ఆరు:- ఆరుదూఱు, ఆరుదొండ, ఆరుపోరు:- ఇది 'కలుగు, నిండు' అనునర్థములు గల 'ఆరు' అను క్రియగాదు.

6. ఉడ్డ, ఉడ్డు:- ఉడ్డాడు, ఉడ్డాడించు, ఉడ్డగుడుచు. - ఇట్టి యర్థములందు దెనుగున నుడ్డయను పదములేదు.

7. ఉఱ్ఱ:- ఉఱ్ఱటలూగు, ఉఱ్ఱట్లూగు, ఉఱ్ఱూతలూగు:- ఇందు 'ఉఱ్ఱు' అనునది 'ఊగు' అనుక్రియకు సంబంధించినదికాదు. 'ఉద్‌' అను నుపసర్గమును బోలియున్నది.

8. ఉల్ల:- ఉల్లకుట్టు, ఉల్లడ, ఉల్లల:- ఇది 'ఉల్లము=హృదయము మనస్సు' అను శబ్దమునకు సంబంధించినదికాదు. 'ఉద్‌' అను నుపసర్గమును బోలియున్నది.

9. ఉవ్:- ఉవ్వాయి, ఉవ్విళ్లూరు, ఉవిళ్లుగొను, ఉవ్వు, ఉవ్వెత్తు:- ఇదియు 'ఉద్‌' అను నుపసర్గమును బోలినదే.

10. ఊచ:- ఊచముట్టు=విశ్శేషము.

11. ఎగ:- ఎగగొట్టు, ఎగగ్రోలు, ఎగజల్లు, ఎగజేపు, ఎగదన్ను, ఎగబట్టు, ఎగబాఱు, ఎగబోయు, ఎగబ్రాకు, ఎగదువ్వు, ఎగనూదు, ఎగనూకు, ఎగనెత్తు, ఎగరోజు, ఎగవిడుచు, ఎగవేయు, ఎగవైచు:- వీనిలో 'ఎగన్‌' అనునది 'ఎగు' ధాతువు తుమున్నర్థక రూపమైనను, నా ధాతువునుండి పుట్టినదను జ్ఞానము జనులయం దంతరించిపోవుచు దాని కుపసర్గభావ మంతకంతకు గలుగుచున్నది.

12. ఎద:- ఎడకట్టు=ఆఱినపుండు మఱల చీముపట్టు, చేర్చు; ఎడకారు=మాఘమాసము మొదలు జ్యేష్ఠమాసములోపల పండించెడు పంట; ఎడదవ్వు=అతిదూరము:- వీనికి 'ఎడము=అంతరము, అవకాశము అను నర్థములేదు.

13. ఏడ్:- ఏడ్గడ, ఏడ్తెఱ:- ఇది అతిశయార్థముగల 'ఏఱ్‌' అను ద్రావిడపదమైనను నాజ్ఞానము తెనుగువారికిలేదు.

14. ఒడ:- ఒడగూడు, ఒడబడిక, ఒడంబడిక, ఒడబడు, ఒడబాటు:- ఇది సహార్థమున నుపయోగింపబడును. తెనుగున నీ యర్థమున 'లోడు' శబ్దముగలదు. కన్నడమున 'ఒడం, ఒడనె, ఓడు' అనియు, తమిళమున 'ఒడం' అనియు నవ్యయములు గలవు. తెనుగున 'ఒడ' అనున దవ్యయమని స్ఫురింపదు. 15. ఒడ్డ:- ఒడ్డగిల్లు, ఒడ్డగెడవు, ఒడ్డొఱకము:- 'ఒడ్డ'కు తెనుగున ధాతువులేదు. ఇది 'ఒడ్డు' అను ధాతువునుండి పుట్టినదికాదు.

16. ఒత్త:- ఒత్తగిల్లు, ఒత్తరము, ఒత్తిల్లు:- ఇది 'ఒడ్డ' వంటిదే.

17. ఒన:- ఒనగూడు ఇది 'ఒడ-' వంటిది.

18. ఒఱ:- ఒఱకటము, ఒఱకము, ఒఱకాటము, ఒఱగడ్డము, ఒఱగొడ్డెము: దీనికిని విశేష్యమైన 'ఒఱ', క్రియయగు 'ఒఱగు' లకును సంబంధములేదు.

19. కీడు-కీడ్పడు, కీడ్పాటు:- దీనికి 'కీడు=హాని' అను నర్థముతో సంబంధములేదు; 'కీఱ్=క్రింద' అనుదానినుండి పుట్టినది. ఈ యర్థమున నీ శబ్దమునకు దెనుగున బ్రత్యేకముగ బ్రయోగములేదు.

20. కై:- కైసేత, కేసేయు:- వీనిలో 'కై' అనుదానికి ప్రత్యేక ప్రయోగములేదు. కై=చేయి, అనుపదముతో దీనికి సంబంధములేదు.

21. కొన గొన:- కొన(గొన) కొను-దీనిలోని 'కొన'కు బ్రత్యేక ప్రయోగములేదు. కొన=చివర, అంతము, అనుపదముతో దీనికి సంబంధములేదు. దీనితో సంబంధించి క్రియగూడ దెనుగునలేదు.

22. కొని-కొనియాడు, కొనియాట:- దీనికి సంబంధించిన స్తుత్యర్థకక్రియ తెనుగున లేదు.

23. కోలు:- కోలుకొను, కోల్తల-కొను, ధాతువులోగాని, మఱియొక తెనుగు విశేష్యముతో గాని దీనికి సంబంధములేదు.

24. గడి:- గడికాళ్లు, గడిత్రాడు, గడివేఱు, గడిదొంగ, గడిపోతు. ఈ యర్థములందు దీనితో సంబంధించిన విశేష్యముగాని, క్రియగాని తెనుగున లేదు.

25. గిర:- గిరవాటు=విసరుట.

26. తార:- తారకాణించు, తారకాణ.

27. త్రెక్:- త్రెక్కొట్టు, త్రెక్కొను, త్రెక్కోలు, త్రేక్కోలు గొను.- ఇది 'త్రెగు=తెగు' అను నర్థముగలది కాదు.

28. దా(డా):- దాపల, డాపల; ఇది 'దక్షిణ' శబ్దభవము. 'దా' కు ప్రత్యేక ప్రయోగము లేదు.

29. దిగ:- దిగదుడుచు, దిగద్రావు, దిగనాడు, దిగవిడుచు, మొద. చూ. ఎగ. 30. నిఱు:- నిఱుపేద మొద.

31. నివ్(=నిర్):- నివ్వెర, నివ్వెఱ, నివ్వెఱగు.

32. నూలు:- నూలుకొను, నూలుకోలు; "నూలు=దారము" అను పదముతో దీనికి సంబంధములేదు.

33. పడి:- పడిగల్లు, పడికట్టు, పడిగాపు, పడితరము, పడియచ్చు, పడివాగె. మొద. దీనికిని 'ప్రతి' కిని సంబంధముండ నోపు.

34. పరి:- పరికాడు, పరిగొను, పరిడవము, పరిడవించు (-ల్లు), పరిమాఱుచు, పరిసెనము.

35. పఱి:- పఱిగొను, పఱివోపు.

36. పిరు, పిఱు:- పిరువీకు, పిఱితివుచు, పిఱువడ్డు, మొద. 'పిరు=వెనుక, అని ద్రావిడభాషలలో నర్థము. దీనికి దెనుగున బ్రత్యేక ప్రయోగములేదు.

37. మెయి, మై, మయి, మే,-: మెయికొను, మెయికోలు, మెయిపాలు, మెయి, మెయివడి, మెయి(మే)గలి

38. మెఱ:- మెఱమెచ్చు, మెఱవడి.

39. మడి:- మడిమంచ, మడిసంది.

40. మేలు:- మేలుకట్టు, మేలుకొను, మేలుచేయి, మేలుబంతి, మేలుమచ్చు; మేలు=వై' అను నర్థము ద్రావిడభాషల యందున్నను దెనుగున నాయర్థజ్ఞాన మంతరించినది.

41. సమ:- సమకట్టు, సమకుఱు, సమకూడు, సమకూరు, సమకొను, సమకోలు. - ఇది 'సం' అను నుపసర్గము వికారమై యుండును.

42. సయి:- సై, - సైదోడు. ('సహ' అను సవ్యయమునుండి పుట్టినది.)

ప్రత్యయములు.

భారతీయ భాషలలోని ప్రత్యయముల గూర్చిన పరిశోధనములందు హొయిర్నెల్‌గా రుత్తరార్యభాషల ప్రత్యయముల గూర్చి చేసినది చాల ముఖ్యముగా నున్నది. ఆ పరిశోధన ఫలితములను నేటికి నెవ్వరును ద్రోసిపుచ్చక ప్రమాణముగ జేకొనుచున్నారు. చిన్న చిన్న విషయముల దప్ప నాతని సిద్ధాంతములను బండితులందఱు నంగీకరించుచున్నారు. కాని, ద్రావిడభాషలయందలి ప్రత్యయముల గూర్చి విచారించిన వారిలో బ్రథములును దుదివారును నగు కాల్డువెల్లుగారు మొదటినుండియు దప్పుత్రోవనే త్రొక్కుటవలన వారికితేలిన సిద్ధాంతములును విపరీతములుగనే తేలినవి. సంస్కృతముతో ద్రావిడభాషలకు సంబంధము లేదను దృష్టితో పరిశీలించుటవలన నాతని కత్తిరింపులన్నియు దప్పయినవి. పదములనుండి ప్రత్యయములను వేఱుచేయు సందర్భములందు వారు సిధియను భాషా ప్రత్యయములతో సంబంధించు ప్రత్యయములు వచ్చునట్లు ప్రయత్నించుటచేత, సంస్కృత ప్రాకృత భాషలతోడి సంబంధము తెగిపోయినది; ఎంత కష్టించినను సిథియను భాషలతోడి పొత్తు కుదిరినదికాదు. తరువాతి పరిశోధకులును కాల్డువెల్లు ననుసరించియు సిధియను భాషలతోడి సంబంధమును గానక, సంస్కృత ప్రాకృత భాషలతోడి సంబంధమును విచారింపక, కొంద ఱాస్ట్రేలియాభాషల వంకకును, గొంద ఱిందో-చీనాభాషలవంకకును, గొందఱాస్ట్రికుభాషలవంకకును దృష్టిసారించి ప్రయత్నించుచున్నారు గాని, వారికింకను సరియైన సూత్రములభింపలేదు. కొందఱీ ప్రయత్నమంతయు వ్యర్థమని తలంచి ద్రావిడభాషలు ప్రత్యేకభాషా కుటుంబముగ నేర్పడవలెననియు, వానికిని నితరభాషా కుటుంబములకును, సంబంధము గాన్పింపదనియు జెప్పి తృప్తినొందుచున్నారు. ఇట్టి నిస్పృహజెందక పూర్వము, ప్రాకృత భాషలతోడి సంబంధమును విచారించుట మంచిది.

ప్రాచీనార్య భాషలలోని ప్రత్యయము లనేక విధములుగ మార్పు నొందియు, కొన్నియెడల సంపూర్ణముగ లోపించియు నేటి భారతీయ భాషల యందు గుర్తిపరాక యున్నవి. కాని, కొన్ని యింకను నట్లే మిగిలియున్నవి. ప్రయత్నించినయెడల గొన్నిటినింకను పోల్చుకొనవచ్చును. కర్మ, బ్రహ్మ, శబ్దములు- అన్ అంతములనియు, జామ=జంబూ ఆమ (వడ)= ఆమ్ర, అనియు, ఇప్పుడు సాధారణజనులకు గోచరింపదు. ఇట్లె 'పోట్ల-మారి' మొదలగు శబ్దములలోని 'మారి' ప్రత్యయము మతుప్ప్రత్యయవికారమని కాని,- కాడు, కత్తె, కోలు, మొదలగునవి 'కృ' ధాతుభవములని కాని, కొంతయూహ చేసినచో దెలిసికొనవచ్చును. -ట, అట, అటము, అడము, అణము, ఆట, ఆటము, ఆడము, ఆణము, మొదలగునవి సంస్కృతములోని తప్రత్యయ పరిణామరూపములనియు 'టి, డి,' మొదలగునవి తిప్రత్యయ వికారములనియు గొంత ప్రయత్నముతో బోల్చుకొనవచ్చును. క, ఇక, అక, మొదలగు ప్రత్యయములింకను సంస్కృతమునందువలెనే నేటికిని దెనుగున వాడుకలో నున్నవి.

ఈ క్రింద దెనుగున గనబడు కృత్తద్ధిత ప్రత్యయము లకారాదిగా చూపబడినవి. వానికి సంస్కృత ప్రాకృతములలోని రూపములును, నేటి యుత్తరహిందూస్థాన భాషలలోని రూపములును, ఇతరద్రావిడ భాషలలోని రూపములును సాధ్యమయినంతవరకు బొందుపఱుప బడినవి.

I. కేవల ప్రత్యయములు.

1. తెనుగు: అ; సం. అ; ప్రా. అ.

i. భావార్థక ప్రత్యయము: కృత్తు

ఇది చేరునప్పుడు ధాతువుతుది సరళము పరుషమగును; రేఫము టకారమగును. ఉదా. ఎఱుగు-ఎఱుక;ఊగు-ఊక; కదగు-కడక; కాగు-కాక; కూయు, కన్నడము; కూగు-కూక; ఊఱడు-ఊఱట; ఓడు-ఓట; కూరడు-కూరట; తివురు-తివుట; తిమ్మరు-తిమ్మట; వసరు-వసట; వేసరు-వేసట; తెరలు-తెరల; నిలు-నేల; పీలు-పీల; నెప్పు-నెప; ఉసలు-ఉసల.

2. అక; సం. అక; ప్రా. అ అ

నిలక (నిలు); తానుపోక=పోవుట (నిర్వ. vi. 21; iv. 4, 7); రాక (నిర్వ. iii. 49) అఱక (అఱ్ఱు); అమరేంద్రుమీద రాక, హరి పట్టువడి పోక (నిర్వ. vii.2)

3. అకము; సం. అకమ్.

i. భావార్థము.

అమరకము (అమరు); అమ్మకము(అమ్ము); అఱకము(అఱు); ఎసకము(ఎసగు); ఒఱకము (ఒఱగు); కాటకము (*కఱు, చూ. కఱవు); కాయకము (*కాయు), కుందకము (కుందు); చల్లకము (చల్లు); తోమకము(తోము); నమ్మకము (నమ్ము); పంచకము(*పంచు); పంపకము(పంచు); పన్నకము(పన్ను); నమ్మకము(నమ్ము); పరాచకము(పరిహాసము); పాటకము(పాటు); మసకము(మసగు); మాఱకము (మాఱు); సజ్జకము (*సజ్జు);

ii. స్వార్థము.

కీలకము (కిలు); తమకము (తమకు=తమస్+క); నవకము(*నవకు+నవ్యక); బరకము (*బరకు=భారక); బూటకము (*బూటు=వ్యర్థక); వాలకము (*వాలు=వాదక);

4. అగము. సం. అకమ్.

బుజ్జగము (*బుజ్జు=బుధ్);

5. అంటరము; సం. అస్త.

