ఆంధ్ర భాషా చరిత్రము 1-వ భాగము/మూడవ ప్రకరణము

by చిలుకూరి నారాయణరావు

మూడవ ప్రకరణము.

ఆంధ్రలిపి - ఆంధ్రధ్వనులు.

ఖాళీ పుట.

ఆంధ్రలిపి.

భాషాచరిత్రమునకు లిపిచరిత్రముతో నంతగ సంబంధములేదు. భాషయనున దుచ్చరింపబడు నర్థవంతములగు ధ్వనుల సమూహము. లిపి యాధ్వనులను దూరముగ నుండువారికిని, రహస్యముగ వానియర్థము దెలిసికొన నెంచువారికిని, కాలాంతరమున నా లిపిమూలమున నాయా ధ్వనులను పోల్చికొని వాని యర్థమును గ్రహింపనెంచువారికిని నుపయోగించుటకై యా యా భాషలను మాట్లాడు సంఘముల వారేర్పఱుచుకొను కొన్ని లిఖిత సంకేతముల సముదాయము. లిపి ధ్వనులను సంపూర్ణముగ దెలుపజాలదు. అది వానిని స్థూలముగ దెలుప జాలునేకాని, తత్తద్వాగింద్రియ స్థానములందు సరిగ నా యా ధ్వనులు పుట్టనప్పుడు గలుగు సూక్ష్మధ్వని భేదములు దానివలన స్పష్టపడవు. భాషలయందు గలుగు మార్పుల కా యా స్థానములందు గలుగు సూక్ష్మభ్రంశమే కారణము. ధ్వనులు రానురాను మాఱుచుండ, లిపియంత శీఘ్రముగ మాఱకుండుటచే గొంతకాలమున కేలిఖితాక్షర మే ధ్వనికి గుఱుతుగ బూర్వు లుపయోగించికొనిరో తెలిసికొనుట కష్టమగు చుండును. కాని, యాంధ్రమువంటి భాషలలో వ్రాతక్రమము సాధారణముగ ధ్వనుల ననుసరించుచుండుటచే నంతటిచిక్కులు కలుగకుండును. 'లచ్చన్న' అని వ్రాయునప్పుడు 'లత్సంన్న' యనియు, 'జ్ఞానము' నకు 'గ్జ్ఞాన' మనియు బండితులు కానివారు వ్రాయుచుందురు. వారివ్రాత యుచ్చారణము ననుసరించి యున్నదని చెప్పవలయును. ఆంధ్ర లిపియందు దంత్యతాలవ్య 'చ, జ' లకు ప్రత్యేకసంజ్ఞలు లేకపోవుటచే సాధారణు లుచ్చారణము ననుసరించియే వానిని వ్రాసికొందురు. శాసనములలో నచ్చటచ్చట నిట్టి వర్ణక్రమము కాననగును.

ఈ గ్రంథమునం దాంధ్రలిపి చరిత్ర మనావశ్యకమైనను దానిని సంగ్రహముగ నీక్రింది పట్టికమూలమున దెలుపు టుచితము కాకపోదు. మొదటి పటమునుబట్టి భారతీయ భాషాలిపులన్నియు నేరీతిగ నాదిమౌర్య లిపినుండి వికారము నొందినవో వానివలన దెలిసికొనవచ్చును. రెండవ పటమున దాక్షిణాత్యలిపుల వంశక్రమము తెలుపబడి యున్నది.

ఖాళీ పుట.

ఖాళీ పుట.

ఖాళీ పుట.

ఖాళీ పుట.

ఈప్రక్క 3-వ పటమునం దాంధ్రాక్షరము లెట్లు రానురాను వికాసము నొందినవో చూపబడినది.

నాల్గవపటము రాజరాజ నరేంద్రుని నందంపూడి శాసనములోని యొక రేకునకు బ్రతిబింబము. అందలి వ్రాత ప్రత్యేకముగ నిప్పటి యచ్చులిపిలో వ్రాయబడినది. (క్రీ. శ. 976).

అయిదవపటము నన్నయభట్టరచిత భారతాదిపర్వపీఠీకలోని మొదటి యైదుపద్యములు నాతనినాటి లిపిలో నెట్లు వ్రాసియుందురో యానాటి శాసనాక్షరముల యాధారమున నూహించి నేనువ్రాసినది.

ఆఱవపటము తిక్కన కాలమునాటి కాకతి గణపతిదేవుని తామ్ర శాసనములోని యొక రేకునకు బ్రతిబింబము (శా. శ. 1153).

ఏడవపటము అన్న వేమారెడ్డి వనపల్లి తామ్రశాసనములోని యొక రేకునకు ప్రతిబింబము (శా. శ. 1300).

పైపటముల మూలమున నాంధ్రలిపి నానాటికి నెట్లు మాఱుచు వచ్చినదో తెలియనగును. తాటియాకులపై గంటముతో వ్రాయు నాచారము మూలమున రానురాను చదరముగనుండు తెనుగక్షరములు గుండ్రముగ బరిణమించినవి అవి యచ్చువచ్చిన నాటివరకు మాఱుచునే యుండినవి. అచ్చువచ్చిన తరువాతగూడ వానియందు మార్పులు కలుగకపోలేదు. క్రీ. శ. 1801 సంవత్సరపు ప్రాంతమున నచ్చుపడిన తెనుగు పుస్తకములను నేటి యచ్చుపుస్తకములతో బోల్చిచూచిన నీ విషయము స్పష్టము కాగలదు. తాటియాకులమీది లిపికిని, అచ్చులిపికిని జాల వ్యత్యాసము గలదు.ౘ , ౙ, లపై ౨ అను గుఱుతు క్రొత్తగా నచ్చులో కలిగినది. వెలుపల గిలుకరించు నాచార మచ్చుగ్రంధములనుబట్టి యంతరించినది. -- అను నర్ధానుస్వార చిహ్నమొకటి క్రొత్తగా జేరినది. సున్నపైవచ్చు హల్లునకు ద్విత్వము చేయుపద్ధతి పోయినది. ద్విత్వాక్షరము వెలుపల గిలుకరించుట యిప్పుడు భ్రష్టమయినది. గొలుసు కత్తుగ వ్రాయుట యిప్పటివిద్యార్థులయం దంతగ గానరాదు.

ఆంధ్రలిపి సంస్కారము.

ఆంధ్రలిపి చాలకష్టమైదనియు, భారతీయ లిపులలో దానియం దెక్కువ చిక్కులున్నవనియు, వేగము, వ్యవహారానుకూలత, --ప్తత నపేక్షించు నేటి నాగరకప్రపంచమున కది పనికిరాదనియు, దానిని ప్రస్తుతావశ్యకతల ననుసరించి సంస్కరించుకొన్నచో ననేక లాభములు గలుగ గలవనియు నిప్పు డొకయభిప్రాయము బయలువెడలినది. ఆంధ్రలిపిలో నిప్పు డచ్చు గూటమునందు 509 యక్షరములకు సంబంధించినవి. 10 యింగ్లీషంకెలు, 10 తెనుగంకెలు, 14 విరామచిహ్నములు, 5 ఇతర చిహ్నములు, రెండు కొటేషనుమార్కులు, 3 లీడర్లు, 8 అధో నిర్దేశకచిహ్నములు, మఱి 22 అనావశ్యక సంయుక్తాక్షరములు - మొత్తము 583 ప్రత్యేక సీసకాక్షరము లున్నవి. ఇందుమూలమున దెనుగున నచ్చుకేసు మిక్కిలి యెత్తు, పొడవు, వెడల్పు గలిగియుండుటచే నచ్చు గూర్చువా డెల్లప్పుడును నిలువబడి, యిటునటు దిరుగుచు, మీది కెగురులాడుచు నెంతో శ్రమపడవలసి వచ్చుచున్నది. ఇందువలన అచ్చు, కాగితములు, కూలి, మొదలగు వానిపై వ్యయ మెక్కువ యగుచున్నది. ఈ యసౌకర్యములు లేకుండిన నాంధ్రగ్రంధ ప్రకటనము సులభమై విద్యావ్యాప్తికి మార్గ మేర్పడగలదు. ఇట్లే, తెనుగునకును గొన్ని భాషలకువలె టైపు-రైటింగు సౌకర్యముకలిగి, వర్తకమున నెంతో సహాయకారి కాగలదు. ఇంతటి లాభముతో గూడిన యాంధ్రలిపి సంస్కారమునుగూర్చి యాలోచింపకుండుట మంచిదికాదు.

ఆంధ్రలిపి సంస్కారమునకు బూనక పూర్వము దానియందు గల లోపము లెవ్వియో విచారింపవలసియున్నది.

అక్షరములన్నియు నేదియో యొకపద్ధతిపై నేర్పడకుండుట.

1. క, గ, చ, ఛ, ఝ, ఠ, డ, ఢ, త, థ, ద, ధ, న, భ, మ, య, ర, వ, శ, హ, ళ, క్ష - వీనిలో దలకట్టులక్షరము తలకు తగిలియున్నవి.

2. ఘ, ప, ఫ, ష, స - వీనిలో దలకట్టు లక్షరములనుండి వేర్పడి యున్నవి.

3. ఖ, జ, ట, ణ, బ, ల - వీనికి దలకట్టులేదు.

4. ఙ్, జ, ఞ్ - ఇవి ఒ, ఇ. లకు + U, చిహ్నముల జేర్చుటవలన గలిగినవి.

5. ట - ఇది ఉ కడుపలోని యడ్డుగీతను తీసివేయుటవలన గలిగినది.

6. ఛ, ఢ, ధ, ఫ, - ఈ యొత్తక్షరములు వాని సాధురూపముల పొక్కిలిలో నొత్తుచిహ్నమును చేర్చుటవలన గలిగినది.

7. ఖ, ఘ, ఝ, ర, ధ - వీనికిని వీని సాధురూపములకును బోలికలేదు.

8. భ - దీనిసాధు రూపమగు 'బ' కు తలకట్టులేదు; దానికి ఒత్తు చేర్చు నప్పుడు తలకట్టును దగిలించవలెను.

9. ౦, ర, ర, ఈ, ఝ, య; అ, ఆ, ఱ; ఇ, ఞ; ట, ఉ, ఊ; ఌ, ౡ; ఎ, ఏ, ఐ, ప, ఫ, ఘ, మ, వ, హ, ష; ఒ, ఓ, ఔ, ఙ, జ, బ, భ, ఋ, ౠ, చ, ఛ; ద, ధ, థ, డ, ఢ, ఖ, శ, ళ, స, న; - ఈ వర్గములం దలి యక్షరములు గ్రమముగ నొక్కటే మూలరూపములనుండి యేర్పడినవి. కాని, రూపసామ్యమునుబట్టి యుచ్చారణ సామ్యము స్ఫురించదు.

10. అ, ఉ, ఋ, ఌ,ఎ, ఒ, లనుండియే వానిదీర్ఘము లేర్పడినవి; కాని, 'ఇ' నుండి 'ఈ' కలుగలేదు.

11. వ్రాతలో 'క' కు కన్నడమునందలి 'క' వంటి మఱియొక రూపము కూడ వ్యవహారమున నిలిచినది.

ii. గుణింతము.

(అ) అచ్చులు.

1. క, గ, ఘ, చ, ఛ, ఝ, ఠ, డ, ఢ, త, థ, ద, ధ, న, ప, ఫ, భ, ర, వ, స, శ, ష, ళ - వీనికి, గుడి, గుడిదీర్ఘము, ఎత్వ, ఏత్వ, ఒత్వ, ఓత్వ, ఔత్వములు చేరునప్పుడు, తలకట్టుతొలగి యా స్థానముననే యాయాచిహ్నములు నిలుచును. ఉ, ఊ, ఋ, ౠ, ఌ, లు చేరునప్పుడు తలకట్టు కూడ నిలుచును.

2. ఈ, ఊ, ప, ఫ, ష, స, లకు దీర్ఘమాయక్షరముల మధ్యముగ బోవును.

3. క, గ, చ, ఛ, ఠ, డ, ఢ, త, థ, ద, ధ, న, భ, ర, వ, శ, ళ - వీనికి దీర్ఘమిచ్చునప్పుడు తలకట్టుపోయి, దానిస్థానముననే దీర్ఘచిహ్నముపై చేరును.