ఇల్లంట్రము (ఇల్లు); కోదంట్రము (*కోడ); పేరంట్రము (పేరు+పెద్ద)

6. అట; సం. అత; ప్రా. అత. త్రొక్కట (త్రొక్కు); నుక్కట (నుక్కు); అలమట (అలము); అలసట(*అలసు=అలయు); త్రిప్పట (త్రిప్పు); మల్లట (మఱలు=*మల్లు) మాఱట (మాఱు); లంపట (లంపు).

7. అటము. సం. అతమ్. ప్రా. అటమ్.

i. కృత్.

ఒఱకటము (ఒఱగు); త్రవ్వటము (త్రవ్వు); ముఱకటము (*ముఱుకు);

ii. తద్ధితము.

ఇఱుకటము; (ఇఱుకు)ఇల్లటము (ఇల్లు); కమ్మటము (కర్మ); పాపటము (పాపు); పేరటము (పేరు)=పెద్దఱికము.

8. అడ. సం. అత. ప్రా. అడ.

i. కృత్తు.

కట్టడ (కట్టు.)

ii. తద్ధితము.

ఇల్లడ (ఇల్లు)

9. అడము. సం. అతమ్. ప్రా. అడ

i. కృత్తు.

ఉంపడము (ఉంచు=ఉంపు); ఒత్తడము(ఒత్తు); కలపడము(కలపు); కాపడము (కాచు=కాపు); కుట్టడము (కుట్టు); కేరడము (కేరు); కేవడము (*కేవు=కేరు); కోఱడము (*కోఱు); చెక్కడము (చెక్కు); జాపడము (*జాపు); ప్రేలడము (ప్రేలు); ముట్టడము (ముట్టు); (కాశీ). v. 301; ప్రేలడములు, కేరడంబులు (పాండు iii. 43.)

ii. తద్ధితము.

ఈసడము (ఈసు); ఉక్కడము (ఉక్కు); చెంచడము (చంచు);వేఱడము (వేఱు); బొందడము (*బొందు.

10. అడి; సం. తి; ప్రా. డి.

i. కృత్తు-

ఎద్దడి; దందడి; బజ్జడి; మల్లడి; లొగ్గడి (లొగ్గు); పల్లడి.

ii. తద్ధితము. రట్టడి (రట్టు); వారడి (*వారు. చూ. హిం. వారా=భేదము, లోపము); వెల్లడి (వెలు=బహిస్), సందడి (సం. సంహతి, సందృతి); సవడి, సవ్వడి (*శబ్ద).

11. అణ; సం. అన.

సవరణ (సంవరణ); బైసణ (*బైసు).

12. అణము; సం. -అన

ఉక్కణము(ఉక్కు), ముట్టణము(ముట్టు); రపణము; (*రప్పు); లావణము (*లాగు).

13. అత: సం.-త

పొగడత (ఉ. రా. పు. 120)

14. అతము. సం. వృత్త; త; ప్రా. అత, అట.

i. కృత్తు.

సాకతము (సాకు).

ii. తద్ధితము.

కమతము, కమ్మతము 9కర్మవృత్తం);

15. అంతము; సం. ఇతం, బవంతము (భావితమ్).

16. అదము. సం. త్వమ్; ప్రా త్త; ద

i. కృత్తు

ఒప్పందము (ఒప్పు).

ii. తద్ధితము.

ప్రల్లదము (పరుషత్వమ్).

17. అన. సం. అన; ప్రా. అన.

i. కృత్తు

ఎగసన (*ఎగసు=ఎగయు);=త్రెవ్వన (త్రెవ్వు);దాపన (దాచు, దాపు); వడ్డన (వర్ధన), వ్రేకన (వ్రేగు); సవరన (సంవరణ).

ii. తద్ధితము.

ఉప్పన (ఉప్పు); ఏకన (ఏకు): జోడన (జోడు); రజ్జన (రజ్జు); పుటపుటనై (పాండు.II.35); నకనకనైనకౌను (వరాహ IV-124); వ్రేకనిచన్నులు (కాశీ. VII.159); మిలమిలని (కాశీ VII. 185); గిటగిటన (కాశీ. I. 100); మసమసకన (కాశీ. I. 98); నున్నన (హరవి. II.25); వెలవెలని (వేం. పంచ. పు. 61).

18. అనము ; సం. అన.

i. కృత్తు.

ఒడ్డనము(ఒడ్డు); ఒప్పనము (ఒప్పు); కొట్నము (కొట్టు); చిమ్మనము (చిమ్ము); నాట్నము (నాటు); సాపనము (సాపు); పొంతనము (పొందు); పోసనము (*పూసు=పూయు).

19. అపము; సం. ఆప్తిక, లేక, ఆపిక.

i. కృత్తు.

పొలపము (పొలుచు); మొరసము (*మొరచు=మొరయు).

20. అమి; సం. ఇమన్.

i. కృత్తు.

ఈఱమి (*ఈఱు); ఎడ్డమి (*ఎడ్డు); ఎలమి (ఎలయు); ఓటమి (ఓడు); కూటమి (కూడు); పైకూటమి

ii. తద్ధితము.

మొల్లమి (మొల్ల); లేమి (*ఇల్).

iii. వ్యతిరేకార్థము.

ఒప్పమి (ఒప్పు); ఒల్లమి (ఒల్లు); చాలమి (చాలు); తీఱమి (తీఱు); నేరమి (నేరు); పోరామి (పోవచ్చు); కొఱగామి, చూపోపమి, వచ్చు రాములు.

21. అము. సం. అమ్.

i. కృత్తు.

అమరము (అమరు); ఆరటము (ఆ=రట్); ఆరడము (ఆ+రట్); ఆవటము (ఆపాతమ్); ఇక్కము (ఇఱుకు); ఎడ్డము (*ఎడ్డు); ఒగ్గము(ఒగ్గు); ఓటము (ఓడు); కారాకూరము; పైసరము (పైసరు); కూటము (కూడు); తూకము (తూగు); బాదరము (బాదరు); బిత్తరము (అభ్యంతరమ్); మేళము (మిళ్); రపము (రప్); రెప్పము (రెప్పు); వాకము, వాటము (పాతమ్); వెంటము (వేడు); వ్రేకము (వ్రేగు); సోలము (సోలు); మలచము (మలచు); ఓహటము (అవహతమ్); బజాఱము (బజాఱు); వగరము (వగరు).

ii.తద్ధితము:

ఊతము (ఊత); జోతము (జోత); తీయము (తీ, తీయ్స్); నొక్కము (నొక్కు); మవ్వము (మృదుత్వమ్); మేలము (మీల్); మైకము (మద కమ్); వాయము (వ్యర్థమ్);సాకము (సాకు); సెగ్గము (సెగ్గు); పదటము (పదటు).

22. -అర; సం.-కర;

పప్పర (పర్పర);మసర (మషీకర); చూ. దూసర.

23. -అరము; సం. -కర.

i. కృతు:

ఇంటరము, ఇంట్రము, (ఇఱి); ఈండ్రము (ఇడు): ఎచ్చరము (ఎచ్చు); దాపరము (దాచు, దాపు); మిణకరము (మిణుకు; వాచరము (వాచు).

ii. తద్ధితము;

ఎత్తరము (ఎత్తు); ఒంటరము (ఒంటు); ఒత్తరము (ఒత్తు); కప్పరము (కప్పు); కావరము (కావు); కోటరము, కోట్రము (కోడ); డెప్పరము (డెప్పు); తీంట్రము (తీట); తీండ్రము (తీక్ష్ణము); తూపరము (తూపు); తెక్కరము (తెక్కు); దాపరము (దాపు); దెప్పరము (దెప్పు); నెప్పరము (నెప్పు); పోతరము (పోతు); పోసరము (*పోసు=పోతు); మంబరము (మంబరు); పట్టరము (పట్టు); వేండ్రము (వేడి); వేకరము (వేకి); సీదరము (*సీదు); సాగరము (సాగు); పెడసరము (*పెడసు).

24. -అరి; సం. - కారికా.

అలపరి (అలపు); కరకరి (కరకు); దళసరి (*దళసు. చూ. పెళుసు); మనసరి (మనసు).

25. - అఱము; సం. - కర.

ఉల్లఱము (ఉల్ల).

26. -అల;-ఆల;-ఏల; సం.-త;- ఇత.

ఊయల, ఊయాల; ఊయెల, ఊయేల, ఉయాల, ఉయేల, ఉయ్యల, ఉయ్యాల, ఉయ్యెల, ఉయ్యేల (ఊచు సం. ఉజ్ఘిత,)

27. -అలము. సం. త-, ఇత; ప్రా.-ల,-ఇల్ల.

కొందలము (కుందు).

ఇట్టలము (*ఇట్టు); ఉమ్మలము (ఉమ్మ); కావలము (కావు); నిట్టలము (నిడు); మొక్కలము (ముష్కరము); వెగ్గలము (వెగ్గు, వెచ్చు).

28. -అలి; సం.-తి.

కావలి (కాచు,*కాపు); కూడలి (కూడు).

29. -అలికము; సం. -(అ)తి(కా)

ఉమ్మలికము (ఉమ్మ).

30. -అవ; సం, -తవ్య.

చొరవ*(చొరు); కలవ (కల); తడవు (తడ);

31. -అవము; సం.-తవ్య.

బుజ్జవము (బుధ్).

32. -అవి; సం.-తవ్య.

మనవి (మను); సరవి, స్రావి (సృ);

33. -అవు; సం.-అ+ఉ+కా.

ఉరవు (ఉరు); ఎగవు (ఎగు); కెడవు (కెడ); కెలవు (సం.ఖేల్); తగవు (తగు); చనవు (చను); నగవు (నగు); నెగవు (నెగు, ఎగు); పొడవు (పొడు); సెలవు (చల్); అగవు (అగు); నెరవు (నెరి); నెఱవు (నెఱి); నెళవు (నెల).

34. -అసము; సం.- త్య.

గెంటసము (గెంటు); తారసము (తారు); రాయసము, వ్రాయసము (వ్రాయు); దీమసము (దీము); దీవసము (దీవు=ధీము=ధీరము); బరవసము (భార); వెక్కసము (వెక్కు).

35. -అసి; సం.-త్య+ఇకా

రూపసి (రూపు.)

36. -అళము; సం.-అల-వందిన, ప్రా ఆల, అల,

జావళము, బంగళము, మాదళము.

37. -అగము; సం.-అక.

సరాగము (సృ).

38. -ఆట. సం. వృత్త; ప్రా. వట్ట, అట్ట, ఆట.

i. ఉరియాట, కారాట, కొనియాట, గోజాట, తిట్టాట, తీర్థమాట, దండాట, పోరాట, బండాట, మాఱాట, ఱంకాట, హోరాట, పొరలాట.

ii. బహువచనములమీద:-

ఇగ్గులాట, ఊగులాట, గ్రుద్దులాట, చిమ్ములాట, చెరలాట, చెర్లాట, నవ్వులాట, పీకులాట, పెనగులాట, పోట్లాట.

39. -ఆటన. సం. వర్తన; ప్రా. వట్టన,-ఆటణ.

గుంజాటన.

40. -ఆటము. సం. వృత్తకమ్ ,ప్రా. వట్ట అమ్-ఆట అమ్.

అల్లాటము, ఇఱుకాటము, ఉడుకాటము, ఉబలాటము, ఎడాటము, ఒఱకాటము, కైలాటము, కొండాటము, కోలాటము, చరలాటము, చెరలాటము, జంజాటము, తగులాటము, పితలాటము, పెఱికాటము, బూతాటము, బొచ్చాటము, మండాటము, మండ్రాటము, మారాటము, మాఱాటము.

41. -ఆటకము సం. వృత్తకమ్

వెల్లాటకము.

42. -ఆటు; సం. వృత్త+ఉ+కా.

సదాటు.

43. -ఆడము; సం. అస్త; అత్

పావాడము

44. -ఆడి: సం.-అనతి

మంజాడి.

45. -ఆణము;సం.- అన.

రువాణము.

46. -ఆది. సం.-తి ప్రా.-ది.

నింపాది, బారాది (వృద్ధి);మోపాది; పంచాది.

47. -ఆపము, సం. తవ్య; ఆప్తికా.

కలాపము (కల).

48. -ఆయ (ఎ) వ--, సం. అక.

వాలాయము, వాలెము.

49. -ఆరకము. సం. కారకమ్.

కొలారకము, (కొల).

50. -ఆరము.-సం.-కారకమ్.

ఒడ్డారము; ఒయా (య్యా) రము, ఓయారము (ఓజన్). తుటారము; బిట్టారము; మిటారము (మిష్ట); లొటారము; వటారము.

51. - ఆరి; సం. కారిన్.

వటారి.

52.-ఆఱకము; సం. కారకమ్.

ఒడ్డాఱకము.

53. -ఆలము; సం. ఆల-సంబంధించిన.

బైడాలము; వింటాలము.

54. -ఆళము; సం. ఆల-సంబంధించిన.

కాతాళము, పిసాళము, సుమాళము, సురాళము.

55. -ఇ

ఇప్రత్యయాంత శబ్దములను సరిగ నేర్పఱుచుట కష్టమే అవి కేవలము ఇప్రత్యయాంతములో, హల్లుతో ఇ-కారము చేరిన ప్రత్యయములు గలవో ఏర్పఱుచు కొనవలయును. ఇకారాంత శబ్దముల పదప్రత్యయ విభాగ మాయా సందర్భములందు చేయబడును.

56. ఇక. సం.-ఇక.

i. కృత్తు.

అమరిక (అమరు): అలయిక(అలయు); అల్లిక (అల్లు); ఆడిక (ఆడు); ఆనిక (ఆను); ఇమడిక (ఇముడు); ఈనిక (ఈను); ఉరమరిక (ఉరమరు); ఊనిక (ఊను); ఎడయిక (ఎడయు); ఎనయిక (ఎనయు); ఎనిక (ఎను, ఎన్ను), ఎన్నిక (ఎన్ను); ఎసలిక (ఎసలు); ఏలిక (ఏలు); బందిక (*బందు); ఒడబడిక (ఒడబడు); ఒద్దిక (*ఒద్దు, ఒందు); ఒనరిక (ఒనరు); ఒమ్మిక (ఒమ్ము);ఓడిక (ఓడు); ఓపిక (ఓపు); కదలిక (కదలు); కలయిక (కలయు); కానిక (కాను); కుదిరిక (కుదురు); కుదిలిక (కుదులు); కూడిక (కూడు); కెడయిక (కెడయు); చిమిడిక (చిముడు); చీరిక (చీరు); చీలిక (చీలు); చాలిక (చాలు); చేరిక (చేరు);తాలిక (తాలు); తాళిక (తాళు); తీఱిక (తీఱు); తూనిక (*తూను),తెరలిక (తెరలు); తేలిక (తేలు); తొడరిక (తొడరు); నచ్చిక (నచ్చు); నమ్మిక (నమ్ము); నెరయిక (నెరయు); పన్నిక (పన్ను); పాలుమాలిక, పాల్మాలిక, ప్రాలుమాలిక, ప్రాల్మాలిక (పాలుమాలు, ప్రాలుమాలు); పూనిక (పూను); పొంచిక (పొంచు); పొందిక (పొందు); పొగడిక (పొగడు); పొదలిక (పొదలు); పొరలిక, పొర్లిక (పొరలు); పొలయిక (పొలయు); పొలియిక (పొలియు); పోలిక (పోలు); బడలిక (బడలు); బతిమాలిక (బతిమాలు); మలయిక (మలయు); మసలిక (మసలు); మాసిక (మాయు,* మాసు); మూసిక (మూయు,*మూసు); మోపిక (మోపు); సొలయిక (సొలయు); హెచ్చరిక, ఎచ్చరిక (హెచ్చరు, ఎచ్చరు); తోపిక; (తోపు); సొగయిక (సొగయు); వాడిక (వాడు).

ii. తద్ధితము.