4. స, ణ లకు దీర్ఘము ఇ, ఈ, ఎ, ఏ, ఒ, ఓ, ఔ, లవలె దలపఒ గుడిప్రక్క బ్రత్యేకముగ జేరును.

5. బ, ల - ల దీర్ఘము తలపై కుడిప్రక్క నక్షరమునకు గలసిచేరును.

6. బ, ల, శ, ళ - వీని గుడిచిహ్నము తల కుడివైపున నక్షరము లోనికి పోవును.

7. 'ట' కు దలపై నచ్చులు చేరునప్పుడు పై నిలువుగీత తొలగి పోవును.

8. మ, య, ఘ, జ, ఝ, ట, బ - వీనికి దీర్ఘ మక్షరముతుట్టతుదను చేరును.

9. 'య' కుగుడి ప్రత్యేకముగ నీయ నక్కఱలేదు. తలకట్టును దొలగించిన జాలును. 'యి' కి తుట్టతుదను 'ఆ' త్వసంజ్ఞ చేరుటచే 'ఈ' త్వమేర్పడును. 10. ప, ఫ, వ ల కుత్వము పొక్కిలిలో జేరును; తక్కినహల్లులకు బ్రక్కను జేరును.

11. చేతివ్రాతలో 'ఒ' త్వము తలకట్టుస్థానమున ౧౧ అను ఒత్వ సంజ్ఞను జేర్చియు, ఏత్వఉత్వములను జేర్చియు రెండు రీతులుగ గలుగు చున్నది. అ + ఉ = ఒ కాని, ఎ + ఉలు 'ఒ' కానేరదు. కావున వీనిలోని రెండవ రూపములు విచిత్రములైనవి.

12. హకారముపై నచ్చులుగుణింతమున జేరునప్పుడు తలకట్టుస్థానమున నాయాచిహ్నముల జేర్చి యొకవిధముగను, తలకట్టును నిలిపి అడ్డుగడియ తుదిని జేర్చి మఱియొకవిధముగను రూపములేర్పడును. - ఇది హకారముపై నచ్చులు చేరువిధము.

13. ఘ, ఝ, లకు ఒ, ఓ, లు చేరునప్పుడు మూడేసి రూపములు:

i. తలకట్టు స్థానమున జేర్చి;

ii. తలకట్టును నిలిపి అక్షరము తుదికొమ్ముపై జేర్చి.

iii. తలకట్టును తొలగించి, ఎత్వ ఉత్వ సంజ్ఞలుచేర్చి.

14. మ, య, ల పై ఒ, ఓలు చేరునప్పుడు తలకట్టుస్థానమున జేరవు; మొ, యొ, మో, యో, అని యగును. ఒత్వము చేరునప్పు డత్వ ఉత్వములును, ఓత్వము చేరునప్పు డెత్వ, ఆత్వములును నీ యక్షరములపై జేరుట విసేషము.

15. ఐత్వము హల్లునకు సగముపైని, సగము క్రిందను జేరును.

(ఆ) హల్లులు.

1. కప్ప, ఉప్పాడ, కుప్పి, శ్రీ, గ్రుడ్డి, క్రూర, క్రేవ, మ్రోగు, అమ్ము, గుర్తు, కన్ను, మొదలగు వానిలోని సంయుక్తాక్షరములందచ్చులు క్రింది హల్లుతో జేరవలసియున్నను మీది హల్లుతో జేరియున్నవి; కప్పు, కొవ్వ మొదలగు పదములలోని సంయుక్తాక్షరములలో నుచ్చారణము ననుసరించి క్రిందిహల్లులతోడనే చేరియున్నవి.

2. అత్థిన్ - అని వ్రాయుట ప్రాచీనలేఖన క్రమము; అధిన్ యనుట మధ్యయుగము నాటిది; అర్థి యనివ్రాయుట నేటి యచ్చు యుగమున నేర్పడినది. ఉచారణమును బట్టి మూడును సరియైన రూపములు కావు. వరుసగ వాని యుచ్చారణములు అతిథ్‌ర్, అథ్‌ర్, అరిథ్, అని వ్రాతను బట్టి తేలుచున్నది. 3. ---------------, అను ఒత్తులు వాని మూలహల్లులగు క, మ, న, ల, త, య, వ, ర, లనుండి భేదించుచున్నవి తక్కినహల్లు ఒత్తు లాయా హల్లుల తలకట్లను దొలగించుటచే నేర్పదుచున్నవి.

4. 'దిక్షట్కము'లోని 'క'కును, 'లక్ష'లోని 'క్ష'నునుచ్చారణ భేదము గలదు.

iii. ఉచ్చారణము ననుసరించి యుండని కొన్ని యక్షరములు.

1. ఐ - సంస్కృతమున అ, ఆ, + ఏ=ఐ' 'ఇ' 'ఈ' కారములకు వృద్ధి గలిగియు నైత్వ మేర్పదును. తెనుగున అ+ఇ=అయి=ఐ. ఆకారమును బట్టి ఐ=ఎ+ఇ. అరవ మళయాళములలో ఐ=ఎ+ఇ. తెనుగున 'ఐ' అనునక్షర మరవ మళయాళ సంప్రదాయానురోధి.

2. ఔ - సంస్కృతమున అ, ఆ+ ఓ=ఔ; 'ఉ' 'ఊ' కారములకు వృద్ధి కలిగియు నౌత్వమేర్పడును. తెనుగునను దక్కిన ద్రావిడ భాషలయందును అ+ఉ=వు=ఔ.

3. ఎ - సంస్కృతమున హ్రస్వ ఎ కారములేదు. ఏ కారమున్నది; అది, అ, ఆ+ఇ, ఈల సంధివలన గలుగును; 'ఇ+అ'=య్. తెనుగున ఇ+అ=ఇయ=ఎ (ముత్తియము, ముత్తెము, కన్నియ, కన్నె; మొద) ఇ+అ=య్ అను సంధి 'ముత్తియము, ముత్యము' అనునప్పుడు గలదు. ఇది యేకపద మధ్యమందే కలుగును. సంధియందు కాదు.

4. క్ష - ఇది కకార షకార సంయోగమువలన గలిగినను నా సంయుక్తాక్షరము నుచ్చారణము మాఱినది.

5. జ్ఞ - వ్రాతయం దిట్లున్నను నుచ్చారణ మందిది గ్జ్ఞ, గ్న, గ్నె, గ్గ, గ్గె,'లుగ వివిధ ధ్వనులతో వినబడుచున్నది.

6. చ'ద్ద'న్నము మొదలగు శబ్దములలోని హ్రస్వ 'అప్' కారమునకును వచ్చాను, తాటాకు మొదలగు శబ్దములలోని దీర్ఘ 'ఆప్‌' కారమునకును దెనుగు లిపిలో సంజ్ఞలులేవు.

7. ఋ, ఋ, ఌ ల యుచ్చారణమెట్టిదో తెనుగువారు మఱచినట్లు కానవచ్చును. కొందఱు దానిని 'రు'గను, గొందఱు 'రి'గను సరిగ నుచ్చరించుచున్నా మనుకొనువారు అర్ధమాత్రాక 'అ' కారముతోడి 'ర్‌' గను నుచ్చరించుచున్నారు.

8. త్స - దీనిని 'త్‌న'గా నెవ్వరు నుచ్చరించుటలేదు, దంత్య 'చ్ఛ' కారముగ దాని నుచ్చరింతురు. 9. ఫ - కారమును గేవల స్పర్శముగ గొందఱుచ్చరింపరు; ప్రపుల్ల, కఫము, మొదలగుశబ్దములను గొందఱు 'ప్రఫుల్ల, కఫము,' అని యుచ్చరించుట గలదు.

10. పదమధ్యాంతములందు గల 'ము' వర్ణము కొన్ని ప్రాంతములలో ననునాసికీక్ర్త 'వు'వర్ణముగా వినబడుచున్నది. చెవుడు, రావుడు, వావు, పావు.

11. 'హ్ల' - వర్ణమును చదువుకొనని తెనుగువారును, చదువుకొనిన వారిలో గొందఱును 'వ్ల, ౦వ్ల, మ్ల, ఫ్ల'లుగా నుచ్చరింతురు. ప్రహ్లా (ప్రవ్లా, - ౦వ్లా, - మ్లా - ఫ్లా' దుడు; ఆహ్లా (-వ్లా. - ౦వ్లా, మ్లా)దము.

12. 'హ్వ' - వర్ణమును, గొందఱు 'వ్హ'గను, గొందఱు 'వ్వ'గను నుచ్చరింతురు: గహ్వ (-వ్హ-గ ప్‌ఫ(రము.

13. 'హ్మ' - దీనిని 'మ్హ' , 'మ్మ'లుగా నుచ్చరించుట గలదు: బ్రాహ్మ (-మ్హ,-మ్మ)ణుడు.

14. 'సీ' వర్ణమును గొందఱు 'శీ'గ వ్రాయుదురు: సీతారామయ్య.

15. పూర్ణానుస్వారముపై వచ్చు హల్లునకు గొందఱు ద్విత్వమిచ్చెదరు; కొంద ఱీయరు: అనంతరావు, అనంత్తరావు.

పై వివరించిన దానిని బట్టి యాంధ్రలిపి యన్ని కాలములందును నొకటే రూపముగలిగి యుండలేదనియు, నందలివర్ణము లన్నియెడలను నాయాధ్వనులను సరిగ నిరూపింప కున్నవనియు, లిపి యొక తెన్నున లేకుండుటచే దానిని నేర్చికొనుట చాల గష్ట సాధ్యమనియు, నందు మూలమున విద్యావ్యాప్తి కాటంకము గలుగుచున్నదనియు, దానివలన వ్యవహార సౌకర్యము, సంపూర్ణముగ జేకూరకున్నదనియు గొందఱనవచ్చును. సంస్కార ప్రియులును, వ్యవహారమే ముఖ్యమని తలంచువారును దానిని సంస్కరింప బ్రయత్నింపవచ్చును. సంస్కార ప్రియులకును, సంస్కార విముఖులకును వారివారి దృష్టులలో భేదముండుట బట్టి వారిరువురికిని సామరస్యమును గుదుర్చుట కష్టము. ఒకరికి లిపి యొక సాధనము మాత్రము, ఆ సాధనము వ్యవహారమున కెంత బాగుగ నుపయోగించిన నంతమేలని వారియభిప్రాయము. రెండవవారి కది పూర్వులు తమకొఱకు దాచిపెట్టిన యందముల రాశి; వ్రాతయనున దొకకళ, మనోహరములగు నూహలను దాచుటకు మనోహరములగు నక్షరపు బరణులు గావలెను. తెనుగక్షరములు ముక్తాఫలములవలె గుండ్రముగ నుండవలెనని వారి యభిప్రాయము. అవి ఎల్లప్పుడును గుండ్రముగాలేవని శాసన పరిశోధకులు దెలిపిన, వారునమ్మరు; నమ్మినను చక్కబడినదానిని దిరుగ నేల పాడుచేయ వలెనని వారి ప్రశ్న. బియ్యపుగింజపై సీసపద్యమును చిత్రించుట, భగవద్గీతాధ్యాయములను సన్నని తాటియాకులపై వ్రాసి, పాసలుకట్టి, జపమాలగ నేర్పఱచుట, మొదలగు రీతులవ్రాత నుపయోగించినవారు, తెనుగువర్ణములను సంస్కరింపనెంచుట హాస్యాస్పదముగ గణింపకమానరు. గుండ్రని యక్షరములను వ్రాయుట ఎక్కువశ్రమ, యెక్కువ కాలహరణము, అను మొదలగు నసౌకర్యములు వారిదృష్టిలోనంత యెక్కువ యైనవి కావు ఈరెండు దృష్టులకును వైర మీ వ్రాత విషయముననే కాక సర్వ విషయములందును గలదు. ఈ పోరాటములో వ్యవహారదృష్టికి విజయము కలుగుననుటకు సందియములేదు. లోకములో నందఱును గళాప్రియులును బండితులును గాజాలరు. వారికీవివాదముతో నంతగ బనిలేదు వ్యవహారమున నేదిమిక్కిలి యుపయోగకరమో వారు దానినే యనుసరింతురు పండితులును గొన్నాళ్లకు వారి దారినే పట్టుదురు. వెలుపల గిలుకరించుట యిప్పుడు చాలమట్టు కంతరించినది. ఎన్నడును భాషలోలేని యరసున్నకు 'c' అను గురుతేర్పడినది. ఇట్టివెన్నియో యిటీవల గలిగినమార్పులే పండితుల కాదరణ పాత్రములైనవి. దంత్య చ, జ, లపై రెండంకె నుంచకుండిన గోపించువా రెందఱో కలరు. ఈ మార్పు చాల నవీనమైనదైనను వారి దృష్టినది యుచ్చారణ భేదమును దెలుపుటకు జాలనావశ్యకము; కావున వారు దానిని పరిగ్రహించినారు; ఆగుఱుతు ప్రాచీనమైనదని వారు తలంచుటమాత్రమే వింత

ఆంధ్రలిపి సంస్కార మెట్లు జరుగవలెనను ప్రశ్నముతో నాంధ్రభాషా చరిత్రమునకు బనిలేదు కలిగినమార్పులను గుర్తించుటయు, నున్నస్థితిని నిరూపించుటయునే దానిపని.

II.

ఆంధ్రధ్వనులు.

సంస్కృతభాషకు వర్ణము లేబది. అందచ్చులు అ, ఆ, ఇ, ఈ, ఉ, ఊ, ఋ, ౠ, ఌ, ౡ, ఏ, ఐ, ఓ, ఔ, ౦,:, అని పదునాఱు వీనిలో ౡ కారము లేదని పాణినినుతము.:క (జిహ్వా మూలీయము), :ప (ఉపధ్మానీయము) లచ్చులలో ౙరనలెనని కొందఱిమతము. హల్లులు క, ఖ, గ, ఘ, ఙ, చ, ఛ, జ, ఝ, ఞ్, ట, ఠ, డ, ఢ, ణ, త, థ, ద, ధ, న, ప, ఫ, బ, భ, మ, య, ర, ల, వ, శ, ష, స, హ, ళ, - అని ముప్పదినాలుగు. వీనిలో

____________________________________________________________________

• భాషాధ్వని మూలము. అర్థవంతములైన ధ్వనులే భాష. కాని వైయాకరణు లాయా ధ్వనులను వర్ణము లనుచున్నారు. 'వర్ణ' అంజ్ఞ లిఖితాక్షరమునకు మాత్రము చెల్లినను పూర్వమర్యాద ననుసరించి యాసంజ్ఞయు గ్రహింపబడినది. 'ళ' కారము సంస్కృతమునలేదని యొకమతము. సంయుక్తాక్షరమగు 'క్ష' కారము సంయుక్తవర్ణముగా వినబడక పోవుటచే దానిని బ్రత్యేకవర్ణముగ గొందఱు పరిగణించిరి.

ప్రాకృతమునకు వర్ణములేబది; అందచ్చులు: అ, ఆ, ఇ, ఈ, ఉ, ఊ, ఋ, ఎ, ఏ, ఐ, ఒ, ఓ, ఔ, ౦:, * అని పదునైదు. హల్లులు: క,ఖ,గ,ఘ,ఙ; చ, ౘ, ఛ, జ, ౙ, ఝ, ఞ, ట, ఠ,డ,ఢ,ణ,త,థ,ద,ధ,న;ప,ఫ,బ,భ,మ,య,ర,ల,వ,శ,ష,స,హ,ళ. - అని ముప్పదియైదు.

ప్రాకృత వర్ణసంఖ్యావిషయమున ననేకు లనేకవిధములుగ నభిప్రాయపడియున్నారు. ఆంధ్రశబ్ద చింతామణికారునిమతమున బ్రాకృతమునకు వర్ణములు నలువదిమాత్రము. ఈ మతమునే నేటివఱకు నాంధ్రవైయాకరణు లవలంబించియున్నారు కాని, యీసంఖ్య మహారాష్ట్రీప్రాకృతమునకు మాత్రము చెల్లునేమో. మహారాష్ట్రీప్రాకృత మొక్కదానికే ప్రాకృతమను సంజ్ఞ చెల్లదు. ప్రాకృతములు, మహారాష్ట్రీ, శౌరసేని, మాగధి, పైశాచి, చూళికా పైశాచి, అపభ్రంశము, అని యాఱుగలవని సాధారణాభిప్రాయము. కాని, యిది సరికాదు. ఈ యాఱును నిటీవలి ప్రాకృత కావ్యములందును, ప్రాకృత లక్షణగ్రంథముల్ందును బేర్కొనబడిన ముఖ్య ప్రాకృతములు. కావ్యములలో నుపయోగింపబడు మహారాష్ట్రీ, శౌరసేనీ, మాగధీ భాషలలో జైనులు తమగ్రంథములందు వాడినభాషలు సాధారణ భాషలకు విలక్షణముగనుండి జైనమాహారాష్ట్రీ, జైనశౌరసేనీ, అర్థమాగధీ సంజ్ఞల నందియున్నవి. పాలిభాష యర్థమాగధీ భాషాభేదమని కొందఱును, పైశాచీ భాషాభేదమని కొందఱును దలంచుచున్నారు. ఇవియేకాక ప్రాచ్యా, అవంతీ, బాహ్లికీ, శాకారి, ఢాక్కీ, చాండాలీ, శాబరీ, ఆభీరికీ, సాక్కీ, నాగర, ఉపనాగర, వ్రాచడ, దాక్షిణాత్య, ద్రావిడాది ప్రాకృతములెన్నియో యాయా లక్షణగ్రంథములలో స్మరింపబడినవి. ఇవి యాయా ప్రధాన ప్రాకృతములకు జేర్పబడి వానినాని వికారములుగ దెలుపబడియున్నవి. అపభ్రంశ భాషయనున దొక్కటేకాదు. ప్రధాన ప్రాకృతములలో నొక్కొక్కదానికిని గొన్ని యపభ్రంశము లున్నవి. అట్లే పైశాచీభాషయందు పదునొకండు భేదములను రామతర్కవాగీశుడు తన 'ప్రాకృతకల్పతరు' నను లక్షణగ్రంథమందును, లక్ష్మీధరాదులు తమతమ ప్రాకృత వ్యాకరణములందు మఱి

____________________________________________________________________

• ప్రాకృతవర్ణములలో జిన్నయసూరి విసర్గమును జేర్చినాడు; అది పాలిభాషలో మాత్రము జిహ్వామూలీయముగ గానవచ్చుచున్నది. 'ఞ' విడచినాడు; ఇది సరికాదు. కొన్నిభేదములను దెలిపియున్నారు. ఈప్రాకృతము లన్నిటిలో గల వర్ణ సమూహము నెంచినచో బైవివరించిన ట్లేబది వర్ణము లేర్పడును వానిలో వివాదమునందున్న వర్ణములకు గ్రమముగ నుదాహరణము లీక్రింద జూపబడినవి.

ఋ: అపభ్రంశము: తృణు = తృణమ్ (హేమచంద్రుడు 4, 329; నమిసాధు); సుకృదు (హేమచంద్రుడు 4, 329) సుకృదం (క్రమదీ; శ్వరుడు 5, 16) = సుకృతమ్; గృణ్హఇ = గృహ్ణాతి; గృహంతి = గృహ్ణంతి-గృణ్హేప్పిణు =* గృహ్ణిత్వన = గృహీత్వా (హేమచంద్రుడు 4, 336; 341; 2 394, 438). కృదంతహో = కృతాంతస్య (హేమచంద్రుడు 4, 370, 4) చూలికా పైశాచి ఖృత, ఖత = ఘృత (క్రమదీశ్వరుడు 5, 102).

ఎ: (1) ఐ = ఎ మహారాష్ట్రి, అర్ధమాగధి, జైన మహారాష్ట్రి, శౌరసేని, మాగధి: తెల్ల = తైల

మహారాష్ట్రి, జైన మహారాష్ట్రి, అర్థమాగధి: చెత్త = చైత్ర: *(కర్పూరమంజరి 12, 4, 9, విద్దసాల ణంజక 25, 2, క్రమదీశ్వరుడు 19; ఆయా రంగసుత్త 2, 15, 6, కప్పసుత్త).

మహారాష్ట్రి, జైన మహారాష్ట్రి: మెత్తీ = మైత్రీ (హాలుని సప్తశతి రావణవహ; క్రమదీశ్వరుడు 7)

మహారాష్ట్రి, జైన మహారాష్ట్రి, శౌరసేని. వెజ్జ = వైద్య (హేమ చంద్రుడు 1, 148; 2, 24; హాల్ని సప్తశతి; విక్రమోర్వశీయము 47, 2; మాలవికాగ్నిమిత్రము 26, 5; కర్పూరమంజరి 104, 7), మహారాష్ట్రి, శౌరసేని: సెణ్ణ = సైన్య.

(2) ఏ = ఎ: మహా; అ మాగ, జై. మహా: పెచ్ఛఇ=ప్రేక్షతే హేమచంద్రుడు 4, 181; గౌడవహో, హాలుడు, రావణవహ; ఒవవా ఇయసుత్త); అ మాగ. పెచ్ఛణిజ్జ = ప్రేక్షణీయ: పెచ్ఛగ (ప్రేక్షక); జై. శౌర పెచ్ఛది (ప్రేక్షతే); శౌర పెక్ఖది (ప్రేక్షతే); మాగ. పెస్కది (ప్రేక్షతే); మహా అవెక్ఖి = అపేక్షిణ్ మహా-దుప్పెచ్ఛ=దుష్ప్రేక్ష్య=శౌర. దుప్పెక్ఖ=మాగ. దుస్పెస్క; దుబ్భెజ్జ (దుర్భేద్య); అ. మాగ. జై. మహా., శౌర., అప.,: మెచ్ఛ (మ్లేచ్ఛ); మహా.: ఛెత్త (క్షేత్ర)=శౌర. షెత్త; మాగ. ఏశెక్ఖు (ఏషఖలు=ఏశేఖు).

(3) ఇ = ఎ: సాగర ఇతి = మహా. సాగరెత్తి; వేదము: యుష్మేస్ధ=మహా. తుమ్హెత్ధ అ+ఇ=ఎ: మాగ. పుత్త కెత్తి (తుత్రక ఇతి). ఐ: కైఅవ = కైతన; ఐరావణ (భట్టికావ్యము 13, 38).

ఒ: (1) ఔ=ఒ: మహారాష్ట్రి, జైనమహారాష్ట్రి: కొత్థుల=కౌస్తుభ (భామహుడు; హేమచంద్రుడు; గౌడవహో; హాలుడు; రావణవహ.) మహారాష్ట్రి, అర్ధమాగధి, జైనమహారాష్ట్రి, శౌరసేని, అపభ్రంశము: జొవ్వణ=యౌవన.

మహారాష్ట్రి: దొచ్చ = దౌత్య (హాలుని సప్తశతి 84). మహారాష్ట్రి, శౌరసేని: దొబ్బల్ల = దౌర్బల్య (గౌడవహో; హాలుని సప్తశతి; రావణవహ; శాకుంతలము; 63, 1): జైనమహారాష్ట్రి: పవొత్త = ప్రపౌత్ర.

మహారాష్ట్రి, శౌరసేని: మొత్తిఅ; జైన మహారాష్ట్రి: మొత్తియ=మౌక్తిక (గౌడవహో; హాలునిసప్తశతి; రావణవహ; మృచ్ఛకటికము 70, 25; 71, 3; కర్పూరమంజరి, 73, 5; 82, 8; విద్ధసాలభంజిక, 108, 2).

మాగధి, అర్ధమాగధి, జైనమహారాష్ట్రి, జైనశౌరసేని, శౌరసేని, అపభ్రంశము: సొక్ఖ = సౌఖ్య (మార్కండేయుడు; గౌడవహో, హాలుని సప్తసతి. రావణవహ; కప్పసుత్త; క్రమదీశ్వరుడు 9; ఓవనఇయసుత్త; పవయణసార 381, 19, 20; 383, 75; 335, 69; కత్తిగేయణు పెక్ఖ 402, 261, 362 369; మాలతీమాధవము 82, 3; ఉత్తరరామచరిత్రము 121, 4; హేమచంద్రుడు 4, 332, 1.) మాగధి: శొక్ఖ: ప్రబోధచంద్రోదయము, 28, 15; 56, 1, 58, 16).