అఱ (ర) మఱి (రి) కరు [అఱ (ర)మ(ఱు)].

ఆమిక (ఆము); ఇగరిక (ఇగరు); కచ్చిక (కచ్చు); ఖండిక, ఖండ్రిక (ఖండ); గమనిక (గమన); చెందిరిక; చెంద్రిక (చెంద్ర=చంద్ర); చాఱిక (చాఱ); నాడిక (నాడు);పసిక (పస); పసిరిక (పసరు); పెంచిక (పెంచు); పెంతిక, పెంట్రిక (పేడ); పొనిక (పొన్న); బీటిక (బీట); బెత్తిక (బెత్తు); బొమిడిక (బొమిడ); బొమ్మిక (బొమ్మ); బోడిక (బోగు); మచ్చిక (మచ్చు); మూదలిక (మూదల); లత్తిక (లత్తు); వాలిక (వాలు); సానిక (సాన); హవణిక (హవణు).

వైకృతములు.

అమ్మిక (అంబిక); ఇటిక, ఇట్టిక (ఇష్టిక); ఎండ్రిక (ఎండ్ర); ఏడు); ఏనిక (కన్నడము:ఆనె); కేళిక: కటిక; కట్టిక (కాష్టిక); కొండిక (*కొండ); కొటిక, కొట్టిక (కోష్టిక); గండిక, గండ్రిక (ఖండిక); చిటిక (చిట్ట); చందిరిక (చంద్రిక); చదిరిక (చదర); జంతిక (యంత్రిక); జమలిక, జమళిగ (యమళ); జవనిక (యవనిక); పటిక (స్ఫటిక); పరామరిక (పరామర్శిక); పల్లిక (పల్ల); పాచిక, పాసిక (పాచు); పుటిక, పుట్టిక (పుట); పొత్తిక (పొత్తు); బదనిక, పదనిక, బవనిక (బదను); బుట్టిక (పుట); మన్నిక (మాన); మళిక (మాళ); మిత్తిక (మృత్తిక); విన్నపత్రిక (విజ్ఞాపన పత్రిక); వైసిక (*వైసు); సంచిక (సంచయ); హామిక (హాము).

57. ఇకము; సం - ఇక.

ఒడికము=ఒద్దికము (ఒందు. *ఒద్దు);

కందళికము (కందళ); సలికము (స్వల్ప+ఇకము)

కలికము, కారికము, నలికము, బాసికము, బొమికము, బొమ్మికము, బొమ్మిడికము.

58. ఇకి; సం.-ఇక+ఇక.

i. కృత్తు.

చూడికి (చూడు); ఉనికి (ఉను); పూనికి, పూన్కి (పూను); పోలికి, పోల్కి (పోలు); మనికి, మన్కి (మను); వినికి (విను); వెలియునికి.

ii. తద్థితము.

ములికి (ములు).

59. ఇగ; సం.-ఇక.

ఒడ్డిగ (ఒడ్డు); నచ్చిగ (నచ్చు); నమ్మిగ (నమ్ము).

60. ఇగము; సం.-ఇకమ్.

ఊడిగము, ఉడిగము, కోడిగము, మండిగము, వల్లిగము, సూడిగము.

61. ఇజము; సం.-య.

బేడిజము.

62. ఇడి; సం.-ఇ+తి.

i. కృత్తు.

అలికిడి (అలుకు); ఒత్తిడి (ఒత్తు); తెలివిడి (తెలి); నిఱిపిడి (నుఱుపు); నూఱిపిడి (నూఱుపు);ప్రామిడి (ప్రాము); రాపిడి (రాచు); రాయిడి (రాయు).

ii. స్వార్థము.

ఉలిమిడి (ఉలుము); బచ్చిడి (బచ్చు); ఒరపిడి (ఒరపు); మడిమిడి (కడుము); కురిమిడి (కురుము); గెలివిడి (క. గెలివు); గొలిమిడి (గొలుము); చప్పిడి (చప్ప); చలిమిడి (చలుము); చిరిమిడి (చిరుము); చిలిమిడి (చిలుము); చీమిడి (చీము); తూర్పిడి (తూర్పు); పంగిడి (పంగు); పసిడి (పసుము); పసిమిడి (పసుము); బలువిడి (బలుపు); మామిడి, మావిడి (మావు); వలిమిడి (వలుము); వెలిమిడి (*వెలుము).

iii. న్యూనార్థము.

ఉప్పిడి (ఉప్పు); తలవిడి (*తలపు); దోయిడి (దో); ముక్కిడి (ముక్కు); లోతిడి (లోతు); వాలిడి (వాల).

63. ఇత సం.-ఇ+త.

i. కృత్తు.

పొగడిత (పొగడు).

ii. తద్ధితము.

లొడిత.

64. ఇతము; సం.-ఇతమ్.

ఆయితము, ఆయిత్తము, ఇంపితము, పంచితము, పోరితము, బిగితము, మప్పితము, మలికితము, సలితము

65. ఇంత; సం-అస్త.

దీనిని చేర్చునప్పుడు సంధియందు వివిధాగమాక్షరములు వచ్చును, అప్పగింత, ఆకలింత, ఆవులింత, ఇగిలింత; ఇచ్చగింత, ఉప్పిరింత, ఎకిరింత, ఎక్కిరింత, ఎచ్చరింత, ఒప్పగింత, ఓకిలింత, ఓసరింత, కలవరింత, కిక్కురింత, కికురింత, కుసిలింత, కేకరింత, కొక్కరింత, క్రుళ్లగింత, గిలిగింత, గిగిలిగింత, చికిలింత, చక్కిలిగింత, చాగిలింత, చౌకళింత, జుడికిరింత, డాగురింత, త్రుళ్లగింత, త్రుళ్లింత, త్రుళ్లుమింత, దాగురింత, పటికిరింత, పలుకరింత, పల్కరింత, పవళింత, పుకిలింత, పుక్కిలింత, పుడికిరింత, పుడిసిలింత, పుణికిరింత, బిబ్బరింత, బుజ్జగింత, బొబ్బరింత, సకిలింత, సగిలింత, సవరింత, సళుపరింత, సోలింత.

62. -ఇద; సం. ఇ + త.

మాడిద [సూ(చూ)డు];

63. -ఇదము; సం. ఇ + - త.

i. ఎల్లిదము, ఏలిదము, ఒప్పిదము, క్రొవ్విదము, తప్పిదము.

ii. చిన్నిదము (స్వర్ణితమ్); పెల్లిదము (పెల్లు); బెట్టిదము (బెట్టు); మెడిదము (*మెడు).

64. -ఇది; సం. ఇ + తి.

ఉఱిది (ఉఱు)

65. -ఇపము; సం. ఇ + ఆస్తిక.

మురిపము (*మురు); వ(వె)లిపము (వెల).

66. -ఇపి; సం. ఇ + ఆప్తికా.

బుడిపి, బుడ్పి.

67. -ఇంపు; సం. ఆప్ + ఉ + క.

ఆమతింపు, ఆరగింపు, ఇవతాళింపు, ఒంటింపు, ఓరసింపు, కుమ్మరింపు, గుండ్రింపు (ఘూర్ణ్). గోరింపు; చెంగలింపు; తాలింపు, తులకింపు, పట్టింపు, పలుకరింపు, బుడ్డగింపు, బెదరింపు, బెల్లింపు, బోడింపు, మందలింపు, మదింపు, ముగింపు, మొక్కలింపు, రూణింపు, సడింపు, సెగ్గింపు, హవణింపు.

68. -ఇమ; సం.-ఇమన్.

మొటిమ.

69. -ఇమము; సం. ఇమన్.

కలిమము, దలిమము.

70. -ఇమి; సం. ఇమన్ + ఇకా.

అరిమి (అరు); ఒడ్డిమి (ఒడ్డు); ఓరిమి (ఓరు); ఓలిమి (*ఓలు); కలిమి (*కలు); కూరిమి (కూరు); తాలిమి; తాల్మి, (*తాలు); నేరిమి (నేరు); పోడిమి, పోణిమి (పోలు); బడిమి (బడి); బ్రదిమి (*బ్రదు); మాలిమి (మాలు); మిసిమి (మిసుము); వేలిమి (వేలు);

ii. తద్ధితము: అసిమి (*అసు); ఈరిమి (*ఈరు); కడిమి, కడ్మి(కడు); చెలిమి (చెలి); పసిమి (పసు); పేరిమి, పేర్మి (పేరు); మగటిమి (మగడు); మేలిమి (మేలు); మ్రుచ్చిమి, ఉ. హరి. i.8 (మ్రుచ్చు); వాడిమి (వాడి); వేడిమి (వేడి); వే(ఱి)రిమి [వేఱు*రు)].

71.-ఇయ-ఎ-ఇ; సం. ఇక.

అగిసియు (-సె); అంచియ (-౦చె); అండియ (-౦డె); అంపియ (-౦పె); అలసందియ (౦దె)లు; అవిసియ (-సె); అట్టియ (-ట్టె); అద్దియ (-ద్దె); అఱిసియ (-సె); ఆణియ (-ణె); అల్లియ (ల్లె); ఆనియ (-నె); ఉదియ, ఉద్దియ (ఉద్ది); ఒంటియ (-౦టె); ఒంకియ (-౦కె); ఇండియ (-౦డె); ఇఱ్ఱియ (-ఱ్ఱే); ఈటియ (-టె); ఈడియ (-డె); ఈనియ (-నె); ఈరియ (-రె); ఉరిడియ (-డె); ఉఱియ (-డె); ఎట వారియ (-రె); ఎబ్బియ (-బ్బె); ఎమ్మియ (-మ్మె); ఏపియ (-పె); ఒడిసియ (-సె); ఒద్దియ (-ద్దె); ఒఱ్ఱియ (-ఱ్ఱె);ఒల్లియ (-ల్లె); ఒలియ (-లె); ఓదియ (-దె); కంచియ (-౦చె); కచ్చియ (-ట్టె); కండియ (-౦డె); కంపియ (-౦పె); కచ్చియ (-చ్చె); కట్టియ (-ట్టె); కట్లియ (-ట్లె); కరివియ (-వె); కరిసియ (-సె); కలివియ (-వె); కవడియ (-డె); కవిలియ (-లె); కారియ (-రె);కార్తియ (-ర్తె); కాఱియ (-ఱె); కాలియ (-లె); కాళియ (-ళె); కాసియ (-సె,స); కుంచియ (-౦చె); కుచ్చియ (-చ్చె) కుట్టియ (-ట్టె); కుంపియ, కుప్పియ (-౦పె, ప్పె); కుమ్మియ (-మ్మె); కొంటియ (-౦టె); కొట్టియ (-ట్టె); కొండియ (-౦డె); కొడిమియ (-మె); కొడిసియ (-సె); కొళిగియ (-గె); కోడియ (-డె); కోలియ (-లె); కోళియ (-ళె); గజ్జియ (-జ్జె); గంటియ (-౦టె); గరిసియ (-సె); గఱ్ఱియ (-ఱ్ఱె); గాజియ (-జె); గారియ (-రె); గిడియ (-డె); గిన్నియ (-న్నె); గుండియ (-౦డె); గుడిసియ (-సె); గేదియ (-దె) గొట్టియ (-ట్టె); గొట్లియ (-ట్లె); గొడియ (-డె); గొలివియ (-వె); గ్రందియ (-౦దె); చవికియ (-కె); చాళియ (-ళె); చిక్కంటియ (-౦టె); చిట్టియ (-ట్టె); చిందియ (-౦దె); జంకియ (-౦కె); చిన్నియ (-న్నె); కంటియ (-౦టె); కఱియ ( -ఱె); గద్దియ (-ద్దె); గనియ (-నె); గరిడియ (-డె); గలతియ (-తె); గినియ (-నె); గుదియ (-దె); గొఱియ (-ఱె); గొఱ్ఱియ (-ఱ్ఱె); గోనియ (-నె); జంగియ (-౦గె); జగి(వి)లియ (-లె); జత్తిగియ (-గె); జన్నియ (-న్నె); జంపియ (-౦పె); జాలియ (-లె); జాళియ (-ళె); జీడియ (-డె); జేడియ (-డె); జోలియ (-లె); టెంకియ (-౦కె); తంతియ (-౦తె); తక్కియ (-క్కె); తమ్మియ (-మ్మె); తలికియ (-కె); తలియ (-లె); తళియ (-ళె); తిన్నియ (-న్నె); తీగియ (-గె); తీనియ (-నె); తీవియ (-వె); తుట్టియ (-ట్టె); తెట్టియ (- ట్టె); తెలియ (-లె); తేనియ (-నె); తొట్టియ (-ట్టె); తొట్లియ (- ట్లె); తొసియ (-స్సె); తోమాలియ (-లె); త్రుట్టియ (-ట్టె); దండియ (-౦డె); దంతియ (-౦తె); దిమ్మిత (-మ్మె); దివియ (-వె); దివ్వియ (-వ్వె); దివియ (-వె); దుడ్డియ (-డ్డె); దేబియ (-బె); దోనియ (-నె); దోసియ (-సె); నల్లియ (ల్లె); నాడియ (-డె); నూనియ (-నె); నెట్టియ (-ట్టె); నెడిమియ (-మె); నెఱియ (-ఱె); నెఱ్ఱియ (-ఱ్ఱె); పక్కియ (-కె); పంచియ (-౦చె); పంజియ (-౦జె); పంటియ (-౦టె); పట్టియ (-ట్టె); పడిదియ (-దె); పడియ (-డె); పణిదియ (-దె); పన్నియ (-న్నె); పరటియ (-టె); పరికియ (-కె); పరిగియు (-గె); పఱ్ఱియ (-ఱ్ఱె); పల్లియ (-ల్లె); పస్సియ (-స్సె); పాడియ (-డె); పాళియ (-ళె); పింజయ (-౦జె); పిందియ (-౦దె); పీకియ (-కె); పుచ్చియ (-చ్చె); పుఱియ (-ఱె); పుఱ్ఱియ (-ఱ్ఱె); పుల్లియ (-ల్లె); పుస్తియ (-స్తె); పూజయ (-జె); పూదియ (-దె); పూనియ (నె-); పెంకియ (-౦కె); పెట్టియ (-ట్టె); పెండియ (-౦డె); పెడిసియ (-సె); పెమ్మియ (-మ్మె); పేడియ (-డె); పొట్టియ (-ట్టె); ప్రక్కియ (-క్కె); బట్టియ (-ట్టె); బట్లియ (-ట్లె); బడియ (-డె); బందియ (-౦దె); బద్దియ (-ద్దె); బరికియ (-కె); బఱ్ఱియ (-ఱ్ఱె); బాడియ (-డె); బిడ్డియ (-డ్డె); బిందియ (-౦దె); బిద్దియ (-ద్దె); బూదియ (-దె); బూమియ (-మె); బూరియ (-రె); బొక్కనియ (-నె); బొట్టియ (- ట్టె); బొడియ (-డె); బొందియ (-౦దె); బొచ్చియ (-చ్చె); బొఱ్ఱి(ఱి)య (-ఱ్ఱె,ఱె); బోకియ (బోకె); బోదియ (-దె); బోలియ (-లె); మండియ (-౦డె); మక్కియ (-క్కె); మట్టియ (-ట్టె); మల్లియ (-ల్లె); మాలియ (-లె); మిడియ (-డె); మిద్దియ (-ద్దె); ముచ్చియ (-చ్చె); ముట్టియ (-ట్టె); ముడిచియ (-చె); ముల్లియ (-ల్లె); ముస్తియ (-స్తె); మొంటియ (-౦టె); మొట్టియ (-ట్టె); రంపియ (-౦పె); ఱంకియ (-౦కె); ఱంపియ (-౦పె); లంకియ (-౦కె); లంజియ (-౦జె); లద్దియ (-ద్దె); లాడియ (-డె); లొట్టియ (-ట్టె); వంచియ (-౦చె); వడియ (-డె); వందియ (-౦దె); వదినియ (-నె); వదియ (-దె); వన్నియ (-న్నె); వఱ్ఱియ (ఱ్ఱె); వల్లియ (-ల్లె); వాగియ (-గె); వానియ (-నె); వాసియ (-సె); విద్దియ (-ద్దె); వీసియ (-సె); విణి (ని) య (-ణె;-నె); వెలిచియ (-చె); వెలిసియ (-సె); వడికియ (-కె); సని(న్ని)య (-నె. -న్నె); సంపగియ (*చంపకిక;-గె); సమ్మియ (-మ్మె); సారియ (-రె); సాలియ (-లె) సిద్దియ (-ద్దె); సుత్తియు (-త్తె); సురియ (-రె); సూరియ (-రె); సేవియ (-వె); సొజ్జియ (-జ్జె); సోదియ (-దె); సోబియ (-బె).

72. - ఇయము-ఎము; సం. ఇకమ్.

అంకియ (-౦కె-); అండియము (-౦డె-); అఱ్ఱియము (-ఱ్ఱె); అల్లియము (-ల్లె-); ఇల్లియము(-ల్లె-); ఊడియము (-డె-); ఎ(ఏ)క(క్క)స(సె)క(క్కి)యము (-కె, క్కె, క్క, క); కండియము (-౦డె-); కడియము (-డె-); కత్తియము (-త్తె-); కన్నియము (-న్నె-); కసియము (-సె, స్సె); కారియము (-రె-); కేడియము (-డె-); కొంచియము (-౦చె-); కొండియము (-౦డె-); కొత్తియము (-త్తె-); గణియము (-ణె-); గవిలియము (-లె-); గళ్లియము (-ళ్లె-); గిరిసియము (-సె-); గూడియము (-డె-); గెంటియము (-౦టె); గోడియము (-డె-); చిట్టియము (-ట్టె-); చెక్కియము (-క్కె-); చొళ్లియము (-ళ్లె-); జాలియము (-లె-); తంటియము (-౦టె-); తుండియము (-౦డె-); తెట్టియము (-ట్టె-); తొచ్చియము (-చ్చె-); దండియము (-౦డె-); దిబ్బియము (-బ్బె-); దోరియము (-రె-); నాడియము (-డె-); నాణియము (-ణె-); నెట్టియము (-ట్టె-); పట్టియము (-ట్టె-); పదిదియము (-దె-) పచ్చియము (-చ్చె-); పట్టియము (-ట్టె-); పడిసియము (-సె-); పందియము (-౦దె-); పాళియము (-ళె-); పరపత్తియము (-త్తె-); పళ్లియము (-ళ్లె-); పాగియము (-గె-); పాళియము (-ళె-); పించియము (-౦చె-); పిడియము (-డె-); పున్నియము (-న్నె,-నె); పెండియము (-౦డె-); పెళ్లియము (-ళ్లె-); పేరియము (-రె-); పెసియము (-సె-); పొచ్చియము (-చ్చె-); పొత్తియము (-త్తె-); బత్తియము (-త్తె-); బల్లియము (-ల్లె-); బాగియము (-గె-); బిదియము (-డె-); బొండియము (-౦డె-); బోరియము (-రె-); బోలియము (-లె-); ంస్స్డియము (*మాందలికము; -డె-); మిరియము (-రె-); ముత్తియము (-త్తె-); మెండియము (-౦డె-); మొండియము (-౦డె-); వంటియము (-౦టె-);డియము (-డె-); విడియము (-డె-); వీడియము (-డె-); విద్దియము (-ద్దె-); వేడియము (-డె-); సిబ్బియము (-బ్బె-).

(అ) తెనుగున నియాంత శబ్దములు వేర్వేఱు రీతుల గలిగినవి.-

i. సం. - ఇక - ఇయ: పైజూపినవన్నియు నిందుకుదాహరణములు.

ii. సం. ఈయ = ఇయ: దృతీయ = విదియ; త్పతీయ = తదియ; iii. సం. సందేహ = తె. సందియము;

iv. 'య' ఒత్తుగల శబ్దములకు స్వరభక్తి కలుగుట: కన్యా = కన్నియ; విద్యా = విద్దియ ; పద్య = పద్దియము ; పుణ్య = పున్నియము.

v. వర్ణవ్యత్యయము కలుగుట: పాయసము = పాయెసము = పాసెయము = *పాసియము, పాసెము; యజ్ఞోపవీతమ్ = జన్నిదము = జందియము.

(ఆ) కొన్ని 'ఇయ' లు '- ఎ' లుగా మాఱవు.

డిగ్గియ, డిగియ, తునియ - పరియ, పఱియ, పుల్లియ, ముడియ, సుకియ, సుడియ, చఱియ, చెలియ, తునియ, దిగ్గియ, సకియ.

(ఇ) కొన్నియెడల '-ఇయ' - 'ఇ' గ మాత్రము మాఱును.

సరియ (సరి); కాళంజియ (కాళంజి); ఉన్నియ (ఉన్ని); జన్నియ (జన్ని); ఉద్దియ (ఉద్ది); చక్కియ (చక్కి); చెలియ (చెలి);

(ఈ) కొన్నియెడల '-ఇయ' లు 'ఎ' లుగా మాఱి తాము లోపించినవి, దొన్నె, పగ్గె, సందె, జంకె

(ఉ) కొన్ని 'ఇ య' లు 'ఇ' లుగ మాఱి తాములోపించినవి:- గబ్బి, దొమ్మి, బ్రమ్మి, పిచ్చి, జవా (వ్వా) (ది); గంజి, పుంజ, బావంజి, ముంజి, గజ్జి, గూటి, సొంటి, పొటి, పొట్టి, దట్టి, దట్టీ, బుట్టి, పుట్టి, మేడి, గండి, పిండి, ఇత్తడి, కంబడి, కావడి, కైరవడి, కొడి, కోడి, గరుడి, పల్లటీ, దుప్పటీ, గుమ్మడి, జంజాడి, జముదాడి, తక్కిడి, మందడి, లౌడీ (ణి), గిడ్డి, కామంచి, జడ్డి, దొడ్డి, కడ్డి, గుత్తి, తిత్తి, పొత్తి, మిత్తి, అళది, హళది, చెయిది, సంది.

(ఊ) కొన్ని '-ఇ'యలు 'ఎ' లుగను 'ఇ' లుగను గూడ మాఱును; జోలియ (-లె, -లి); టెంకియ (-౦కె, - ౦ కి).

(ఋ) కొన్నియెడల '-ఇయ'లోని 'ఇ' లోపించి, యకారము వెనుకటి వర్ణముతో సంయోగము నొందును.

కన్నియ (కన్య); పళ్లియము (పళ్యము); ముత్తియము (ముత్యము); దివియ (దివ్య); విడియము (విడ్యము); వీడియము (వీడ్యము).

(ఌ) 'తదియ' 'తద్దె' యగునుగాని, 'విదియ' 'విద్దె' గా మాఱదు.

73. - ఇయన - ఎన; సం. ఇక + అన.

కందియన (- ౦దె -); గొల్లియన (-ల్లె-).

74. - ఇరము. - సం. - ఇత.

జాపిరము, తీవిరము.

75. ఇరి; సం. ఇ + - తి

అలిపిరి, ఉలిమిరి, కసిమిరి, కింకిరి, కింగిరి, చలిమిరి, తిమిరి, తిమ్మిరి, నసిమిరి, నింపిరి, పొంపిరి, పందిరి, పిప్పిరి, బవిరి, బవ్రి, మాదిరి, మాద్రి, వలిపిరి, వాపిరి, వావిరి.

76. - ఇలి; సం. ఇ + - తి.

ఆర్మిలి, ఆవిలి, ఇక్కిలి, ఇరివిలి, ఒంపిలి, ఒదిపిలి, ఒత్తిలి, ఒందిలి, ఓకిలి, కమికిలి, కొడి(ణి)దిలి, గబ్బిలి, గాదిలి, గుప్పిలి, గుబిలి, గుమిలి, గ్రుక్కిలి, చిందిలి, చికిలి, చిమ్మిలి, చీకిలి, చెక్కిలి, చొక్కిలి, జంగిలి, జాబిలి (ల్లి); జగిలి, జుట్టి (త్తి)లి; తొంగిలి, తొండ్లి, సక్కిలి, నర్మిలి, నుచ్చిలి, నెంజులి, నొచ్చిలి, పట్టిలి, పందిలి, పికిలి, పిక్కిలి, పిడికిలి, పింపిలి, పుక్కిలి, పుడిసిలి, పుణికిలి, పెండిలి, పెండ్లి, పొంగిలి, పొదిగిలి, బడిలి, మాగిలి, మించిలి, ముచ్చిలి, లొడితిలి, వాకిలి, వావిలి, వింజిలి, వేవిలి, సందిలి,

77. - ఇవము; సం. ఇ + ఉ + క.

ఉక్కివము.

78. - ఇవి; సం. ఇ + ఉ + ఇక.

గెలివి, తనివి, తన్వి, తెలివి, నిడివి, విరి(ఱి)వి,

79. - ఇసము. సం. త్య.

బానిసము, బారిసము.

80. ట; సం. -త.

'ట'ను ఋధాతువునకైనను చేర్చవచ్చును. క్రుంగుట (శ. ర. లో లేదు); పాండు iv.48; కొనియాడుట (ఉ. హరి. iv. 69 అర్థ భేదము.)

81. - డు.

సం. - త + ఉక.

భావార్థమున 'ట' వచ్చు చోట్లనెల్ల 'డు' రావచ్చును. శబ్దరత్నాకరములో నీ క్రింది శబ్దములు మాత్రము భావార్థక డు - ప్రత్యయాంతములు చేర్పబడినవి.

అమ్ముడు, అఱుగుళ్లు, అఱువుళ్లు, అలుకుడు, అదుముడు, ఇంకుడు, ఉగ్గుడు, ఉప్పుడు, ఎక్కుడు, ఎగుడు, ఎనుపుడు, ఏరుగుడు, ఏకుడు, ఏదుడు, ఒత్తుడు, కక్కుడు, కదలుడు, కప్పడు, కాగుడు, కాపుడు, కిముడు, కుట్టుడు, కొలుపుడు, క్రాంగుడు, క్రుక్కుడు, క్రుమ్ముడు, గిల్లుడు, గీఱుడు, చిమ్ముడు, చిలుకుడు, చీరుడు, చీఱుడు, చెప్పుడు, చేపుడు, చోపుడు, జరుగుడు, జరుపుడు, జాఱుడు, దిగు(గ్గు)డు, తక్కుడు, తగులుడు, తడవుడు, తలగుడు, తాకుడు, తిరుగుడు, తెగుడు, తెలుపుడు, తొలగుడు, తోముడు, త్రాగు (పు)డు, త్రుంగుడు, త్రుప్పుడు, త్రేగు(పు)డు, త్రొక్కుడు, త్రోపుడు, దంగుడు, దంపుడు, దాపుడు, దిగుడు, దిగ్గుడు, దూకుడు, దెప్పుడు, దోకుడు, దోపుడు, నఱకుడు, నఱుకుడు, నలగుడు, నానుడు, నిక్కుడు, నూకుడు, నెమకుడు, నొక్కుడు, పట్టుడు, పాఱుడు, పిలువుడు, పులుముడు, పెంపుడు, పెట్టుడు, పెరుగుడు, పేరుడు, పొదుగుడు, పొసగుడు, ప్రాకుడు, ప్రాముడు, ప్రేలుడు, మగ్గుడు, మాగుడు, మేముడు, మ్రింగుడు, మ్రొక్కుడు, మ్రోగుడు, రాపుడు, రుద్దుడు, రొంజు (౦డు, డ్టు, ల్లు)డు, వడకుడు, వాలఱుగుడు; వెద (న)కుడు, వెలుపుడు, వేపుడు, వేల్పుదు, వ్రేపుడు, వ్రేలుడు, సోకుడు.

82. - ౦డు, సం. - అంత.

కలగుండు.

83. - త; సం. -త.

తెనుగున 'యు' వర్ణాంత ధాతువులపై నిది కలుగుచుండును. మేత, కోత, మొద.

II. ప్రత్యేక పదములుగ కాన్పించినను బ్రత్యయత్వమును బొంద నారంభించినవి.

1. కట్టు; సం. కృత.

బందుకట్టు, వాకట్టు, వాడకట్టు, సజ్జకట్టు,సందుకట్టు.

2. -కడ; సం. కృత.

i. దేశార్థము:

అఱకడ, మింగడ, మీగడం మీనడ, ముంగడ, లోగడ,వలకడ, డాకడ, వెలిగడ, ఇడుగడ, ఎదురుగడ, కుఱుగడ, తలగడ, తల్గడ, (తలాడ), విడుగడ (నిర్వ. VII.12)

ii. కాలార్థకము:

పెందలకడ, రేపకడ, లోగడ.

iii. భావార్థకము:

తేగడ, బరగడ, నిలుకడ, నిల్కడ, పోకడ, రాకడ, ఎత్తుగడ, ఏడుగడ, ఏడ్గడ, కట్టుగడ, కాపుగడ, చేరుగడ, తరుగడ, తేఱుగడ, దిద్దుగడ, పన్నుగడ, విడుగడ, విఱుగడ, చిలుకడ.

iV. వస్త్వర్థము: గరగడ, తలగడ, తల్గడ (తలాడు).

3. - కర; సం. - కృత.

ఉడుగర, విడుగర.

4. - కల; సం. - కృత.

ముంగల, పెనుకల (పెనుకాల).

5. - కాటు; సం. - కృత.

వాకాటు.

6. - కాయ; సం. - కా + అకా.

తలకాయ, తిప్పకాయ, పిల్లకాయ, పెఱగాయ, బుఱ్ఱకాయ, చంపకాయ, మొట్టికాయ, బుఱ్ఱకాయ, రాలుగాయ, లింగకాయ, లెంపకాయ, లొట్టకాయ, సున్నపుగాయ, గుండెకాయ, నీరుకాయ.

7. కొట్టు; సం. - కుట్ట్.

సుడిగొట్టు.

8. - కోలు; సం. - కృత.

'కొను' సహాయక్రియ గాగల యన్నిక్రియల నుండియు 'కోలు' అనుస దంతమందుగల భావార్థక విశేష్యములు పుట్టును. శబ్దరత్నాకరమున నీ క్రిందివి చేర్పబడినవి.