మహారాష్ట్రి, జైనమహారాష్ట్రి, శౌరసేని: సొమ్మ=సౌమ్య. (గౌడవహో, రావణవహ; క్రమదీశ్వరుడు 7; రత్నావళి 317, 31; మహావీర చరితము 6, 8; ఉత్తరరామచరితము 31, 20; 62, 8; 71, 8; 92, 8: అనర్ఘరాఘవము 149, 9; కంసవధమ్ 9, 2).

(2) ఓ = ఒ.

శౌర: అవహిదొమ్హి (అవహితోస్మి); మహా, అ మాగ, జై. మహా., ఒట్ఠ = ఓష్ఠ; శౌర.; అణ్ణొణ్ణ = అన్యోన్య, మహా, అ, మాగ., శౌర.; పఒట్ఠ (ప్రకోష్ఠ).

(3) తుది విసర్గము=ఓ+ఇ. ఎ=ఒ; మహా. అణురాఒత్తి (అనురాగ: ఇతి); పిఒత్తి (ప్రియ ఇతి); జై. మ. పురిసొత్తి (పురుష: ఇతి: ; గఒత్తి (గత: ఇతి). కాలొవ్వ (కాల: ఇవ); జై. శౌర. సమొత్తి (సమ ఇతి); చారొవ్వ (చార ఏవ); అ. మాగ. భారొవ్వ (భార: ఇవ); సోఒవ్వ (స ఏవ); శౌర. బమ్హణొజ్జెవ్వ (బ్రాహ్మణ: ఏవ). ఔ: సౌ అరియ = సౌదర్య; కౌలవ = కౌరవ (హేమచంద్రుడు, ప్రాకృతచంద్రిక, చండుని ప్రాకృతలక్షణము.)

ౘ, ౙ: "చజౌతజ్జే ప్రాకృతేచ దంత్యాదేవ నసంశయ:" అని యప్పకవి తన ఛందోగ్రంథమునం దధోక్షజవచనముగ నుదాహరించినాడు. ఆ వ్యకమునే యహోబలుడు వ్రాసినాడు. ఈ వాక్యము నిరాధారమని కొంద ఱందురు. కాని, ప్రాకృతభాషలను నుత్తర హిందూస్థాన భాషలను బరిశోధించిన జేమ్సు హొయర్నెల్ పండితులు ప్రాకృతమున దంత్య ౘ, ౙ, లుండెననియే యభిప్రాయపడి యున్నారు. వాని దంత్యోచ్చారణమును దెలుపుటకు గొన్ని ప్రాకృతములలో వానివెనుక 'య్‌' కారమును జేర్చుచుండిరని వారి యభిప్రాయము. ఉదా. తిష్ట = య్చిష్ఠ; చిరమ్ = య్చిలమ్: జాయా = య్జాఆ; య్చలఆ = చరక: య్చలఇ = చలతి, య్జలఇ = జ్వలతి; మొదలగువానిలో చ, జ, ల దంత్యోచ్చారణమును దెలుపుట కట్లు ప్రాకృతమున జేర్చియుండవచ్చును. సంస్కృత శబ్దములందలి క్ష, చ, చ్చ, చ్ఛ, జ, త్య, త్వ, త్స, ధ్య, ద్య, ప్స, ర్త్య, శ్చ, ష్వ, జ్యలు కొన్ని సందర్భములందు కొన్నిప్రాకృతములలో ౘ, చ్చ, ఛ,చ్ఛ, లుగ మాఱుచుండును. అట్టి చ, ఛ, లు అ, ఆ, ఉ, ఊ; ఐ, ఔలతో గలిసి దంత్యములయి యుండవచ్చును.

క్ష: క్షుర = ఛుర: ఇక్షు = ఉచ్ఛూ, క్షుధా = ఛుధా; క్షమా = ఛమా; క్షత = ఛత; క్షణ = ఛణ: కక్ష = కచ్ఛ; పరీక్షా = పరిచ్ఛా; అక్ష = అచ్ఛ; తక్షతి = తచ్ఛఇ, తచ్ఛయి; వృక్ష = వచ్చ, మొద

చ: చరక = య్చలఆ: చలతి = య్చలఇ; చత్వర = చత్తర, మొద.

చ్య: పచ్యమాన = పచ్చమాన; ముచ్యతే = ముచ్చతి; రుచ్యతే = రుచ్చతి.

చ్ఛ: ఆచ్ఛల = అచ్చల మొద.

జ: ప్రజతి = పచ్చఇ.

త్య: అత్యంత = అచ్చంత; నృత్యతి = ణచ్చఇ, దౌత్య = దొచ్చ; వైయాపృత్య = వేయాపచ్చ; సత్య = సచ్చ; నిత్య = నిచ్చ.

త్వ: చత్వర = చచ్చర; తత్త్వ = తచ్చ; కృత్వా = కిచ్చా; శ్రుత్వా = సొచ్చా; భుక్త్వా = భొచ్చా మొద.

త్స: ఉత్సాహ = ఉచ్ఛాహ; వత్స = వచ్ఛ; ఉత్సవ = ఉచ్ఛవ; సంవత్సర = సంవచ్చర మొద. ధ్య: నేపధ్య = నేపచ్చ; రథ్యా = రచ్చా మొద.

ద్య: మాద్యతి = అప. మచ్చఇ

స్స: స్సాత = చాత, చాఅ; అప్సరా = అచ్ఛరా మొద.

ర్త్య: నిశ్చయ = ణిచ్ఛయ, ణిచ్ఛఅ; నిశ్చల = ణిచ్చల; దుశ్చరిత = దుచ్చరిఅ; హరిశ్చంద్ర = హలిచ్చంద, మొద.

ష్వ: పితృష్వసా = పిఉచ్ఛా, మాతృష్వసా = మాఉచ్ఛా మొద.

జ్య: రజ్యసె = అప, రచ్చసి.

ప్రాకృతమునందలి జ, జ్జ, జ్ఝ, లకు మూలములు సంస్కృతము నందలి క్ష, జ, జ్య, ద్య, ధ్య, ద్వ, ధ్వ, బ్జ, య, య్య, ర్య, హ్య యనునవి. ఈ జ, జ్జ, జ్ఝ లును గొన్నియెడల దంత్యోచ్చారణము గలిగి యున్నట్లూహింప బడుచున్నది.

జ: జాయా = య్జాఆ; జ్వలతి = య్జలఇ.

జ్య: వాణిజ్యమ్ = వాణిజ్జం, రాజ్యమ్ = రజ్జం.

క్ష: క్షరతి = ఝరేఇ; క్షర్ = ఝురు; క్షీయతే = ఝిజ్జఇ, క్షీణ = ఝీణ.

ద్య: ద్యూత = జూద; అద్య = అజ్జ; ఉద్యాన = ఉజ్జాన.

ధ్య: ఉపాధ్యాయ = ఉఅజ్ఝాఅ; వింధ్య = వింఝు.

ద్వ: విద్వాన్ = నిజ్జం.

ధ్వ: ధ్వజ = ఝయ; ధ్వని = ఝుణి; బుధ్వా = బుజ్ఘా; సాధ్వస = సజ్ఝన.

బ్జ: కుబ్జ = కుజ్జో.

య: యమ = జమ; యది = జది; యథా = జధా; యౌవన = జొవ్వణ.

య్య: శయ్యా = సెజ్జా.

ర్య: ఆర్యా = అజ్జా; కార్య = కజ్జ.

హ్య: సహ్య = సజ్ఘ; గుహ్య = గుజ్ఘ దంత్య చ, జ, లు ప్రాచీన ప్రాకృతములం దుండెడివనుటకు నిదర్శనము నేటి యార్యభాషలందును నవి కానంబడుటయే. నేటి మరాఠీ భాషయందు మాత్రమవి కానబడుచున్నవని యొకరనిరిగాని, యవి యింకను కాశ్మీరి, పశ్చిమ పహాడీభాషలు, మార్వాడీ భాషలలో మిక్కిలి ప్రచారమున నున్నవి. చ, జ, లేకాక వానియొత్తులగు ఛ, ఝ లు గూడ నాభాషలలో దంత్యోచ్చారణమును గలిగియున్నవి.

(విసర్గము): ఇది పాలిభాషలో జిహ్వామూలీయముగ మాత్రము కనబడుచున్నది: దు:ఖో ఙ: ఈ యనునాసికాక్షరము ప్రాకృతమునందు లేదుగాని, దాని యుచ్చారణము 'మంగలో' మొదలగు శబ్దములందు కవర్గమునకు బూర్వము వినబడుచున్నది.

ఞ: రాజ్ఞ: = రఞ్ఞొ: తాజ్ఞా = రఞ్ఞ, ప్రజ్ఞా=పఞ్ఞ; జ్ఞాతికానామ్=ఞతికానం=ఞ్ఞతికాణం; అఞే=అన్యే, హంఞంతి=ఆలభ్యంతే, మొదలగు శబ్దము లశోకుని శాసనములయందును బాలి భాషయందును, మఱికొన్ని ప్రాకృతములందును గానవచ్చుచున్నది.

య: ఇది ప్రాకృతమునందు లేదందురు.కాని, యర్థమాగధ్యాది భాషలయందిది యుద్వృత్తాచ్చుతో జేరి పలుకబడును, గత = గఅ = గయ; కృత = కఅ = కయ, మొద.

శ: మాగధీ భాషయం దిది ప్రత్యేకముగ నున్నది. ఇది పైశాచీ భాషయందును గలదు. అశోకుని శాసనములనుండి యుదాహరణములు.

కాల్సీశిల, 4: దువాడస నశాభిసితేనా పియదశినా = ద్వాదశవర్షాభిషిక్తేవ ప్రియదర్శినా.

కాల్సీశిల, 10: శంథుత=సంస్తుత:= పశవతి = ప్రసూతే.

12: శాలావఢి = సారవృద్ధి: ; సియాతి = స్యాదితి,

శవపాశడానా = సర్వపాషండానామ్; తశ = తస్య.

అతపశడ = ఆత్మపాషండే: పాశండ=పాషండ; శయా = స్యాత్; అపకలనశి = అప్రకరణే.

కాల్సీశిల, 13 ; లేఖాపేశామి = లేఖాపయిష్యామి.

ష: అశోకుని శాసనములనుండి: కాల్సీశిల, 10: యషో = యశన్: అపపలాషవే షియాతితి = ఆపపరిస్రవ: స్యాదితి; ధంమ సుసుషా = ధర్మ శుశ్రూషా, పియదషి = ప్రియదర్శీ, ఏషే = ఏష: ; షవం = సర్వమ్; ఉషుటేస = ఉత్కృష్టేవ; కల్సీశిల, హేడిషే = ఈదృశమ్: ధమష = ధర్మస్య; అదిష = యాదృశమ్; షంబంధే = సంబంధే, దాష = దాస; షమ్యాపటిపతి = సమ్యక్ప్రతిపత్తి: ; మాయపితిషు = మాతాపితృషు; షుషుషా = శుశ్రూషా ; షవామిక్యేన = స్వామినా ; షాధు = సాధు; ఏతిషా = ఏతేషామ్; షంఖేయే కాలనం = సంశయకారణమ్; షేషాయా = తత్స్యాత్, మొద.

అచ్చ తెలుగు.

'అచ్చ తెనుగు' అనుపదమును గూర్చి వేఱొకచో విచారింపబడినది. తత్సమేతరమైన, అనగా సంస్కృతసమేతరమైన తెనుగు భాష యచ్చ తెనుగని యనుకొన్నచో నా భాషయందు ప్రాకృతమునందున్న వర్ణములును దేశ్యమునకు విశిష్టములైన కొన్ని వర్ణములును జేరవలెను. కాని, ప్రాకృతమునందలి వర్ణములన్నియు నచ్చ తెనుగున జేరలేదు. అచ్చతెనుగున బ్రాకృతమందలి ఋ, :, ఖ, ఘ, ఛ, ఝ, ఠ, ఢ, థ, ధ, ఫ, భ, శ, ష - అను పదునాలుగు వర్ణములును లోపించినవి. భంగు, అవఘళించు, మజ్ఘారే, కవర, ఢాక, ధడియము, భోషాణము, మొదలగు శబ్దములలో నాయా మహా ప్రాణవర్ణములు గాన్పించినను నట్టి యుదాహరణములు క్వాచిత్కముగ మాత్రమున్నవి. ఠ, ఢ లాదియందు గల శబ్దములు మాత్రము కొంచె మెక్కువగ నున్నవి. తక్కిన మహా ప్రాణములును నన్యదేశ్యపదముల జేరి తెనుగు వ్యవహారమున జొచ్చినవి.