ఆడికోలు, ఇచ్చిపుచ్చికోలు, ఇయ్యకోలు, ఈకోలు, ఈయకోలు, ఎత్తికోలు, ఎదురుకోలు, ఏటికోళ్లు, ఒప్పుకోలు, కలుపుగోలు, కొనుగోలు, చూఱకోలు, తగులుకోలు, తలకోలు, త్రెక్కో, దక్కోలు, దిగ్గోలు, దీకోలు, డీకోలు, దొరకోలు, నాచికోలు, నూలుకోలు, నెక్కోలు, నొచ్చుకోలు, పట్టుకోలు, పుచ్చుకోలు, పెట్టుకోలు, పేరుకోలు, పేర్కోలు, పొగడికోలు, ప్రబ్బికోలు, ప్రోచికోలు, బడికోలు, ముట్టుకోలు, మునుకోలు, మెయికోలు, మేకోలు, మేలుకోలు, మైకోలు, రెక్కోలు, రౌలుకోలు, విడిగోలు, వీడుకోలు, వీడ్కోలు, వెన్నెలకోలు, వేడుకోలు.

9. - గరము; సం. - కృతమ్.

ఉలగరము, చెడగరము.

10. తట్టు; సం. - తష్ట.

విరిదట్లు.

11. తనము. వేదము: త్వనమ్: ప్రా. త్తణమ్.

దీనిని సాధారణముగా భావార్థమునం దన్ని విశేష్య విశేషణములతోడను జేర్పవచ్చును. ఉదా: అత్తగారితనము, ఊరకుండుతనము, మంచితనము, చెప్పరానితనము, ఎఱ్ఱదనము, మొ.

అఱగొండెతనము, కనుకుట్టుదనము, కలితనము, ప్రల్లదనము, మకురుతనము, వడికలతనము, కుక్కతనము (ఉ. రా పు. 124); బండతనము (చెన్న బ. I. 36) గోరతనము (కాశీ. IV. 91) కొయ్యతనము (కాశీ. IV. 94.)

12. - తరము ; వేదము : త్వరమ్.

పడితరము.

13. - తల ; వేదము: త్వన.

i. భావార్థము:-

అగుదల, అచ్చుదల, ఒరుదల, కూడుదల, కొనుదల, కోలుతల, కోల్తల, క్రమ్ముదల, చుట్టుదల, తగులుదల, తగ్గుదల, తప్పుదల, తాకుదల, తిరుగుదల, తీఱుదల, తెగుదల (నిర్వ. IX. 53), దిగుదల, పట్టుదల, బాడుదల, మందల, మించుదల, మూదల, మోపుదల, వాడుదల, విడుదల, ఎగుదల.

ii. ప్రదేశార్థము:

అవతల, ఇవతల, ఈతల, ఎగుదల, క్రిందల, బిత్తల, ముందల, విడిదల.

14. - తెర ; వేదము:

ఏడ్తెర, మొద.

15. -పు; సం. త్వ. - వేదము: త్వన

సాళగింపులు (పాండు. iii. 43.)

16. - పట్టు; సం. - ప్రస్థ. చూ, ఇంద్రప్రస్థ, మొద.

ఆటపట్టు, ఇంటిపట్టు, ఇంతపట్టు, ఏలముపట్టు, చేపట్టు, పిచ్చపట్టు; పెంటపట్టు, రచ్చపట్టు, విడిపట్టు, వింటిపట్టు, వీడుపట్టు.

17. - మట్టు ; సం. - ప్రస్థ.

విడిమట్టు.

18. - పెట్టు : సం. - ప్రహత?

పోబెట్టు.

19. - పాటు ; సం. - పాత.

I. భావార్థము.

(అ). ఆకులపాటు, ఆయాసపాటు, ఆయిత (త్త) పాటు, ఆరటపాటు, ఆసపాటు, ఇక్కుపాటు, ఇడుమపాటు, ఉత్తలపాటు, ఉదిరిపాటు, ఉలికిపాటు, ఎగసిపాటు, ఎదురుపాటు, ఏమఱుపాటు, ఏరుపాటు, ఏర్పాటు, ఒంటరిపాటు, ఒంటిపాటు, ఒడబాటు, ఓటుపాటు, ఓరపాటు, కట్టుపాటు, కప్పరపాటు, కలకపాటు, కష్టపాటు, కాలవళపాటు, కింకిరిపాటు, కుతిలపాటు, కుదురుపాటు, కునికిపాటు, కొంకుపాటు, కొందలపాటు, కోలుపాటు, గగురుపాటు, గరుపాటు, చిందిలిపాటు, చిక్కుపాటు, చిడిముడిపాటు, చులుకపాటు, చేడ్పాటు, జాఱుపాటు, డిందుపాటు, తక్కువపాటు, తత్తరఱపాటు, తలపాటు, తిరుగుడుపాటు, తీఱుపాటు, తొంగలిపాట్లు, తొక్కటపాటు, తొట్రుపాటు, తోడుపాటు, తోడ్పాటు, త్రొక్కటపాటు, త్రోపాటు, దండపాటు, దిగులుపాటు, దిద్దుపాటు, దు:ఖపాటు, నివ్వెఱపాటు, పైపాటు, పొందుపాటు, బొమముడిపాటు, భంగపాటు, మాఱుపాటు, మిట్టిపాటు, రాలుపాటు, ఱెప్పపాటు, లంకెపాతు, వీడుపాటు, వెక్కసపాటు, వెడగుపాటు, వెనుకపాటు, వెఱగుపాటు, వేగపాటు, వేగిరిపాటు, వేఱుపాటు, సాగుపాటు, సాపాటు, సిగ్గుపాటు.

(ఆ). ఈక్రింది వానిలో సరళాదేశము కలిగినది.

ఎడబాటు, ఒల్లబాటు, కనుబాటు, జరుగుబాటు, తడబాటు, తెగబాటు, నగుబాటు, నవ్వుబాటు, మరలబాటు, విఱుగబాటు, వెడలబాటు. వెనుబాటు, గబ్బాటు, దెబ్బాటు.

(ఇ). ఈక్రింది వానిలో 'వ' కారమాదేశముగ వచ్చినది.

ఎరువాటు, ఒదుగువాటు, తగులువాటు, తిట్టువాటు, చీవాట్లు, దిగువాటు, పిడివాటు, పువ్వాటు, పూటవాటు, బడిసివాటు, బ్రుంగుడువాటు, ముడివాటు, ఱిచ్చవాటు, వలెవాటు.

(ఈ). ఈక్రింది వానిలో 'పాటు' విశేషార్థములను దెలుపును.

i.విధము, రీతి:-

ఆదోకపాటు, ఒల్లెవాటు, గ్రుడ్డివాటు.

ii. కృషి: పొలము పాటు.

iii. పొందుట ; ఫలముపాటు.

iv. మార్గము ; వెనుకపాటు.

v. వైచుట ; గిరివాటు.

vi. కొట్టుట ; తెరువాటు.

20. - పోక; సం. - ప్రగ.

ఆపోక, కోలుపోక, బమ్మెరపోక, వేగు బోక, వేబోక, వాపోక,

21. - పోటు; సం. ప్రహతం.

బందిపోటు, విరిపోటు.

22. - బడి; - సం. - వత్ + ఇక; వృత్తి.

i. భావార్థము:-

ఏలుబడి, ఒదవుబడి, ఒదుగుబడి, కట్టుబడి, కనుబడి, కొనుబడి, గిట్టుబడి, చెల్లుబడి, చేరుబడి, చాలుబడి, జరుగుబడి, తగులుబడి, తీరుబడి, దిద్దుబడి, పట్టుబడి, పలుకుబడి, పుట్టుబడి, పెట్టుబడి, పోబడి, మొక్కుబడి, మ్రొక్కుబడి, రాబడి, రోనుబడి, వచ్చుబడి, వఱబడి, వీసబడి, వెంబడి, సరబడి, సాగుబడి.

ii. తరబడి = తరముమార్గమున.

iii. కోడిబడి = పిల్లలభక్ష్య విశేషము.

23. - - వడి; సం. వత్ + ఇక; వృత్తి.

i. భావార్థము:-

ఇలు (ల్లు)వడి, ఉరవడి, (ఇదితప్పు, 'నరవడి' ఒప్పు), కైవడి, కొలువడి, చలువడి, తరువడి, నడవడి, నడువడి, పరువడి, మెఱవడి, మే(మై)వడి, లేవడి, ఆవడి, హావడి.

ii. సరవడి = ఎడ్లనుకట్టి చొప్ప మొదలగు వానిని తీసికొనిపోవు సాధన విశేషము.

24. - వణి; సం. వత్ + ఇక; వృత్తి

పటవణి, లవణి, లావణి.

25. - వళి; సం. - వత్ + ఇక ; వృత్తి.

ఆ (హా) వళి.

26. - మతి; సం. - మత్ + ఇక; వృత్తి; మతి;

ఎగుమతి, దిగుమతి.

27.- మర ; ప్రా. -అర - కలిగినది; మతి.

విడుమర.

28. - మానము ; సం. - మాన.

తేమానము, వరుమానము.

- బడి, - వడి, వణి, వళి, - ఈ ప్రత్యయములన్నియు నేకార్థకములును నొకటితోనొకటి సంబంధించినవియునై యున్నవి. ఇవి సంస్కృతములోని 'వృత్తి' అను శబ్దము వికారములు. 'వృత్తి' ప్రాకృతమున 'వణి, వళి' గామాఱును, ఉత్తరహిందూస్థాన భాషల యందీ ప్రత్యయములున్నవి.

- మతి, -మానము, - అనునవి సంస్కృత ప్రత్యయములే తెనుగు ననునున్నవి.

- మర, - ఇది 'మతి' శబ్దభవమై యుండనోపును.

29. - బరము ; సం. - వర ; వృత్తి ; చూ. సం. కలేబరమ్.

లేబరము.

30. - బళి; సం. - వృత్తి; వత్ + ఇక.

చాగుబళి (మను. V. 42).

31. - మాలము. సం. ప్రా. - ఆల : కలిగినది.

లూలామాలము.

32. - రి (ఱి)కము ; సం. అర : కలిగిన + ఇక.

ఇల్లరికము, ఎబ్బెఱికము, ఎఱబఱికము, ఒప్పరికము, కన్నెఱికము, కోడంట్రికము, కోట(డ)ఱికము, చిన్నఱికము, చేతరికము, చుట్టఱికము, తొత్తఱికము, దాపఱికము, నెప్పఱికము, దొంగఱికము, నిబ్బరికము, పిన్నఱికము, పెద్దఱికము, పేదఱికము, బాపఱికము, మిండఱికము, మేనఱికము, లంజెఱికము.

33. - వరము; సం, - అర - కలిగిన

i. భావార్థము:-

ఉలవరము, కలవరము.

ii. ఇతరార్థములు:-

ఇలువరము (ఇలావరము,) = ఇలువారము.

34. వల, - పల ; సం. - వృత్త

ఈవల, ఆవల, ఏవల, ఎవ్వల, దాపల, లోపల, వలపల, వెలుపల.

35. - వాయి ; సం, - ఉక + ఇక.

తరవాయి, తరువాయి, దిగువాయి, వఱువాయి.

36. - సరి ; సం. - సదృశ; ప్రా. సరిఅ.

కంటసరి, లగ్గసరి, లాలసరి.

iii. సహాయక క్రియలు.

ధాతువుల యర్థమును వివరించుటకును, వానికి విశేషార్థములను గల్పించుటకును, గొన్నియెడల స్వార్థమునందును దెనుగున ననేక సహాయక క్రియలు వాడుకలోనున్నవి. కొన్ని యెడలనివి విశేష్యములపై జేరి క్రొత్త సమస్తధాతువుల నేర్పఱుచుచుండును. ధాతువులతో జేరునప్పడవి కేవల ధాతువుల మీదనేకాక, వాని క్త్వార్థక, తుమున్నంతాది రూపముల మీదగూడ జేరుచుండును. ఈ క్రింది సహాయకక్రియలు తెనుగున నున్నవి. ఇవిప్రత్యయములు కాక ప్రత్యేక ధాతు రూపమున నున్నను, వీనికి బ్రత్యయ లక్షణములన్నియు నున్నవి. వీనికి సంస్కృత మూలము లింతకు ముందు తెలుపబడినవి.

1. అంటు.

విశేష్యములపై: అడుగంటు, తలయంటు, వెన్నంటు.

2. అంపు.

తుమున్నర్థకముపై: సాగనంపు.

3. అందు.

విశేష్యముపై: వియ్యమందు.

4. అగు.

విశేష్యములపై: ఊకువగు, తీలగు, దాపురమగు, వెండిలియగు, వెంపగు, పొట్టు పొరలగు, బైలగు, రూపగు, వెలవెలనగు, వెల్లనగు, సదమదమగు, సరియగు.

5. అడగు.

విశేష్యములపై: ఉక్కు; గండు -; గీటు -; పొడవు -; రూపు -; గోను.

6. అడచు.

విశేష్యములపై: చక్కు -; చదురు -; దిసంతు -; నామము -; పొడవు -; మదము -; వాదు.

7. అదలు.

అవ్యయముపై: గ్రక్కదలు.

8. అను.

ఇది సాధారణముగ ధ్వవ్యనుకరణ శబ్దములపై జేరును. ఇదిచేరునప్పడు కొన్నియెడల 'మ' గాని, రేఫముగాని యాగమసంధ్యక్షరముగ వచ్చును.

'మ' ఆగమము: కనకనమను, గిటగిటమను, గుబ్బుమను, గ్రుక్కుమిక్కుమను, చిటచిటమను, చిటుకుమను, చిటుకుపొటుకుమను, చిఱ్ఱుమను, జల్లుమను, దగదగమను, దడదడమను, దొనదొనమను, పెటపెటమను, బగ్గుమను, బావురుమను, మినుకుమినుకుమను, ముఱముఱమను, ముసముసమను, మిసమిసమను, రెపరెపమను, లొటలొటమను.

రేఫాగమము: గుబ్బురను, చిటుకురను, జల్లురను, దిగ్గురను, మినుక్కురను.

మ,ర, రెందును నాగమము: చివుక్కురుమను.

ఆగమములేక: గుటుక్కను, గ్రుక్కుమిక్కను, చిటుకను, చిటుక్కను, జల్లను, డమ్మను, మిడుకుమిడుకను, మినుమినుకను.

అకారాంతములపై యడాగమము: పెళపెళయను.

9. అఱు.

విశేష్యములపై: ఉక్కఱు, ఓటఱు, పాడఱు, రూపఱు, సిగ్గఱు.

10. ఆడించు.

విశేష్యములపై: బోరుకాడించు, వంచాడించు.

11. ఆడు.

ఇది విశేష్యముల యేకవచనముల మీదను, గొన్నియెడల బహువచనముల మీదను, ధాతువుల క్త్వార్థక తుమర్థక రూపములమీదను జేరుచుండును. కొన్నియెడల నవ్యయముల మీదను జేరును.

i. విశేష్యముల యేకవచనములపై.

అఱ్ఱాడు, ఆటాడు, ఈడాడు: ఉడుకు -; ఉడ్డ -; ఉలివు -; ఉల్లసము -; ఎగ్గు -; ఎదురు -; కొట్టు -; కొల్ల -; కోడు -; క్రోడు -; గండు -; గినుము -; గిలుబు -; గోజు -; గోడు -; చిందు -; చిట్ట -; చిఱ్ఱుముఱ్ఱు; చెండుబెండు -; చక్కు -; చరలాటము -; చూఱ -; జంపు -; జగడము -; జలకము -; జూటు -; తడవు -; తిట్టు -; త్రోపు -; దాడి -; నట్టు, నడ -; నఱుము -; నీరు -; నుగ్గు -; నుఱుము -; నెయ్యము -; పనుపు -; పాలు -; పీకువీకు, పిండిలి -; పేటు -; పోక -; పోరితము -; పోరు -; బాస -; బోరుకు -; మండ్ర -; మల్ల -; మాట -; మాఱు -; ముద్దు -; మేత -; మేలము -; మొడాడు -; ఱంకు -; ఱవ్వ -; వాదు -; వీడుజోడు -; వెన్ను -; వెరజు -; వేటం.

ii. బహువచన రూపములపై.

అబ్బాలు-; ఇగ్గులు-; ఈదులు-; ఊగులు-; ఎగురులు-; ఎగ్గులు-; ఏటులు-; నీలలు-; కనకనలు-; కాటులు-; కిలకిలలు-; కొట్టులు-; కొల్లలు-; క్రుమ్ములు-; గడగడలు-; గిజగిజలు-; గుంజులు-; గుజగుజలు-; గుదగుదలు-; గొణగొణలు-; గోరుపులు-; గోర్పిళ్లు, గ్రుద్దులు-; చిటచిటలు-; చిమ్ములు-; చిఱచిఱలు-; చూఱను-; జీరులు-; చెకపికలు-; చెఱచెఱలు-; చల్లులు-; తకపికలు-; తన్నులు-; తఱతఱలు-; తార్పులు-; తికమకలు; తిరితీపులు-; తచ్చనలు-; తుంపెసలు-; త్రోద్రోపులు-; దుముకులు-; దుముదుములు-; దేవులు-; దొమ్ములు-;నకనకలు-; నఱుకులు-; నేళ్లు-; పాతరులు-; పింపిసలు-; పింపిళ్లు-; పిరువీకులు-; పీకులు-; పెటపెటలు-; పెనగులు-; పోటులు-; ప్రాకులు-; బిత్తరములు-; మటమటలు-;మినమినలు-; మిలమిలలు-; ముఱముఱలు-; మెరమెరలు-; బుసబుసలు-;బెకబెకలు-; మొత్తులు-; మొఱమొఱలు-; లాగులు-; లుకలుకలు-; వందఱులు-; వాటులు-; వెంపరలు-; వక్కిరింతలు.

iii. క్త్వార్థకములపై సంధిలేకుండ.

అసియాడు, ఉరియాడు, ఒత్తియాడు, కెరలియాడు, కొనియాడు, దోగియాడు, త్రిప్పియాడు, త్రుళ్లియాడు, నుఱిచియాడు; విసరియాడు; వీగియాడు.

iv. క్త్వార్థకములపై సంధిగలిగి.

ఊగాడు; ఊవాడు; ఊటాడు; ఎక్కాడు; కదలాడు; కొండాడు; ఇచట 'కొండు' అనునది 'కొళ్‌' అను ద్రావిడధాతువు క్త్వార్థక రూపము; తెనుగున ప్రాచీనరూపము, ;కొనియాడు' నకు రూపాంతరము; కోరాడు; గునిసాడు; చెండాడు; చెరలాడు; చరలాడు, తట్టాడు, తట్టుముట్టాడు; తారాడు; తిరుగాడు; తునుమాడు, తూగాడు, తూటాడు; తూలాడు, తేలాడు; తొలకాడు; దోగాడు; పాఱాడు; పెనగాడు; పొదలాడు; పొరలాడు; పొలసాడు; పోనాడు; మట్టాడు; మిట్టాడు; వడకాడు; వ్రేలాడు;

V. ధాతువువై 'కొను' నకు రూపాంతరమగు (క) చేరి.

జీరుకాడు, పారుకాడు.

vi. తుమున్నర్థకములపై.

చెడన్-; డి(ది)గ(గ్గ)న్-; విడన్.

vii. అవ్యయములపై.

అల్లాడు; ఓలాడు.

12. ఆరు

1. విశేష్యములపై: ఏపారు, ఒప్పారు, చల్లారు, జంపారు, తనుపారు, తీపారు, తెలుపారు, నిండారు, నింపారు, నినుపారు, పెంపారు, పెనుపారు, పొంగారు, పొలుపారు, బెడగారు, వాచారు.

2. విశేష్యముల బహువచన రూపముపై: పొంపెసలారు.

3. క్త్వార్థకములపై: అడగారు, అణగారు, నిగిడారు.

4. ధాతువులపై: అలరారు, అసలారు, ఎలరారు, ఎసలారు, తనరారు, పొనరారు, వెలరారు.

13. ఆరుచు.

1. విశేష్యములపై: ఓదారుచు, నీరారుచు, పాలారుచు, పోకారుచు.

2. బహువచన రూపముపై: అంగలారుచు.

3. అవ్యయముపై: అల్లారుచు.

14. అఱు.

విశేష్యముపై: ఓటఱు.

15. ఆఱు.

విశేష్యములపై: గరుపాఱు, తెగటాఱు.

16. ఆఱుచు.

విశేష్యములపై: తెగటాఱుచు.

17. ఇచ్చు.

విశేష్యములపై: ఆనతిచ్చు, జట్టియిచ్చు, మొగమిచ్చు, వెన్నిచ్చు, సెలవిచ్చు.

18. ఇడు.

విశేష్యములపై: ఎక్కిడు, చొక్కిడు, పరువిడు, ముద్దిడు, మోపిడు.

19. ఉండు.

కూరుచుండు (దీనికి ధాతువేమో తెలియదు; 'కూరుచు' ధాతువైనచో 'కూరిచి+ఉండు' అని పదచ్ఛేదము; నిలుచుండు (నిలిచి+ఉండు); తెన్నుండు (*తెన్ని+ఉండు); తొన్నుండు (*తొన్ని+ఉండు); పన్నుండు (*పన్ని+ఉండు).

20. ఉబ్బు.

ఏకవచన రూపముపై: పుటముబ్బు.

బహువచన రూపముపై: క్రేళ్ళుబ్బు.

21. ఉఱు.

విశేష్యముపై: పెలుకుఱు, పెల్కుఱు.

22. ఉఱుకు.

ఏకవచన రూపముపై: చెమ్మయుఱుకు.

విభక్తి రూపముపై: కొఱతనుఱుకు.

బహువచన రూపముపై: క్రేళ్లుఱుకు.

తుమున్నర్థక రూపముపై: డిగ(గ్గ) నుఱుకు.

23. ఊగు.

బహువచన రూపముపై: ఉఱ్ఱటలు-, ఉఱ్ఱట్లు-, ఉఱ్ఱూతలు.

24. ఊరు.

ఏకవచన రూపముపై; నోరూరు, ముక్కూరు, వాలూరు.

బహువచన రూపముపై; ఉవ్విళులూరు.

25. ఊరుచు.

అవ్యయముపై; నిట్టూరుచు.

26. ఎక్కు.

విశేష్యముపై; దుద్దెక్కు.

27. ఎగయు.

విశేష్యముపై: పుటమెగయు.

28. ఎత్తు.

విశేష్యముపై: తలయెత్తు, తూరుపెత్తు, దండెత్తు, నోరెత్తు, పరుగెత్తు, పేడెత్తు, మొలకెత్తు, రేకెత్తు.

29. ఏగు.

విశేష్యముపై ; ఎదురేగు.

30. ఒగ్గు.

విశేష్యముపై: పోటొగ్గు.

31. ఒడుచు.

బహువచనరూపముపై: ఓగులొడుచు.

32. ఒడ్డు.

విశేష్యముపై; మాఱొడ్డు, ఎదురొడ్డు, మెండొడ్డు, వఱ్ఱొడ్డు.

33. ఒత్తు.

విశేష్యముపై: అచ్చొత్తు, ఇగురొత్తు, ఎదురొత్తు, చిగురొత్తు, తళుకొత్తు, పోకొత్తు, మాఱొత్తు.

బహువచనరూపముపై: కడలొత్తు, కొనలొత్తు.

34. ఒందు.

విశేష్యముపై: వెఱగొందు, వెలుగొందు.

35. ఒనర్చు.

విశేష్యముపై: జంకె-;

36. ఒడు.

విశేష్యముపై: మొగము-; మోము.

37. ఓపు.

విశేష్యముపై: చూపు.

38. ఓము

విశేష్యముపై: పురులు.

39. కట్టు.

విశేష్యముపై: అచ్చుకట్టు, అడ్డకట్టు, అరికట్టు, ఆకట్టు=ఆక+కట్టు; ఉఱ్ఱు-; ఒడి-; కడ-; కరుడు-; గర-; చెట్టు-; జడ-; తడ-; తుట్టె-; తూట-; తూటు-; తెట్టువ-; దడ-; దాటు-; దాయ-; దీటు-; దోయి-; పిండు-; పూదె-; పూవు-; పెంట-; పెట్ర-; కొలికి-; పొడ-; బిల్ల-; మల్లు-; మొగ-; మొన-; మొలక-; మోద-; వల-(=వలను)-; వెల్లువ.

బహువచనరూపముపై: తిరువులు-; తెట్టెలు. క్త్వార్థక రూపముపై: విఱిచికట్టు.

ధాతువుపై: తివురు.

తుమున్నర్థక రూపముపై ఎండ-; తగుల-; వడి-(=వడియన్); వడియ-;

ఉపసర్గ ప్రతిరూపముపై: ఎడ-; సమ.

40. కడచు.

విశేష్యముపై: సరి.

41. కడుగు.

విశేష్యముపై: జలగడుగు, గాడిగడుగు.

42. కందు.

విశేషణముపై: కసు-.

43. కసు.

విశేష్యముపై: పొడగను.

ఉపసర్గ ప్రతిరూపముపై: మేలుకను.

44. కనుపు.

ఉపసర్గ ప్రతిరూపముపై: మేలుకనుపు.

45. కఱచు.

విశేష్యములపై: ఇలకఱచు, ఇల్కఱచు, ఒగుడుకఱుచు.

46. కలగు.

విశేష్యములపై: గాతుకలగు (గాతు+ఘాత:); బోరుకలగు.

47. కలయు.

విశేష్యముపై: కత్తరిగలయు.

48. కలుపు.

విభక్తిరూపముపై: నేల (గలుపు)

49. కవియు.

విశేష్యముపై: ఆముకవియు, ముసురుకవియు.

బహువచన రూపముపై: చిరుతలుకవియు.

50. కాంచు.

విశేష్యముపై: పొడగాంచు.

ఉపసర్గ ప్రతిరూపముపై: మేలుకాంచు.

51. కుడుచు.

విశేష్యముపై: ఉడ్డుగుడుచు, ఊలమాలగుడుచు, తల్లడ-;

బహువచనరూపముపై: నకనకలుగుడుచు.

52. కుడుపు.

విశేష్యముపై: ప్రోల్గుడుపు.

53. కునియు.

బహువచనరూపముపై: తుంపెసలుగునియు.

54. కుఱు.

విశేష్యముపై: చేకుఱు.

ఉపసర్గ ప్రతిరూపముపై: సమకుఱు

55. కూడు.

విశేష్యముపై: చేకూడు.

ఉపసర్గప్రతిరూపముపై: ఒడగూడు, ఒనగూడు, తలకూడు; సమకూడు

56. కూయు.

బహువచనరూపముపై: పింపిళ్లుగూయు.

57. కూరు.

విశేష్యముపై: చేకూరు.

ఉపసర్గ ప్రతిరూపముపై: సమకూరు.

58. కూరుచు.

ఉపసర్గ ప్రతిరూపముపై: సమకూరుచు.

59. కొట్టు.

విశేష్యముపై: అండ-; ఉఱు-; కడ-; కనుపు-; కిల-; కెర-; కొల్ల-; గిల-: చీ- (దీనిపై జేరునపుడా ద్యచ్చునకు హ్రస్వమును కకారమునకు ద్విత్వమును గలిగి 'చిక్కొట్టు' అనియునగును); చాగఱ-; చుచ్చు-; జిఱ-; త్రెక్కు- (దీనిపైనొక కకారము లోపించి 'త్రెకొట్టు' అనియగును.); దిసంతు -; నట్టు-; నడ-; నౌడు-; పిడి-; పొడి-; బల-; బుస-; బెక్కు-(చూ. త్రెక్కు);

ii. తుమున్నర్థక రూపములపై: ఎండ; - చెంగ -; తెగ. పగుల-; పో.

iii. క్రియవై: రా. iv. అవ్యయముపై: ఊ-; జో.

60. కొను.

i. విశేష్యముపై: అంకె-; అండ-; అడ-; అడగోలు-; ఒడగోలు-; అడ్డు-; అన్ను-; అరగలి-; అరి-; అసలు-; ఆకలి-; (-'కలి' కి లోపము); ఆది-; ఆదు-; ఆము-; ఆలి-; ఇగురు-; ఇమ్ము-; ఇయ్య-; ఇరవు-; ఇరులు-; ఇఱుము-; ఇవము-; ఈయ- (యకు లోపమును); ఉజ్జ-; ఉదియ-; ఉదిరి-; ఉదిల-; ఉసి-; ఊత-; ఎర-; ఎఱ-; ఎస-; ఐర-; ఒర-; ఓలమాస-; కచ్చు-; కడలు-; కడి-; కదు- ('కదుపు' నకు రూ,); కను-దీనిపై;ననుస్వారము గూడ); కలగుండు-కల-('కలత'లోని 'త' కులోపము); కారు-; కాఱు-; కాలు-; కావి-; కీలు-; కుదుర-;కుప్పిగంతు-; కై-; కొన-; కొలువు-; కొల్ల-; కోలు-; క్రొవ్వు-; గంతు-;గచ్చు-; గడ్డు-; గమి-; గర-; గిజగిజ-; గిఱి-; గుండు-; గుడి-; గుత్త-; గుది-; గుబులు-; గుఱి-; గురు-; గువ్వకరి (కోలు)-; గెలుపు-; గొద-; గొన-; గ్రుక్క-; చిందఱ-;చిగురు-; చీదఱ-; చెఱ-; చే-; చలము-; చవి-; చాగఱ-; చుఱ్ఱు-; చూఱ-; చూలు-; జిగురు-; జిడ్డు-; జీబు-; జంగ-;జజ్జు-; జడ-; జడి-; జాదు-; జాలి-; జుజుఱు-; డక్కు (చూ.త్రెక్కు)-; డా (దా)గు ('గు^' లోపము); డా(దా); డెక్కు (చూ. త్రెక్కు); తక్కు (చూ. త్రెక్కు); తమి-; తఱటు-; తఱి-; తల-; తవులు-; తావు-; తికమక-; తిక్క-; తిమురు-; తుఱగలి-; తూగు (గు-లోపము); తెగులు-; తెలి-; తెవులు-; తేర-; తొగలి-; తొగరు-; తొడు-; తొట్రు-; తోడు- (-'డు' కలోపమును); త్రెక్కు- (దీనిపై 'కొను' చేరునప్ప డొక కకారమునకు; లోపము); త్రెక్కోలు-; దక్కు-(చూ. త్రెక్కు); దమ్ము-; దరి-; దళ-; దళము; దీటు-; దూయు- (యుకర్ధానుస్వారాదేశము); దొద్ద-; దొరకు-(కు-లోపము); దొరకు-(కు-లోపము); నట్టు-; నడుకు (కు-లోపము); నులి-; నూలు- నెక్కు-(చూ. త్రెక్కు); నెట్టు-; నెప్పు-; నెమ్ము-; నెల-; నెలవు-; నేటు-; పగ-; పట్టు-; పదను-; పని-; పను-; పరువు-; పసగర-; పొటి-; పొదు-; పొలు-; పిరి-; పిఱుందు; పుచ్చు; పురి; పెల్లు-; పేరు-; పొందు-; పొది-; పొరి-; ప్రాచి (చి-లోపము); ప్రోది-; ప్రోవు-; బందన-; బందె-; బలుపు-; బిగువు-; బిమ్మిటి-; బీతు-; బుగలు-; బోరు-; మంద-; మంపు-; మట్టు-; మన్ని-; మబ్బు-; మలపు-; మల-; మల్లడి-; మస-; మాకొను (దీని వ్యుత్పత్తి తెలియలేదు); మాఱు-; ముంపు-; ముక్కు-(=ముందు, -ముఖము) ముట్టు-; ముట్టుకోలు-; ముడి-; మునుము-; ముప్పిరి-; మురి-; మెండు-; మెదుక-; మెలి-; మొగ-; మొదలు-; మొన-; రక్కు-(చూ. త్రెక్కు); రచ్చ-; రెక్కు- (చూ. రక్కు); లంగ-; రాగు-; లెక్క-; వడ-; వడి-; వల-; వలి-; వసి-; వాక్కు-; (ద్విత్వలోపము, ఒక; క-లోపము); వెంటి-; వెట్టి-; వెను-; వెన్నడి-; వెల్లి-; వ్రేటు-; సందడి-సందు-; నరకు-; సరమ-; సరి-; సుడి-; సూడు-; సేద-; సొమ్మ.