సంస్కృత ప్రాకృతములలో లేని తెనుగక్షరములు ఎ, ఒ, ౘ, ౙ, ఱ, ఁ, అనునవి పారంపర్యక్రమమున నాంధ్రవైయాకరణులు వ్రాయుచువచ్చిరి. అందు ఎ, ఒ, ౘ, ౙ లుప్రాకృతమున గలవని పై దెలుపబడియున్నది. శకటరేఫము సంస్కృత ప్రాకృతములందు లేదు; కాని, నేటి యార్యభాషలకు రాజస్థానీ, లహండా, సింధీభాషలలో ప్రత్యేకాక్షరముచే జిహ్నితము గాకపోయినను గొన్ని సందర్భములందు రేఫమునకు మూర్ధన్యోచ్చారణము వినబడుచున్నది. ఈ మూర్ధన్యోచ్ఛారణ మాభాషందాదినుండియు నున్నదో యిటీవల గలిగినదో చెప్ప వీలులేకున్నది. ఈ శకటరేఫ విచార మీయధ్యాయముననే మూర్ధాన్యాక్షరముల గూర్చి చర్చించునపుడు విపులముగ జేయబడును.

అస్పష్టాచ్చులు (Neutral vowels)

ద్రావిడభాషలయందెల్ల నస్పష్టాచ్చులు గలవు. ఇవి పదముల యాది మధ్యాంతములయందు చేరుచు, పోవుచు వాని రూపములను మార్చుచుండును. తమిళమునందలి 'అరశన్‌, ఇరశన్, ఇరణ్డు, ఎఱెక్కెయ్. ఉలగు, మొదలగు శబ్దములందును, తెనుగునందలి, అరమ, అరయు, ఎఱక, ఒలయు' మొదలగు శబ్దములందును మొదలచేరినయచ్చు లిట్టివే. తెనుగు పదముల మధ్యమున అకార ఉకారములు చాలవఱకు ననిర్ధారితములుగ నుండుటకు వానియుచ్చారణ మిట్టిదని తెలియకుండుటయే కారణము. ఉదా: నిలకడ, నిలుకడ; పడక పడుక; పడమర, పడుమర మొద. పదాంత మందుండు నచ్చులు చాలవఱకు నిలుకడలేక యుండునవే. తెనుగుభాష యజంత భాషయని కొందఱందురు. నేటి తెనుగు చాలవఱకజంతమని చెప్పవచ్చునుగాని ప్రాచీనాంధ్రము తక్కిన ప్రాచీన ద్రావిడభాషల వలెజాలవఱకు హలంతముగానే యుండెను. నేడయినను, పదములతుది మత్వము వ్యవహారము నందును, సంధియందు నాడును, నేడును గూడ లోపించుటగాననగును. అ, ఇ లవిషయమున గూడ గొన్నిసందర్భములందు --పముకలుగుచున్నది.

ఇట్టి యస్పష్టాచ్చు లెక్కువగ పైశాచీప్రాకృత వికారములగు నేటి షినా, కాశ్మీరీ, సింధి మొదలగు భాషలయందు గాన్పించు చున్నవి. కాశ్మీరీ భాషయందు వీనిని మాత్రాచ్చులందురు. ఆ భాషయందీ మాత్రాచ్చుల పరివర్తనము వలనగొన్ని వ్యాకరణకార్యములును గలుగుచుండును.

ఈ యస్పష్టాచ్చులు తక్కిన ద్రావిడభాషలయందువలె -

1. పదాదిని ద్రావిడులుచ్చరింపజాలని 'ర, ల' లకూతగా నిలుచు చుండును. ఉదా. అరను, ఇఱుకు, ఉలక మొద.

2. పదమధ్యమున ద్విత్వములు కాని సంయుక్తాక్షరములను విడదీయుటకుపకరించును. ఉదా. చందురుడు, ఈరసము మొద.

3. పదాంతమందు కొన్నియచ్చులు సాధారణముగ వ్యవహారమునందును, వాఙ్మయమునందును వ్యవహారమునందును సంధియందును లోపించు చుండును. ఉదా. భయంపడు, విజయంచేయు; ధనం, ఫలమ్ మొద.

విభక్త్యాదివ్యాకరణరూపముల యుపధాచ్చులకు సాధారణముగలోపము రాదు. ఉదా. కలికి, కల్కియగును గాని, చలికి, చల్కికాదు; అందున, అంద్న కాదు. 'గమకను' వ్రాతలో 'గన్కు' అని వ్రాయుదురుగాని దాని యుచ్చారణము వాఙ్మయమునకును, వ్యవహారమునకునుగూడ విరుద్ధము.

ఈ యస్పష్టాచ్చులు పదములందు చేరుటవలనను, వానినుండి లోపించుటవలను గొన్ని మాండలిక రూపము లేర్పడుచున్నవి. ఇట్లేర్పడిన రూపాంతరము లాయామండలములందు దమతొంటి యర్థములందే వ్యవహారమున నిలువవచ్చును. కొన్నిట నవి యర్థాంతరముల నందవచ్చును. కొన్ని కేవలము వ్యవహారమునందే నిలువవచ్చును కొన్ని యాయామండలముల కవులు వాడుటచే వాఙ్మయమున కెక్కవచ్చును. ఒకప్పుడు తొంటి రూపము భాషనుండి తొలగవచ్చును. ఒకప్పుడు పూర్వరూపమే నిలిచి, మాఱిన రూపము తొలగవచ్చును. కొన్నియెడల రెండు రూపములును నేకమండలమునందు వేర్వేఱర్థములందును, వేర్వేఱు విధములుగను వ్యవహారమునందు నిలువవచ్చును. ఉదాహరణములు:-

1. మాండలిక భేదములు, అర్థభేదము లేనివి: అనంతపురము: మొలక ; ఉత్తరసర్కారులు: మొక్క, రాయలసీమ: ఆడ, ఉత్తరసర్కారులలోనగ్రవర్ణములవారు: అక్కడ. 2. తొల్లింటి రూపములు వ్యవహార భ్రష్టములయి, మాఱిన రూపములు నిలచుట: ఒఱపు, ఒప్పు: అలవోపు, ఆపోవు.

3. తొంటి రూపములు వ్యవహారముననిలువుగా మధ్యకాలమున నేర్పడిన రూపములు వ్యవహార భ్రష్టములగుట: అలముకొను, ఆముకొను; చుఱుకు, న్రుక్కు.

4. తొంటి రూపములును రూపాంతరములును వ్యవహారభ్రష్టములగుట: ఉదా. ఇలుకువ, ఇక్కువ = ఇలుకు, ఇక్కు = వాసస్థానము, ఉరవు, ఉవ్వు = ఒప్పిదము.

5. తొంటి రూపమును, నర్థమును జాలమఱుగుపడియుండుట: నాలి = ఆలి = హాలి = హావలి = నీచత్వము ; చూ. కూలినాలి. ఇచట నొక నకారము పదాదిని చేరుటచే నీపదము వ్యుత్పత్తి మఱుగు పడినది.

6. తొంటి రూపము చాల మఱుగుపడియు బోల్చికొనుటకు వీలుగానుండుట: ఇఱుకుపాటు = ఇక్కట్టు.

7. తొంటిరూపము వ్యవహారమున నిలచియుండ దానిరూపాంతరము ప్రత్యయముగా మాఱుట: అలరు = ఆరు; చూ. నిండారు. సొంపారు, మొద.

8. తొంటిరూపమును దాని రూపాంతరమును నర్థభేదములతో వ్యవహారమునందు నిలచుట: అడచు, అచ్చు, అణగు, ఆగు

9. ఏక మండలమునందు తొంటిరూపమును, దాని మాఱినరూపమును వివిధముగ వాడ బడుట ; మొలకెత్తు ('మొక్కెత్తు కాదు')

ద్రావిడభాషలు ప్రత్యేకభాషలుగ బరిగణింపబడుటకు ముఖ్య కారణములలో నీ యస్పష్టాచ్చుల మూలమున గలిగిన మార్పుగూడ నొక కారణమై యున్నది.

అచ్చుల పరస్పరాకర్షణము.

(Harmonic sequence of vowels.)

సిధియను భాషలలో ననగా ఫిన్నిషు, తుర్కిషు, మంగోలియను, మంచూభాషలలో నచ్చుల పరస్పరాకర్షణ సూత్రమొకటి కలదనియు, నందచ్చులు నాలుగు వర్గములుగ బరస్పరమైత్రి ననుసరించి యేర్పడియున్నవనియు, ధాతువునందుగాని, పదమునందలి యొకభాగమునందుగాని యున్న యచ్చు ననుసరించి యాపదము తక్కిన భాగమందో, యాపదమునకు జేరు ప్రత్యయములందో వచ్చునచ్చు లాయా వర్గీయాచ్చులుగ మాఱుచుండు ననియు, నిట్టి సూత్రమె ద్రావిడ భాషలయందు, ముఖ్యముగ దెనుగున నున్నదనియు, నందుచే ద్రావిడభాషలు సిధియనుభాషలకు సంబంధించినవనియు, నార్యభాషలలో నట్టియచ్చుల యాకర్షణము లేకుండుటచే వాని కార్యభాషలతో సంబంధములేదనియు జెప్పుటకిది యొక నిదర్శనమనియు కాల్డువెలు చెప్పియున్నాడు. తెనుగున నీసూత్రము ఇ, ఉ అను నచ్చులకు మాత్రమనువర్తించునని యాతడే వ్రాయుచు నుదాహరణములుగ నీక్రింది వానికిచ్చి యున్నాడు.

కత్తి+లు=కత్తులు; కత్తికి, కత్తులకు, కలుగు+ఇ=కలిగి; కలుగుదును, కలిగితిని - కన్నడము: మాడుత్తేవె, మాడుత్తీరి, మాడిదెవు

ఈ విషయమును తెనుగు వైయాకరణులు 'ఇత్తునకు బహువచనంబు పరంబగునపుడుత్వంబగు: హరులు, గిరులు, కవులు మొద' వికృతియందికారాంతముల యుపోత్తమేత్వంబునకు బహువచనము పరంబగునపుడుత్వంబగు: కలుకులు, ములుకులు, చెలుములు, బలుములు మొద. "ఇకారంబుమీది కు, ను, వు, క్రియావిభక్తుల యుత్వంబున కిత్వంబగు: హరిని, హరికిని, శ్రీని, శ్రీకిని వారిని, వారికిని, వచ్చితిని, వచ్చితిమి, వచ్చితివి, వచ్చితిరి మొద." అను మొదలగు సూత్రములందు గుఱుతించి యున్నారు. కాని, ఈ సూత్రము సిధియను భాషలయందువలె సర్వసామాన్యముగాదు. పై సూత్రములకే యపవాదములుగ "అనుదంతమగు తెనుగు దుమంతమునకు నిగాగమము నిత్యముగానగును: మగనిని, తమ్ముని, అల్లుని, మొద" "డుమంతంబు మీది నువర్ణకంబు నుత్వంబున కిత్వంబగు: రాముని మొద"

"ఈ ధాతు యుష్మదర్థంబుల మీద వాని యుత్వంబున కిత్వంబు రాదు: ఈను, ఈము, ఈవు, ఈరు, ఈడు; ఈకుము; నీవు, మీరు, నీకు, మీకు," "రలడోపధ నవార్థాదుల యపోత్త మేత్వంబున కుత్వంబు గలుగదు: పందిరులు. పిడికిళ్లు, రాపిడులు, తొమ్మిదులు" మొదలగు సూత్రములు చేయబడియున్నవి. సిధియను భాషలలో ధాతువునందలి యచ్చులు పరుష, మృదు, అస్పష్ట భేదములచే మూడు విధములుగ నుండును ద్రావిడభాషలయం దట్టిభేద మచ్చులయందులేదు. అందచ్చుల పరస్పరాకర్షణ మాయా మిత్ర వర్గీయాచ్చులయందే కలుగుచుండును ఇదిగాక యందచ్చు లన్నిటికి నిట్టి మార్పుకలుగును. ఇంకను నందు ధాతువునందలి యచ్చుననుసరించి ప్రత్యయములోనియచ్చు మాఱునుగాని, ప్రత్యయగతాచ్చు ననుసరించి ధాతుగతాచ్చు మాఱదు. పైరీతి మా ర్పాభాషలయం దెట్టి యపవాదమును లేక కలుగుచుండును. ద్రావిడ భాషల కీవిషయములందు సిధియను భాషలతో నెట్టి సంబంధమును లేదు. తెనుగున మాత్రము ఇ, ఉ, ల విషయమున గొన్ని సందర్భములం దీ యచ్చుల యాకర్షణము కనబడుచున్నది. కొంతవఱకు నీ విషయమునందును భాషతెనుగును బోలియున్నది. కాని, తక్కిన ద్రావిడభాషలలో దేని యందైనను నిట్టి మార్పు కలుగు ననుట కాధారములు లేవు. ఈ యచ్చుల యాకర్షణశక్తి ననుసరించియే భాషాకుటుంబముల సంబంధమును నిర్ణయించినచో, నిట్టి యచ్చుల మార్పుల గలిగిన జర్మనుభాష నార్యభాషల నుండి తొలగించి, సిధియను భాషావర్గమున జేర్పవలసియుండును.

ఈ యచ్చుల యాకర్షణము తెనుగున గాన్పించుచున్నదని గ్రహించినను, నట్టి విశేషము సిధియనుభాషలని తలంపబడువానివలన గలిగినదని తలంచుటకు వీలులేదు. ఈ సిధియను భాషలన్నిటి యందును నీ యాకర్షణము గానరాదు. ఇట్లుండ, ప్రాకృతభవములగు కాశ్మీరీ, షినా భాషలయందు, అందు ముఖ్యముగ కాశ్మీరీభాషయం దీ యచ్చుల యాకర్షణము సంపూర్ణముగ నున్నది. ఈయాకర్షణము పైశాచీ భాషలన్నిటియందును గాననగును. ఇందు మూలమున ద్రావిడభాషలకును, అందును దెనుగునకును బైశాచీ, ప్రాకృతమునకును గల సంబంధ మేర్పడగలదు ఈ విషయమై పరిశోధనములు జరుగవలసి యున్నవి.

ప్రకృతిభావ నివారము.

(Prevention of Hiatus.)

ద్రావిడభాషలయందు రెండచ్చు లొకదానితరువాత నొకటి వచ్చినప్పుడు సంధియైనను నగును; లేదా, ఆరెండిటి మధ్యమున నొక హ ల్లాదేశముగ నైనవచ్చును. అ ట్లాదేశముగ వచ్చు హల్లులలో య, వ, వలు ముఖ్యములైనవి. తెనుగున య, న, లాసందర్భములందు సాధారణముగ జేరుచుండును. ఉత్తుపై నచ్చు వచ్చునపుడు సంధియగును; అనగా పూర్వ పరస్వరములకు పరస్వరమేకాదేశమగును. అత్వసంధి బహుళము: ఇత్వసంధి కొన్నియెడల వైకల్పికము; కొన్ని యెడల సంధికాదు. సంధిరానిచోట యడాగమమువచ్చును. రాముడు + అక్కడ = రాముడక్కడ; మేన + అత్త = మేనత్త, మేనయత్త; దూత + ఇచ్చెను = దూతయిచ్చెను; మఱి + ఏమి = మఱేమి. మఱియేమి; చేసి + ఇచ్చెను = చేసియిచ్చెను.

తమిళములో భూతార్థక క్రియావిశేషణ చిహ్నమగు 'అ' కారము ఇకారాంతమగు క్త్ర్వార్థకముపై జేరునప్పుడు 'య' కారమైనను 'న' కారమైనను నాగమముగా వచ్చును. ఉదా: కట్టి+అ=కట్టియ, కట్టిన. తెనుగున నిట్టిచోట్ల నగాగమమే వచ్చును: కట్టిన, తమిళమున 'కట్టిన' 'కట్టియ' అనునవి మాండలికరూపములు. మండలభేదముచే తెనుగున గూడ య, న కారము లాగమములుగా వచ్చియుండెననుట కొక నిదర్శనము కలదు. కొట్టినాడు కొట్టాడు, అనునట్టి క్రియారూపములు మండలభేదమును బట్టి వాడుకయందున్నవి. కొన్ని మండలములలో కొట్యాడు, కొట్టేడు అనునవి వ్యవహారము నందున్నవి. కొట్యాడు, కొట్టేడు, కొట్టాడు, వంటిరూపములు యడాగమము గలిగిన మాండలిక భాషల యందలివియు, కొట్టినాడు, కొట్టిండు, వంటిరూపములు నగాగమము గలిగిన మాండలిక భాషలయందలి రూపములనియు జెప్పవచ్చును.

ఏకపదమునందుగాక రెండుపదములు చేరునప్పుడు పూర్వపదము ద్రుతప్రకృతిక మైనచో 'కిషష్ఠి' యందు తప్ప దక్కిన యన్నిచోట్లను నచ్చు పరమైనప్పుడు ద్రుతము నిలిచి పూర్వపరస్వరములను బ్రత్యేకముగ నిలుచునట్లు చేయును.

ఈ సందర్భమున ద్రుతవిచారమును జేయవలసి యున్నది. ద్రుతమనగా ద్రవించు, లేక, తొలగిపోవు స్వభావము గలదని యర్థము. అది సంధ్యాదికార్యములందు గావలసినప్పుడువచ్చి, యక్కఱ లేనప్పుడు లోపించుచుండును. ఎప్పుడది కావలయును, ఎప్పుడక్కఱలేదు, అను విషయమునను, ద్రుత స్వరూప మెట్టిదను విషయమునను నభిప్రాయ భేదములు గలవు.

ద్రుత స్వరూపము.

"ద్రుతాఖ్యోన:" (ఆంధ్రశబ్ద చింతామణి); అనగా అత్వయుక్తమగు కారము ద్రుతము; "నకారంబు ద్రుతంబు" (బాలవ్యాకరణము; అప్పకవి); అనగా బొల్లగు నకారము ద్రుతము; "నకారంబ సాధారణంబు ద్రుతంబు. ప్రత్యాయాగ మాన్యయాత్మకమై యుత్వ విశిష్టమయిన నకారంబు ద్రుత సంజ్ఞకంబని యర్థము. ద్రుతమనగా నొల్లని యెడ మఱిగి పోవునదియనుట. ప్రత్యయాత్మకమైన నకారమునకు: తాను, నేను, ధనమును, వనమును, చదువుచున్నాను, చదువగలను మొద: ఆగమాత్మకమైన నకారమునకు: అన్నియును, తమ్ముండును, మఱియును, ఏనియును మొ; వలయుచో నీ ద్రుతమునందలి యుత్వంబునకు లోపంబగు. ఉన్నాను, ఇత్యాదులయందు ద్రుతము నందలి యుకారంబునకు లోపంబుగలుగదు. శబ్దాను శాసనుడు 'ద్రుతాఖ్యోన:' అని కేవల నక్కర గ్రహణము చేయుట ద్రుతమునకు స్థిరత్వ సిద్ధికై యని తెలియవలయును" ప్రౌడ వ్యాకరణము. 'ఇకార ఉకారములతో గూడినదియు, పొల్లుగా నుండునదియు నయిన నకారము ద్రుతమనబడును. (ఆంధ్రభాషానుశాసనము.)

పైదానిని బట్టి ద్రుతస్వరూపమును గూర్చి యేకాభిప్రాయము లేదనుట స్పష్టము. న్, న, ను, ని, లు నాలుగును ద్రుతము లుగ వేర్వేఱువైయామణులచే బరిగణింప బడుచున్నవి. ప్రౌఢవ్యాకరణ కారునియభిప్రాయము ననుసరించి నకారపు పొల్లుపై అ, ఇ, ఉ,లు ద్రుతమునకు స్థిరత్వము గల్పించుట కేర్పడినవని యనుకొని, నకారపుపొల్లే ద్రుతమని చెప్పవచ్చును కాని, యా యా వ్యాకరణ సూత్రముల నేర్పఱుచునప్పు డాయా వైయాకరణులు న, ని, నులనుగూడ ద్రుతముగనే పరిగణింప వలసిన వారైరి.

ద్రుత ప్రస్తావననగల యాంధ్రశబ్ద చింతామణిసూత్రములలోని విషయము.

1. ప్రధమావిభక్తి, కూర్చి, కై, పట్టి, వట్టి, యొక్క. అనువిభక్తి ప్రత్యయములు, అ, ఏ, అను నేవార్థకములు ; అటయను కిలార్థకము, వింటిరి కంటిమి, వేడిరి మొదలగు తిఙ్మధ్యమములు ; కాంచి, విచారించి, కాంచక, విచారింపక మొదలగు క్త్వార్థకములు ; ఇంచుకయను కంచిదర్థకమును; ఔర, బళీ, మజ్జా, అయ్యారె, మొదలగు ప్రశంసనార్థకములును; అద్దిర. ఓహొ మొదలగు నద్భుతార్థకములును; కటకట, అక్కట, కట్ట, అయ్యో, మొదలగు సంతాపార్థకములును, 'అద్దిర' ఓహొ, మొదలగు ప్రశంసనార్థకములును అపుడు, ఇప్పుడు, ఎప్పుడు అను తదాద్యర్థకములును; ఏమి మొదలగు కిమర్థకములును; అటయను కలార్థకమును; ఇంచుక, ఊఱక, మిన్నక, మొదలగు తూష్ణీ మాద్యర్థకములును; ఆదిశబ్దముచే అయ్యా, మొదలగు సంబోధనాద్యర్థకములును గళలు. కళలు కాని శబ్దములు ద్రుత ప్రకృతములు.

2. ఆంధ్రపదాదిని 'యె' యను నెత్వవిశిష్టమైన యాద్యంతస్థ ముండును; అది ద్రుతి ప్రకృతములకు బరమందు వచ్చినచొ సంధియందు దాని కచ్చువలె గార్యమగును.

3. ద్రుతమున కచ్చుపరమగునపుడు లుక్సంశ్లేషములు లేవు.

4. వర్తమాన విహితమగు చు వర్ణముపై సంధి వైకల్పికముగా నగును; అనగా శత్రర్థక చు వర్ణము ద్రుతప్రకృతికమని యభిప్రాయము.

5. ధాతుపదసంభవములగు విశేషణములతుది యుత్వముపై నగాగమము వచ్చును. ఈ నగాగమము నప్పకవి ద్రుతముగ భావించినాడు.

6. షష్ఠీసమామునం దుత్వముపై నచ్చు పరమగునపుడు నుమ్ వచ్చును. దీనిని గూడ నప్పకవి ద్రుతముగనే భావించినట్లు తోచును.

7. శత్రర్థరూప మధ్యమందలి నువర్ణముపై నుండు నుత్వమునకు లోపమును మిగిలిన నకారమునకు బూర్ణబిందువును నగును. దీనినిబట్టి యిట్టి నువర్ణము గూడ ద్రుతసంజ్ఞకమని యప్పకవి యభిప్రాయపడినట్లు తోచుచున్నది.

8. ఆత్మాస్మచ్ఛబ్దములగు తాను, నేను, పదములందలి ద్రుతమునకు వైకల్పికముగ లోపమగును. తాను, నేను, లలోని తుది సువర్ణమాంధ్ర శబ్దచింతామణికారుని యభిప్రాయమున ద్రుతసంజ్ఞకమైనట్లు స్పష్టపడుచున్నది.

9. వాక్యాంత గతపదములందలి ద్రుతము వైకల్పికముగ లోపించును. దీనిపై నప్పకవి వ్యాఖ్యచేయుచు: దెనుగు పద్యములతుదిని గురు వుండవలసినచోట్ల వలలపై నిత్వమును, ఉత్వమును, లాక్షణికులు చేర్పరని వ్రాసియున్నాడు.