ii. హువచన రూపములపై: ఉవ్విళ్లు-; కవలు-; తెట్టువలు-; తెట్టెలు-; పల్లటీలు-; పెనకువలు-; వఱువట్లు-; మిఱుమిట్లు-;

iii. ధాతువులపై: అందు-; అచ్చు-; అడలు-; అడుగు-; అలము-; ఆ-గుబ్బు-; ఆడు-; ఇముడు-; ఉంచు-; ఉరలు-; ఎదురు-; ఏలు-; ఒంటు-; ఒత్తు-; ఒనవెట్టు-; ఒప్పు-; కూరు-; క్రేటు-; గదుము-; గిలుబు-; చుట్టు-; తగులు-; తారు-; తాళు-; తెఱ- (తెఱచు' లోని చు-లోపము); తేఱు-; తొట్టు-; తొలు-; దాగు-(-గు- లోపము); దాటు-; దా-; నడుము కట్టు-; నాటు-; నిండు-; నిలుచు-; నొచ్చు-; పండు-; పెంచు-; పెట్టు-; పొదలు-; బల- ('బలయు' లో యు-లోపము); బాదు-; బావు-; మసలు-; ముంచు-; ముద్దుపెట్టు-; ముసురు-; మూరు-; వాడు-; వీడు-; వేడు.

iv. క్త్వార్థములపై: ఆచి-; ఆడిపోసి-; ఎత్తి-: త్రిప్పి-; పుంజి-; పొట్టపోసి.

v. విభక్తిరూపముపై: పెనగొను.

vi. అవ్యయములపై: ఊ (-;కడు-; డీ-; దీ-; పరి-; పఱి-; మును-; మెయి-; మే-; మేలు-; మై-; లో-; సమ.

61. కొలుపు.

విశేష్యములపై: కై-; పురి.

బహువచన రూపములపై: గుండ్రలు.

ధాతువులపై: వీడు. ఉపసర్గ ప్రతిరూపములపై: మేలు -; సమ.

62. క్రమ్ము.

అవ్యయముపై: అఱు -; నిట్ట.

63. క్రుచ్చు.

విశేష్యములపై: పేరు -; వాక్.

64. చను.

విశేష్యములపై: కడ -; తని.

విశేషణములపై: నిడు.

ఉపసర్గ ప్రతిరూపములపై: పిఱు.

65. చరించు

విశేష్యములపై: ప్రహరి.

66. చఱచు.

విశేష్యములపై: బూది -; వా -; వెఱ.

అవ్యయములపై: వెను.

67. చల్లు.

విశేష్యములపై: వెద -; వెనుక.

68. చిందు.

విశేష్యములపై: వెద.

69. చీరు.

బహువచనరూపముపై: చట్టలు.

70. చుట్టు.

విశేష్యములపై: తరి -; ప్రహరి -; వల.

71. చూచు.

విశేష్యములపై: ఎదురు -; పొడ -; మూ -; సరి.

తుమున్నర్థకములపై: చావఁ -; తెగఁ -; పాఱఁ.

72. చూపు

విశేష్యములపై: తల -; పొడ -; ములు.

73. చెడు.

విశేష్యములపై: మొక్క -; రూపు.

74. చెందు.

విశేష్యములపై : మ్రాను.

75. చేయు.

విశేష్యముపై: అనువు -; అప్పన -; అఱవఱ -; ఆవటము -; ఆస -; ఇయ్య -; ఉజ్జన -; ఉద్దియ -; ఎన్నిక -; ఎఱుక -; ఐదువది -; ఒప్పన -; ఓటు -; కట్టడ -; కవి - ('కవియు' నుండి వి,); కాడు -; కై -; క్రేడి -; క్రేణి -; గిలుబు -; చిందఱవందఱ -; చిందఱ -; చిందువందు -; చికిలి -; చక్కు -;చబుకు -; చలువ -; చల్ల -; చౌక -; జోక -; తచ్చన -; తటవట -; తరితీపు -; తఱటు -; తొందర -; తెలుపుడు -; త్రోపు -; దయ -; దరువు -; దాడి -; నుఱుము -; నేటు -; పప్పు -; పిరువీకు -; పూజె -; పెండిలి -; పొడి -; పొదుగు -; ప్రోది -; బాగు -; బగళంబు -; బారు -; బో - ('భోజనము' నకు వికృతి-) ; మంబరము -; మట్టు -; లాత -; లెక్క -; వాకబు -; హిం -; వాపసు - హిం -; విజయం -; విరిపోటు.

2. బహువచన రూపముపై : పౌజులు.

3. అవ్యయముపై : చక్కఁ -; చులుకఁ -; విచ్-(విచ్చేయు); వేం -; వేడుక -; సంతన -; సడ్డ -;సదమదము -; సరకు -; సరి -; సవరణ -; సవరింత -; సుద్ది.

76. చొచ్చు.

విశేష్యములపై : డొకారము -; తొఱగు -; నడు ('నడుమ' కు రూ.)

77. జాఱు.

విశేష్యములపై : కై.

78. తన్ను.

విశేష్యములపై : వెను -; వెన్ను.

79. తప్పు.

విశేష్యములపై : తలము -; మొగ -; మొన.

80. తవులు.

విశేష్యములపై : చే -; వెను -; సందు.

81. తాకు.

విశేష్యములపై: ఎడ -; సరి -;

82. తాఱు.

విశేష్యములపై: కోడు -;

83. తిరుగు.

విశేష్యములపై: గుడి -; చిమ్మ -; ప్రహరి -; బ్రమరి -; మొగ-;

84. తివుచు.

ఉపసర్గ ప్రతిరూపములపై : పిఱు.

85. తివియు.

ఉపసర్గ ప్రతిరూపములపై : పిఱు.

86. తీయు.

విశేష్యములపై: ఎడ -; ఓరు -; కుచ్చె -; వలస -; వెసుక -; వెసు -,

తుమున్నర్థకములపై : దిగ -; సాగ -;

ఉపసర్గ ప్రతిరూపములపై: పిఱు.

87. తీరు.

బహువచనరూపముపై: పౌజులు.

88. తీరుచు.

బహువచనరూపముపై: పౌజులు.

89. తుడుచు.

తుమున్నర్థకముపై: దిగ;

90. తూగు.

ఉపసర్గప్రతిరూపముపై: - సరి-;

91. తూలు.

బహువచనరూపముపై: తుప్పలు.

92. తెగు.

విశేష్యములపై: ఎడ -; కడ -; పగ -:

93. తెంచు.

ఈధాతువు చేరునప్పుడు కొన్నిధాతువుల తుదివర్ణము లోపించును. ధాతువులపై: ఆగు -; అడరు -; అరుగు -; అరు -; ఎత్తు -. ఏగు -; కప్పు -; కవియు -; క్రమ్ము -; చను -; చొచ్చు -; చొత్తెంచు -; తలకొను -; నడ - (నడచు); నిగుడు -; నెగయు -; పఱ -; (పఱచు); పాఱు -; పొడ -(పొడచు); పోవు -; ప్రాకు -; మొల - మొలచు); ంరాలు -; వాడు -; వీచు -; (వీతెంచు).

94. తెచ్చు.

క్త్వార్థకముపై : తొడి -; తోడి -;

95. తేఱు.

విశేష్యములపై : కడ -; గడి -; గురువు -; పచ్చి -; బయలు -; మ్రాను -;

96. తేలు.

విభక్తిరూపముపై : తెప్పలఁ;

97. తొట్టు.

విశేష్యములపై : ఎక - (ఏగు) నకు కృద్రూపము క్రే - (క్రేవకు రూ.)

98. తోగు.

విభక్తిరూపముపై : తొప్పఁ -.

99. తోలు.

తుమున్నర్థకముపై : పాఱఁ -;.

100. త్రవ్వు.

విశేష్యములపై : కాలు -;

101. త్రావు.

తుమున్నర్థకపై : ది (డి) గ (గ్గ) -;

102. త్రిప్పు.

విశేష్యములపై : బడి -;

103. త్రెచ్చు.

విశేష్యములపై : ఎడ -;

104. త్రొక్కు.

విశేష్యములపై : చిందు -; వెనుక -;

తుమున్నర్థకముపై : విడఁ;

105. త్రోయు.

విశేష్యములపై :గుది -;

106. దాటు.

విశేష్యములపై : జవ -,

బహువచనరూపములపై : క్రేళ్లు -; పల్లటీల్;

తుమున్నర్థకములపై : డిగ్గన్ -;

107. దిగు.

విశేష్యములపై : పాళెంబు -;

108. నిలుచు.

విశేష్యములపై : పాదు -;

అవ్యయములపై : నిట్ట -; నిట్టక -.

109. నీలుగు.

ఉపసర్గ ప్రతిరూపములపై : నిఱ్ఱ -;

110. పంచు

విశేష్యములపై: పని -.

111. పట్టు.

విశేష్యములపై : అడ్డ -; ఎద్దు -; కను -; కోత -; చెట్ట -; చెద -; చెమట -; చెఱ -; చే -; చల -(చలము); చూ -(చూపు); జన్నియ -; తరి -; దిమ్ము -; బూజు -; ముట్టుకోలు -; లగ్గ -; సూడు -;

విభక్తిరూపములపై : కని -.

తుమున్నర్థకములపై : ఉక్క -; కాఁ -; కానఁ -; తూఱుపాఱఁ -;

112. పడు.

1. విశేష్యములపై: అంటు -; అంద - (అందము); అక్కజ - (= -ము); అక్కఱ -; అగడు -; అగ - (-అగ్గము); అగ్గ - (-అగ్గము); అచ్చెరు (వు) -; అచ్చు -; అడ్డ - (= - ము); అడ్డి -; అదవద -; అనువు -; అప్పు -; అబ్బుర -; అబ్ర -; అరి -; అఱిముఱి -; అఱుగు -; అలమట -; అల - (= - వు); ఆక -; ఆకుల - (= - ము); ఆడిక -; ఆతుర - ( - ము); ఆయాస - ( = - ము); ఆయిత - ( = - ము); ఆయిత్త - ( = - ము); ఆరట - ( = - ము); ఆఱడి -; ఆస -; ఇంట్ర - (= - ము); ఇరవు -; ఈచ -; ఈడు -; ఉగ్గు -; ఉత్తల -; (= - ము); ఉరు - (ఉరువు); ఊచ -; ఎడ -; ఎత్తు -; ఎద -; ఎదురు -; ఎఱుక -; ఏరు -; ఏవ -; ఒదుగు -; ఒనరు -; ఒలి -; ఓజ -; ఓటు -; ఓలాకు -; కక్కస - (= - ము); కట్టు -; కడమ -; కప్పర - (= - ము); కరగు -; కలత -; కలగుండు -, కల - ('కలయు' నకు విశేష్య రూపము); కలవర - (= - ము); కలుచ -; కల్లు -; కాంతాళ - (= - ము); కాడు -; కాఱియ -; కింకరి -; కిను - (కినుక); కీలు -; కుంటు -; కుక్కి -; కుతిల -; కుదురు -; కుప్ప -; కుఱుచ -; కొంగోడు -; కొంచె - (= - ము); కొందల - (= - ము); కొట్టు -; కొతుకు -; కోత -; కోలు -; - క్రల్ల -; క్రిందు -; క్రుమ్ముడు -; గగ్గోలు -; గడిత - (= - ము); గడుసు -; గత - (= - ము); గర -; గుడుసు -; గుణ - (= - ము); గుత్తి -; గుది -; గుల్ల -; గువ్వ -; కుత్తుక -; గెంటు -; గోడి -; గోర -; చిక్కు -; చిందిలి -; చిడిముడి -; చీకాకు -; చెట్టు -; చెఱ -; చెవుడు -; చేడ్ - (= చేటు); చే -; చటులు -; చల్ల -; చాపకట్టు -; చాటు -; చూకుడు -; చూలు -; చొప్పు - (చొప్పుడు) -; జిత - (= - ము); జడను -; జడ్డు -; జత -; జతన -; జతను -; జబ్బు -; జోక -; డిందు -; డిగ్గు -; డిల్ల -; డీలు -; తక్కువ -; తగులు -; తటకా -; తట్టు -; తత్తఱ - (= - ము); తను - (= తనువు); తప్పడు -; తమక (= - ము); తల -; తల్లడ -; తవులు -; తహతహ -; తాఱుమాఱు -; తిట్టు -; తిమ్మ -; తిర - (తిరము); తిరి -; తిరుగుడు -; తీఱు -; తీలు -; తీవర -; (= - ము); తెగు -; తొందర -; తొక్కట -; తెవులు -; తేట; తెఱగు -; తొర -; తొట్రు -; త్రొక్కట -; త్రొక్కు -; త్రొక్కుడు -; త్రోపడు - (త్రోపు) -; త్రోపు -; త్రుంగుడు -; తోడు -; తౌలు -; త్రాడు -; దండు -; దక్కోలు -; దిగులు -; దీలు -; దు:ఖ - (= - ము); దూఱు -; దొరకు -; దోరగల్లు -; నట్టు -; ననువు -; నఱకుడు -; నలగుడు -; నల్ల -; నింగి -; నివ్వెఱ -; నెఱి -; పంపు -; పట్టు -; పదిల - (= - ము); పని -; పను -; పన్ను -; పరము -; పరాకు -; పలుచ -; పసా - పాటు -; పాడు -; పాయ -; పాలు -; పుల్ల -; పూట -; పెంటి -; పెట్టు -; పెనగు -; పెను ;( - పెనువు); పేద -; పొంక - ( = - ము); పొందు -; పొగడ్త -; పొడ -; పొనరు; పొనుగు -; పొను -; పొర -; పొలు - ( = నాశనము* 'పొలియు' నుండి); పొల్ల -; పొల్లు -; పో - ('పోవు' ధాతువునుండి * 'పోపు' అనురూపముండవలెను,) ప్రయాస - (= - ము); ప్రాఁత -; ప్రాఁ - (ప్రాఁ త), ప్రో-ప్రోపు బడలు -; బన్న - (= - ము); బయలు -; బల - ( = - ము) -; చీఱు -; బుడి -; బెండు -; బెగడు -; బెదరు -; బేలు -; బ్రుంగుడు -; బ్రుంగు -; మచ్చిక -; మట్టు -; మనికిత -(= - ము); మఱు - (మఱుగు); మాగు -; మాటు -; మాఁటు -; మాఱు -; ముందు -; ముచ్చట -; ముట్టు -; ముడి -; మునుగుడు -; మెకమెక -; మెరమెర -; మెలి -; మేడు -; మైల -; మొక్క -; మొగ -; (= - ము); మొత్తు -; మోడు -; మ్రాగన్ను -; మ్రాను -; మ్రింగుడు -; మ్రోడు -; రాటు -; రా - (రాయి); ఱిచ్చ -; లంపట - (= - ము); వట్ర -; వస - (-ము)-; వాట - (= - ము); వాడుక -; వాడు -; విచార -; -(= - ము); విజ్జోడు -; విడి - ('విడుచు' నుండి విశేష్యము); విడు - (విడుపు) ; వితాకు -; వీడు -; వీలు -; వీసర - (= - ము); వెక్కస(= - ము); వెగడు -; వెచ్చ -; వెడగు -; వెడగురు -; వెనుక -; వెన్ను -; వెఱగు -; వెలు - (వెలికి రూ); వేగ -; వేగిర - ; వేడుక -; వేఱు -; వ్రీలు -; వ్రేగు -; సంకట - (= - ము); సంజ -; సంత -; సంతస - (= - ము); సందడి -; సందియ - (= - ము); సడలు -; సముతు -; సరి -; సూటి -; సూత్ర - (= - ము); సెల -; సాలు -; సిగ్గు-.