10. ద్రుతప్రకృతికముకంటె పరమయిన పరుషములు సరళములగును. ఆద్రుతము బిందువు కూడనగును. అట్లు ద్రుతము వికారము నొందకున్నను దానిపై సరళములే నిలుచును.

11. ద్రుతప్రకృతికము కంటె సరళస్థిరవర్ణములు పరమైనప్పుడు న వర్ణమునకు లోపము వైకల్పికముగ నగును.

12. ద్రుతప్రకృతికమునకు సరళస్థిరవర్ణములు పరమైయుండ ద్రుతమునకు లోపము కలుగునప్పు డాద్రుతమునకు బైహల్లుతో సంశ్లేషమును గలుగును దీనిని బట్టి '-' అనుపొల్లే ద్రుతమయినట్లాంధ్ర శబ్దచింతామణికారుని యభిప్రాయమైనట్లు తోచుచున్నది.

13. ఇట్టిసంశ్లేషమును బొందిన ద్రుతమునకు బదులు బిందువు నగునని కొంద ఱొక్కప్పుడు పలుకుదురు.

14. సమాసములం దన్నియెడలను ద్రుతమునకు లోపము గలుగును.

పైవానిలో (3), (6), (12) ల వలన 'న్‌' ద్రుతమనియు, (5), (8)ల వలన 'న' వర్ణము ద్రుతమనియు; (4) (7) (9) (10) (11) ల వలనను వర్ణము ద్రుతమనియు, (9) వలన 'ని' వర్ణముగూడ ద్రుతమనియు నభిప్రాయము గోచరించుచున్నది.

పైనివివరించిన సందర్భములందేకాక నామవాచకములలో కన్ను, పొన్ను (బంగారము), మను, పెను, మొదలగు కొన్ని శబ్దములపై గొన్ని శబ్దములు పరమగునపుడు, కందెఱ, పొందామర, మంజిల్లి, వెంజీకటి, మొదలగు సమాసములందువలె ద్విత్వలోపమును నుకార లోపమును గలిగి యాశబ్దములు ద్రుతప్రకృతికము లగుననియు, సంధియందును సమాసమునందును ప్రాజదువు, లేగొమ్మ, సరసపుంబలుకు, మొదలగు వాని యందువలె నాగమముగా వచ్చిన నకారముగల శబ్దములును ద్రుత ప్రకృతికములగుననియు ననేకవిధముల వైయాకరణులు తెలిపియున్నారు. కావలసినప్పుడు వచ్చి, యక్కఱలేనప్పుడు లోపించునది ద్రుతమను నిర్వచనము చొప్పున ఉన్నాను లోని తుది నువర్ణము ద్రుతముకానేరదు. కన్దోయి, పెంజెఱువు మొదలగుచోట్ల నువర్ణము కేవలము లోపింపదుగావున దానిని గూడ ద్రుతమన గూడదు. ప్రాఁజదువు, లేఁగొమ్మ, మొదలగువానిలో దొలుత నువర్ణము లేకుండుటచేతను, వ్యాకరణ కల్పితమగు నుగాగమము వచ్చినను నది కేవలము లోపింపకుండుట చేతను నట్టి సందర్భములందును ద్రుతమున్నదని యనుకొన గూడదు. ఈ రీతిగ సంపూర్ణముగ లోపింపగల నకారమే అనగా 'న్‌' అనుపొల్లే ద్రుతమనియు, నీపొల్లుపై గొన్నియెడల అ, ఇ, ఉ,లు చేరుటయు లోపించుటయు గలుగుననియు, పదములందు సిద్ధములగు న, ని, ను లకు ద్రుతమునకువలె వ్యాకణకార్యములు గలుగుననియు జెప్పవలసియున్నది.

ఇదిగాక నకారమునకు మాత్రము ద్రుతసంజ్ఞయేల యుండవలెనో, కావలసినప్పుడు వచ్చి, యక్కఱలేనప్పుడు మఱుగుపడు 'భయపడు' మొదలగు వానియందలి వైభక్తిక మువర్ణమును, 'పందొమ్మిది' మొదలగు వానియందలి 'ది' వర్ణమును, 'క్రొత్త' మొదలగువానియందలి ద్విత్వతకారమును 'ప్రాయిల్లు' మొదలగువానియందలి తజ్‌వర్ణకమును, నిట్టివి మఱికొన్నియునుగూడ ద్రుతములని యేల యనగూడదో తెలియరాకున్నది.

• పైరీతిగ ద్రుతవిచారమును జేసినపిమ్మట బ్రహ్మశ్రీ సజ్ఘల --సీతారామస్వామిశాస్త్రులవారు రచించిన "చింతామణి విషయ పరిశోధనము" అను గ్రంథమును జూడఁ దటస్థించినది. వా రందు ద్రుత స్వరూపమునుగూర్చి విపులముగ జర్చించియున్నారు. ఆ గ్రంథమున వారు సిద్ధాంతము చేయనెంచినది చింతామణి నన్నయభట్టకృత మను విషయము కావున దమ వాదమున కనుకూలముగ చింతామణి సూత్రములకు సరిపోవునట్లు నన్నయ ప్రయోగములను వాధించుటకై తమ యుక్తి నంతటిని వినియోగించియున్నారు. ద్రుత స్వరూపము నకారపు పొల్లే యను విషయమున వారితో నేకీభవింతుము. కాని, 'ను' వర్ణమునుగూడ ద్రుతముగనే చింతామణికారుడు తలంప లేదను విషయములు వారికిని మాకును నభిప్రాయభేదము గలదు. చింతామణి పై వ్యాఖ్యల రచించిన వారందఱును మ్రొన్న మొన్నటివఱకు శ్రీ శాస్త్రులవారుగూడ) నకారపు పొల్లు నే కాక, --------- వర్ణములనుగూడ ద్రుతమునకు రూపాంతరములుగ నే పరిగణించియుండిరి. చింతామణిలో '------' - మాత్రమున కిప్పుడు శాస్త్రులవారు క్రొత్త వ్యాఖ్యానమును జేసియున్నారు. ద్రుతమనగా ద్రుత ---- నదని యిప్పుడు చెప్పుచున్న యర్థము. అనగా 'న్‌' పై నకు యచ్చు తొలుత నుండెడిదనియు, ఆయచ్చు లోపింపగా మిగిలిన 'న్‌' మాత్రము ద్రుతమనియు వారు చెప్పుచున్నారు. వారివాదము చొప్పున ద్రుత నందినది, అనగా మఱుగుపడినది అచ్చు కావున ఆ యచ్చే ద్రుత సంజ్ఞ నందవలసియున్నది గదా. అట్టియడ నకారపు పొల్లును ద్రుతమనుట పొసగదు. సరే, నకారపు పొల్లే ద్రుతమని యొప్పుకొన్నను, మఱుగుపడి యుండిన 'న్‌' మీది యచ్చు తిరిగి కనబడుట కాటంకమేమి గలదు? కావున నకారపు పొల్లును ను సంధికలుగనిచోట్ల స్వరముకంటె పరమయిన స్వరమునకు యడాగమము వచ్చి యారెండచ్చులను బ్రత్యేకముగనిలుపును.

య, వ, లుకాక తెనుగున నిట్టిసందర్భములందు ట్, మ్, ర్, లు గూడ జేరుచుండును. ఉదా: పేరుటురము, గణగణమని, పేదరాలు.

వ్యవహారమునందు 'వ్‌' 'హ్‌' లు కూడనొకప్పుడు వచ్చును: ఉదా. ఆవూరు, పదిహేను మొద

వ్యవహారమునందు 'ఆ' 'ఈ' లకచ్చుపరమగునపు డుపైత్తమ వర్ణముల వారియందు యడాగమము కలుగదు: మాఅమ్మ, మీఅత్త; పామరజనుల వాక్కునందు మాత్రము యడాగమము వినబడును: మాయమ్మ, మీయత్త. ______________________________________________________________________

వర్ణమును దద్వికారమగు నివర్ణమునుగూడ ద్రుతసంజ్ఞను పొందవచ్చునని తేలుచున్నది. ను వర్ణమును ద్రుతముగా నంగీకరించినయెడల చింతామణి కర్తృతా విషయమున నొక యాక్షేపము కలుగుచుండుటచే వారీ వాదమార్గము ననుసరింపవలసివచ్చెను. 'ను' వర్ణము కేవల ద్రుతముగా నుండు ప్రయోగములు నన్నయ భారతభాగమున లేవని స్థాపించుటకు శాస్త్రులవారు ప్రయత్నించుచు, ను వర్ణము గానవచ్చినచోట్ల సముచ్చయార్థమును జూపుచు నది సముచ్చయ 'ను' వర్ణముగాని ద్రుతముకాదని త్రోసిపుచ్చుచు వచ్చిరి. కాని, ను వర్ణము కేవల ద్రుతముగా నున్న నన్నయభట్టకృత భారత భాగమందలి ప్రయోగముల గొన్ని యీ క్రింద పొందుపఱుప బడినది.

1. మ. జననీ శాపభయ ప్రపీడిత మహా-సర్పేంద్రులన్ సర్పయా
       గమిత్తోర్ధత మృత్యువక్త్ర గతులం - గాకుండగా గాచె నం
       దును నాస్తీక మునీంద్రు నందుల సద - స్యుల్ సంతసంబంది బో
       రన గీర్తించిరి సంతత స్తుతి పదా - రావంబు రమ్యంబుగన్ - ఆది. II. 287.

2. మధ్యాక్కర. తను మధ్య దా నొక్క కన్య సురనదీ - తటమున నన్నుఁ
            గనిన నక్కన్యకఁ జూచి నీ విట్టి - కమనీయ రూప
            వొనర నా సుతునకు భార్య పగుమన్న - నొడబడి యియ్య
            యనియెఁ గావునను దానిని దగ వివాహ - మగుము నెయ్యమున.
                                                     ఆది. IV. 141.

   మధ్యాక్కఱ. తడయక పుట్టిననాడ తల్లిచేఁ - దండ్రిచే విడువఁ
            బడితి నిప్పుడు పతిచేతను విడువఁ - బడియెద నొక్కొ
            నుడుపులు వేయు నింకేల యిప్పాటి నోములు దొల్లి
            కడఁగి నోచితిని గా కేమి యంచును - గందె డెందమున- ఆది. IV. 102

   ఆ. వె. ఎట్టి సాధ్వులకును బుట్టిన యిండ్లను
         బెద్దగాల ముండఁ - దద్ద దగదు.- ఆది. IV. 66.
         ఇట్టి యుదాహరణముల నింకను నీయవచ్చును.

అర్ధానుస్వారము

వైదిక సంస్కృత భాషలలో నచ్చుల కనునాసికత్వము గలుగుచుండెడిది. ఇట్టి యనునాసికాచ్చులను అ, ఇ, ఉ, అని వ్రాయుచుండెడివారు. కొన్ని సందర్భములందు దీర్ఘాచ్చులును ననునాసికత్వము నొందుచుండెను: మహాన్+అసి=మహా అసి; రశ్మీ+ఇవ=రశ్మీరివ; సూనూ:+యువన్=సూనూర్యువన్ మొద (చూ. విట్నీ: సంస్కృత - వ్యాకరణము. పేరా 70 మొ. పేరా 209 మొ.) ఇట్టి సందర్భములం నచ్చు లనునాసికములుగగ మాఱక, వాని తరువాత ననునాసికోచ్చారణము జనించుచుండెడిది. సంస్కృతమున వర్గీయాక్షరములకు ముందు 'ఙ, ఞ, ణ, న, మ' లను ననునాసికాక్షరములే యుండెడివి: య, ర, ల, వ, శ, ష, స, హ లకుముం దనుస్వార ముండెడిది. ప్రాకృతములందు హల్లులతో గూడిన యనునాసికధ్వను లనుస్వారములుగ మాఱుటచే గేవల మనుస్వార మందు నిలిచినది. శబ్దముల తుదినుండు మకారము లోపించి దానికి పూర్వమందుండు నచ్చున కనునాసికత్వము గలిగినది. గుజరాతీ, మరాఠీ భాషలలో తుది యచ్చులు కొన్ని, అనగా తుది మకారము లోపింపగా మిగిలిన ననుస్వారోచ్చారణమును గలిగియున్నవి: గుజరాతీ, కర్వూ (*కరి అవ్వఉం=కర్తవ్యకమ్); హూ (హఉ, హఉం=అహకం అహం); మరాఠీ: శే (సయం, శతమ్); మోతీ (మొత్తి అం, మౌక్తికమ్); మొద నేటికొన్ని యార్యభాషలలో నీ తుదియచ్చుల యనునాసికోచ్చారణము పోయినది.