ii. క్త్వార్థకములపై: అడిచి -; అదిరి -; ఉట్టి -; ఉదరి -; ఉలికి -; ఎగసి -; కునికి -; మిట్టి -; మిడిసి.

iii. తుమున్నర్థకములపై: ఈడిగిలఁ -; ఉరలఁ -; ఒఱఁగఁ -; కడపఁ -; కదియఁ -; కలగఁ -; కలయఁ -; కాఁ -; కుదికిలఁ -; కూడఁ -; కూర్చుండఁ -; కూల -; క్రమ్మఱఁ -; క్రయ్యఁ -; క్రుంగఁ -; చెదరఁ -; చొరఁ -; డిగఁ -; తగులఁ -; తపులఁ -; తిరుగఁ -; తూఱఁ -; తెగఁ -; తెట్టగిలఁ -; తొట్టగిలఁ -; తేలగిలఁ -; తొట్రిలఁ -; తౌలఁ -; దడియఁ -; దిగఁ -; నిండఁ -; నిలఁ -; నిలువఁ -; పెనగఁ -; పొరలఁ -; మగుడఁ -; మరల -; ముట్టఁ -; మురియఁ -; మోకరిల్లఁ -; మ్రంగఁ -; మ్రొగ్గఁ -; మ్రొగ్గతిల్లఁ -; లోఁ - (లోఁగు); విరియఁ -; విరుగ -; వెడలఁ -; వ్రయ్యఁ -; వ్రేలఁ -; న్రుక్కఁ .

iv. బహువచన రూపములపై: - అలుగులఁ -; ఆపసోపాలు.-

v. విభక్తి రూపములపై : అలుగులఁ -; కటకటఁ -; కడఁ -; చక్కఁ -; జాలిఁ -; తడఁ -; తొడిఁ -; నకనకఁ -; సాటునఁ -; మెత్తఁ - ; విన్నఁ -; నుడిఁ.

vi. ఉపసర్గ ప్రతిరూపములపై: - ఒడఁ -; కీడు -; పిఱు -; పై -; బహి -; మేలు.

vii. అవ్యయములపై ; మును -; వెను - .

113. పఱచు.

విశేష్యములపై : ఆయ - (= - ము); చొప్పు - (చొప్పఱచు); ముట్టుకోలు -; వెలు.

114. పాయు.

i. విశేష్యములపై : ఇండె -; పఱియ -; విరి -; ప్రక్క -.

ii. విభక్తిరూపముపై : ఎడఁ -; పెడఁ .

115. పాపు.

i. విశేష్యముపై : చలి.

ii. విభక్తిరూపములపై : ఎడఁ .

iii. బహువచనరూపముపై : చట్టలు.

116. పాఱు.

i. విశేష్యముపై : ఆవ -; ఎఱ్ఱ -; కందు -; కుంటు -; కోఁచ -; కోపు -; గాజు -; చాయ -; చాలు -; చుట్టు -; జాజు -; జాఱు -; జోరు -; తిరుగు -; తేలు -; తెర -; తెలతెల -; తెల -; తెల్ల -; తెలుపు -; దిగు -; దొడ్డు -; నంజు -; నెత్తురు -; పరుపు -; పోడు -; పాయ; పీకె -; పోగు -; బలి -; బీఱు -; బుచ్చి -; బూదు -; బ్రమరి -; మగ్గుడు -; మాగుడు -; మాగు -; ముసుగు -; వాడు -; విరవిర -; వెలరు -; వ్రక్క -; వ్రయ్య -; సన్న -; సెల -,

ii. బహువచనరూపములపై : ఇసిఱింతలు -; ఉగ్గులు -; క్రేళ్లు -; గురువులు -; చుమ్మలు -; తీగలు -; తొఱటలు -; నుగ్గులు -; పగుళ్లు -; బీటలు.

iii. విభక్తిరూపములపై : కలఁకఁ -; మెత్తఁ -; వెలుకఁ -; వెల్లఁ -; వెలవెలఁ -.

iv. తుమున్నర్థకములపై : ఉరలఁ -; ఒదుగఁ -; కలఁగఁ -; క్రుయ్యఁ -; చొరఁ -; తూలఁ -; తెగఁ -; తెరల -; తొలఁగఁ -; పలుకఁ -; పాయఁ -; పులియఁ -; ముడుగఁ -; మూఁగఁ -; వాడఁ -; విరియఁ -; వెడలఁ -.

117. పుచ్చు.

i. విశేష్యములపై : చుఱు -; పాపట -; పాటు -; పొరి -; పొఱి -; (-పొలి - పొలియు) - ; పొలియు -; పొల్ల -; బుగులు -; వా-(వాయి); వెలి -;

ii. విభక్తిరూపములపై : గీటునఁ -; వీటిఁ -.

iii. క్త్వార్థకముపై : పులిమి -.

118. పెట్టు.

i. విశేష్యములపై : అంకిలి -; అడజడి -; అడ్డ -; ఆక -; ఆయాస -; ఆయిత -; ఆరట -; ఉత్తల -; ఊదర -; ఎక్కు -; ఎడ -; ఎత్తు -; ఎన్నిక -; ఎస -;; ఒర -; కక్కస -; కను -; కన్న -; కలగుండు -; కాఱియ -; కికు (క్కు)రు -; కుతిల -; కూ - (కూయి); కొల్ల -; గంటు -; గీ -; గుఱు -; గోడి -; చూ -(చూపు); చొక్కు -; తడ -; తత్తఱ -; తల -; తల్లడ -; తహతహ-; తిరి -; త్రోపుడు -; తోడు -; దందడి -; దబ్బు -; దు:ఖ -; నచ్చు -; నలగుడు -; నులి -; పంపు -; పరువు -; వాలు -; పీట -; పుట -; పెట్టె -; పెన -; పొద -; పొరలు -; పోకడ -; పోరు -; బలి -; బేలు- మట్టు -; మభ్య -; మాఱు -; ముడి -; ముదల -; మెలి -; మొదలు -; మో - (మోపు); మ్రాను -; లంకె -; లెక్క -; లొడ -; వట్ర -; వడి -; వెచ్చ - (= - ము); వెడ్డు -; వెద -; వెలి -; వేగిర -; వేడె -; సంత -; సరి -;

II. బహువచనరూపముపై : ఎక్కులు -.

iii. తుమున్నర్థకములపై : ఎండఁ -; కూడఁ -; తగులఁ -;

iv. విభక్తిరూపములపై : చక్కఁ -; జాలిఁ -; పేటనఁ -; వడిఁ -;

v. క్రియపై : జేపెట్టు

vi. అవ్యయములపై : పిఱు -; బహి -.

119. పెనగు.

విశేష్యములపై : మల్లు -.

120. పొంగు.

సంఖ్యావాచకముపై : ముప్పొంగు = మూడుపొంగులు పొంగు.

121. పొడుచు.

i. విశేష్యములపై : కికురు -; కిఱుకు -; కెరలు -; గగురు -; గుఱు -; చల -; నిట్ట -; పుల -; వెల్లి -;

ii. బహువచన రూపములపై : చిఱ్ఱలు -.

iii. క్త్వార్థకముపై : ఎత్తి -.

iv. అవ్యయముపై : తూ -.

122. పోయు.

i. విశేష్యములపై : ఆకు -; ఆను -; ఉరి -; కుట్టు -; చెమట -; తల (-పు); పాఱు -; పోగు -; బార -; వాస -.

140. మిడుచు.

విశేష్యముపై : చిట్ట -.

141. మీఱు.

విశేష్యములపై : తల -; పెంపు -; మట్టు -.

142 ముట్టు.

విశేష్యములపై :

తుమున్నర్థముపై

చుర -; చూఱ -; నిదు(ద్దు)ర -; నిలు - (నిలుపు); పాపట -; పొరి(ఱి) - (=పొలి) -; పొఱడు -; పొలి -; పొల్ల -; బమ్మెర -; బాహిర -; బిత్తర -; బిమ్మిటి -; బిసి -; బీఱు -; బుగులు -; బొందు -; బొమ్మర -; బోసి -; మిడి -; మొక్క -; మొద్దు -; మోస -; రిత్త -; రోటు -; ఱంకు -; లొట్ట -; లోటు -; వమ్ము -; వలస -; వస -; వా -(వాయి); విరవిర -; విలవిల -; విసర -; వెచ్చ =; వెలవెల -; వెలవెలన -; వేఱు -; సరి -; సుడి -; సొటసొట -; సిగ్గు -; సొమ్ము -;

ii. బహువచనరూపములపై : కుమ్మెలు -; గుసగుసలు -; చిల్లులు -; చక్కిలిగింతలు -; చొక్కిళ్లు -; దింపులు -; బీటలు -.

iii. విభక్తిరూపములపై : అసిఁ -; ఈచఁ -; కడకుఁ -; తెలతెలఁ -; మూరిఁ -; విన్నఁ -; వీటిఁ -.

iv. క్త్వార్థకములపై : ఈచుక -(= ఈచుకొని); ఐ -; ఒరసికొని -; కొం -; కొని -; తేలి -; విడి -;

v. తుమున్నర్థకములపై : ఈడన్ -;

vi. ఉపసర్గ ప్రతి రూపములపై : పఱి -; పిఱు -.

vii. అవ్యయముపై : ఒల్లఁ -.

124. ప్రాము.

విశేష్యములపై : కను -;

125. బిగియు.

అవ్యయములపై : బిఱ్ఱ-.

153. రేచు.

విశేష్యములపై: పెడ -; పెర -.

154. రేపు.

విశేష్యముపై: పెర -.

155. వచ్చు.

విశేష్యముపై : ఎత్తు-.

క్త్వార్థకములపై : అచ్చి -: ఐ -; కొని -; చుట్టి -; తిరిగి -.

156. వట్టు.

విశేష్యముపై : నీరు -.

157. వలయు.

విశేష్యముపై: రూపు -.

133. మాయు.

విశేష్యముపై: మచ్చు -; రూపు-.

134. మారు.

విశేష్యముపై: పిలుకు -; పొల-.

135. మార్పు, మారుచు.

విశేష్యములపై : పొర -; కుండ -; పొల-;

136. మా

విశేష్యముపై: ---లు -; పిలుకు -; పొరి -; వ్రాలు -;విసి -;

137. మాలుచు.

విశేష్యములపై: పొరి-.

138. మించు.

విశేష్యములపై: తల-.

139. మిగులు.

విశేష్యములపై: తల -; మట్టు -; వీను-.

140. మిడుచు.

విశేష్యముపై : చిట్ట-.

141. మీఱు.

విశేష్యములపై : తల -; పెంపు -; మట్టు-.

142. ముట్టు.

విశేష్యములపై : కడ -; తుది -; నీరు-.

తుమున్నర్థముపై : కూడ-.

143. ముడుగు

విశేష్యముపై :ముచ్చ-.

144. ముడుచు.

విశేష్యముపై : పైడి-.

145. మూయు.

విశేష్యముపై : కను-.

146. మెఱయు.

విశేష్యముపై : బయలు-.

147. మొఱగు.

విశేష్యముపై : కను-.

148. మోడుచు.

విశేష్యముపై : చే-.

149. మోయు.

విశేష్యముపై : ముండ-.

150. మ్రింగు.

బహువచన రూపములపై : గ్రుక్కలు-; గ్రుక్కిళ్లు-.

151. మ్రోయు

విశేష్యముపై : ఎదురు-.

152. రేగు.

విశేష్యముల పై :ఎస -; చిందఱ -; చీదఱ-.

క్త్వార్థకముపై : చిమ్మి-.

అవ్యయముపై : --ల-.

153. రేచు.

విశేష్యములపై : పెడ -; పెర-.

154. రేపు.

విశేష్యముపై: పెర-.

155. వచ్చు.

విశేష్యముపై : ఎత్తు-.

క్త్వార్థకములపై : అచ్చి -, ఐ -; చుట్టి -, తిరిగి-,

156. పట్టు.

విశేష్యముపై : నీరు-.

157. వలయు.

తుమున్నర్థకముపై : కా-.

158. వాడు.

బహువచన రూపముపై : నుళివాళ్లు-.

159.వాలు.

విశేష్యముపై : మొగ్గ-.

160. విచ్చు

విశేష్యములపై : చే -; పురి -; మొగ్గ-.

161. విడుచు.

విశేష్యముపై : జన్నియ-.

తుమున్నర్థకముపై : దిగ-

162. విను.

విశేష్యముపై : పని-.

163. విరియు.

విశేష్యములపై : విక్క-వెలి-; వెల్లి-.

164. విసరు.

విశేష్యముపై : వెలి-.

165. వీగు.

అవ్యయములపై : విఱ్ఱ.

166. వెడలు.

విశేష్యముపై : బయలు-.

167. వెళ్లు.

విశేష్యముపై : కడ-.

168. వేయు.

విశేష్యములపై : అసర -; ఎత్తు - ; గిరాటు-; డింక - ; తూనిక -; దండూరా -; పిడి -; పెన -; లొట్ట -; వడి -; విలియ -; వెనుక -; వెలి-.

బహువచన రూపముపై : గడికాళ్లు.

క్త్వార్థకములపై : ఎత్తి -; తీసి-;

తుమున్నర్థకములపై : తెగ -; తేల -; పాఱ -; మొల -; సాగ-

169. వేఱు.

ఉపసర్గ ప్రతిరూపములపై : నెఱ-.

170. వైచు.

బహువచన రూపముపై : పల్లటీల్-.

తుమున్నర్థకముపై : పాఱ-.

171. వ్రాలు.

విశేష్యముపై : కై-.

172. వ్రాలుచు.

విశేష్యముపై : కై-.

173. సాగు.

విశేష్యములపై : కొన-; తీగ-.