ప్రాకృతములందు ద్విత్వహల్లులు, అల్పప్రాణము+మహాప్రాణము, లేక అనుస్వారము+అల్ప, మహాప్రాణములు మాత్రము సంయుక్తములగు చుండెడివి. సంయుక్తాక్షరములకు బూర్వ మందుండు నచ్చు సాధారణముగ హ్రస్వముగ నుండెడిది. రానురా నీసంయుక్తాక్షరములలో నొకహల్లు లో--పగా దానికి బూర్వమందుండు నచ్చుదీర్ఘమయి హల్లు అనుస్వారముతో గూఊదియున్నచో ననుస్వారోచ్చారణము నందుచువచ్చినది. నేటి యార్యభాషలయం దిట్లేయున్నది: పఞ్చ్=పాచ్; అఙ్క్=ఆక్; వథ్యా=వంఝా=బాఝే; భాండీ=హాఱీ; పఙ్క్=పాక్ మొద

ప్రాకృతములందు కొన్నియెడల మూలమునం దనునాసికముగా ని యనుస్వారముగాని లేకున్నను నచ్చుల కనుస్వారత్వము గలుగుచుండెను: హిందీ: సత్య=సాచ్; నిద్రా=నీద్; సర్ప=సాప్ మరాఠీ: అశ్రు=ఆసూ; మహిష=భైస్; ప్రాకృతము : వక్ర=వక్క=వంక; పక్షిన్=పక్ఖి=పంఖి మొద. పై విషయము లాంధ్రభాష కెంతవఱకు ననువర్తించునో విచారింప వలసి యున్నది.

1. తుది మకార మనుస్వారమగుట: భయము + పడి = భయంపడి; విజయము+చేయు=విజయంచేయు: వ్యవహారమున: ధనము=ధనం; భయము=భయం; ముఖము=ముఖం, మొఖం, ముహం, మొహం; పాము=పాఉ; వాము=వాఉ మొద తెనుగు వ్యవహారమున బ్రయత్నించిన దప్ప దుది ము-వర్ణము నిలువదు.

2. పదమధ్య మకార మనుస్వారమగుట కముఁజు=కౌఁజు, పముఁజు=పంజు; దుముకు=దూకు మొద, వ్యవహారమున: రాముఁడు=రావుడు; భీముఁడు=భీవుడు మొద

3. అనుస్వారయుక్త హల్లోపము, పూర్వాచ్చునకు దీర్ఘము:- అంక్క=ఆక(చూ అంకిలి); అహంకార, హంక్కార=*అంక్కార=ఆకరము; అణగు=అణ్గు=* అంగు=ఆగు; అణచు=అణ్చు=* అంచ్చు=ఆచు; అంట్టు=ఆటు; తనుకు=తన్కు=*తంక్కు=తాకు; దనుక=దన్క=*దంక=దాక; తంట్ట;=తాట, తివుట=తిన్‌ట=*తింట్ట=తీట; తుంట్టికూర=తూటికూర, తుండ్డు=తూడు; తెంగ్గు-తేగు; తెండ్డు=తేడు; తొంగ్గు=తోగు;పిణ్డ=పెండ=పేడ; పెంట=పేట; పెండు=*పేడు; లంఘు=లంగ్గు=లాగు; లెంక్క=లేక, కుంక్కటి=కూకటి; పించము=పీచము, పుంట్ట=పూట; పొంజ్జు=పోజ; బొంక్కి=బోకి; మంగ్గు=మాగు; మింగడ=మీగడ; తలయంప్పి=తలాపి; లొంగ్గు=లోగు; పంక్క=పాకు(డు); గొంజ్జు=గోజు; ఉంక్కు=ఊకు; గండ్డి=గాడి; గండ్డు=గాడు మొద.

4. సహజముగ ననుస్వారము గలిగిన కొన్ని తెనుగు శబ్దములు:- నగ్న=నగ్గ=నంగ; దుక్క=దుంగ; బుగ్గ=బుంగ, ఉగ్గు=ఉంగు; కగ్గు=కంగు; కుగ్గు=కుంగు; మగ్గు=మంగు=మాగు, ఇగ్గు=*ఇంగు=ఈగు; పిక్కు=పింగు; అజ్జ=అంజ; అట్ట=అంట; అట్టు=అంటు; నట్టు=నంటు; ఇక్షు=ఇచ్చు=*ఇచ్చు=ఇంచు; ఉబ్బ=ఉంబ=ఉమ్మ; ఇచ్చు=ఇంచు; పగలిటి=పగలింటి మొద.

పై యుదాహరణములవలన ననుస్వారవిషయమున నాంధ్రభాష ప్రాకృతమార్గమునే యనుసరించుచున్నదని తెలిసికొనవచ్చును.

తెలుగున ననుస్వారము సిద్ధమనియు, సాధ్యమనియు రెండువిధములనియు, సిద్ధసాధ్యానుస్వారములు తిరుగ బూర్ణార్ధ భేదములచే రెండువిధములుగ నున్నవనియు నాంధ్రశబ్ద చింతామణికారుడు తెలిపెను. ఒకప్పు డీ యనుస్వారమును బిందువని కొందఱు చెప్పుదురని యాతడే వచించెను. అప్పకవి పూర్ణానుస్వారమునకు దీర్ఘానుస్వారము, అఖండానుస్వారమనియు, నర్ధానుస్వారమునకు హ్రస్వానుస్వారమనియు బేళ్ళుగల్పించెను. అప్పకవి కల్పించిన యీదీర్ఘ, హ్రస్వసంజ్ఞ లనుస్వారవిషయమున దార్మాఱయినట్లు దోపకపోదు. 'రెండ్డు' అనునప్పుడు హ్రస్వముగను, రేండు అనునప్పుడు దీర్ఘముగను ననుస్వారము వినబడుచున్నది. హ్రస్వాచ్చుమీది యర్ధానుస్వారమును దీర్ఘముగానే వినబడును. పెనంగు, తొలంగు మొద అర్ధానుస్వారమనునది దీర్ఘము కావుననే యొక శబ్దములోని పూర్ణానుస్వార మర్ధానుస్వారమగు నపుడు పూర్వాచ్చునకు దీర్ఘము కలుగుచున్నది.

అనుస్వారమును గొందఱు బిందువని చెప్పుచున్నారను శబ్దానుశాసనుని వచనమున కప్పకవ్యాదులు తమకాలపు సంప్రదాయము ననుసరించి వ్యాఖ్యానము చేసికొనిరి బిందువనగా బొట్టనియు, సున్నయనియు నప్పకవి వ్రాసెను. బొట్టనగా జుక్క, పూర్వకాలమున ననగా బండ్రెండవ శతాబ్దమువఱకును ననుస్వారము జుక్కగనే వ్రాయుచుండెడివారు. ఆ చుక్క నక్షరమునకు బ్రక్కగాకాక తలపై నిలుపుచుండెడివారు. రానురానది వ్రాతయందు ప్రక్కకు జేరికొనుటయేకాక నిండుసున్నగకూడ బరిణమించినది. రాజరాజనరేంద్రుని కాలమున ననుస్వారమును వ్రాయునట్లు నను నాసికాక్షరములనే చాలవఱకు వ్రాయుచుండెడివారు: డఙ్కలపూణ్డి, జరిపిఙ్చువారు; పూణ్డ; మీంద; మొద బిందువును దలపై వ్రాయునాచారమును నాకాలమున నుండెను. తరువాతి కాలమున బూర్ణానుస్వారమును వ్రాయవలసినప్పుడు సున్న పెట్టి దానిమీదిహల్లునకు ద్విత్వ మిచ్చుచుండెడివారు. ఇంద్దుల, ఇంక్క; మొద. ఖండానుస్వారమును దెలుపుటకు ద్విత్వములేని హల్లునుమాత్రము వ్రాయుచుండెడివారు; ఇంక మొద. ఈ యాచారమన్ని శాసనములందును నొక్కతీరునలేదు. చూ మూణ్డికి, ఒకణ్డికి మొద.

సంస్కృతమునందలి ఖండానుస్వారమును దెలుపుట కక్షరముతలపై 'రంగవల్లి' యను నర్ధచంద్రాకృతిగల గుఱుతు నుంచువాడుక గలదు.

ఓ; సంస్కరోతి; మొద. ఇట్టి గుఱుతును దెనుగున నర్ధానుస్వారమునకు వాడుచుండిరో లేదో తెలిసికొనుట కాధారము లులేవు. అర్ధానుస్వారమున కఱనున్న - అనగా 'c' అను చిహ్నమును వాడుట చాల నవీనాచారము. తెనుగునకు ముద్రణసౌకర్యములు కలిగినతరువాత ని గుఱుతేర్పడినదని చెప్పవచ్చును. ప్రాచీన శాసనములందును దాళపత్రగ్రంధము లందును నర్ధబిందువుగాని, యఱసున్నగాని కాన్పింపదు. పై జెప్పినట్లు నిండుసున్నయే వాడుకయందుండెడిది; హల్లునకు ద్విత్వమును గల్పించుటచే నొకప్పుడు పూర్ణానుస్వారోచ్చారణమును దెలుపుచుండెడివారు. వ్రాయసకాండ్రర్ధానుస్వారము నుచ్చరింపనిపట్ల నెట్టి గుఱుతును నుపయోగించెడివారు కారు.

సిద్ధానుస్వారమనగా నాంధ్రమున నా శబ్దము వెలసిన నాటనుండియు శబ్దములందు గనబడుచున్న యనుస్వారము. సిద్ధపూర్ణానుస్వారమున కుదాహరణములు: పొంకము, ఇంతి; పొందు, సొంపు, మొద. సిద్ధార్ధానుస్వారమున కుదాహరణములు: వెలది, చెలగు,తలచు మొద.

సాధ్యానుస్వారమనగా సంధి, సమానాది కార్యములచే శబ్దములందు గలుగు ననుస్వారము. ఇది సకారమకార స్థానములందు గూడరావచ్చును. సాధ్యపూర్ణానుస్వారమున కుదాహరణములు: క్రొంబసిడి, పందొమ్మిది, అందదుకు, కందొవ, చెంగల్వ, తళుకుంగజ్జలు, తలంబ్రాలు, పెనుగొండ, సంగోరు:- కెందమ్మి, చెంగలువ, ముంగొంగు, వంజెఱగు - మొదలగు శబ్దములందు పూర్ణానుస్వారము మొదటి నుండియు నున్నది. గావున వానిని సాధ్యపూర్ణానుస్వారమున కుదాహరణములుగ నిచ్చుట తగదని తోచుచున్నది.

సాధ్యార్ధానుస్వారము ద్రుతము స్థానమునను, గొన్నియెడల సాధ్యపూర్ణానుస్వారమునకు బదులుగను వచ్చుచుండును:- జలజాక్షుగొలుతు; తలబ్రాలు మొద.

ప్రాకృతములందును నేటి యార్యభాషలయందును ననుస్వారమేహల్లునకై నను బూర్వమందు రావచ్చును. తెనుగుననది పరుషసరళములకు బూర్వమందే కాన్పించును. తెనుగున మహాప్రాణములు లేవుగావున వానితో బ్రసక్తిలేదు.* య, ర, ఱ, ల, వ, స, హ, ళ లకు బూర్వమున దెనుగున బూర్ణార్ధానుస్వారములు రెండును నుండవు. 'న, మ' లకు బూర్వమందనుస్వారసంజ్ఞనుంచి వ్రాయునాచారము, తాళపత్రగ్రంథములందు గానవచ్చుచున్నది. అంన్నా, అంమ్మ మొద.

దీర్ఘముపై నున్నది యర్ధానుస్వారముగాని పూర్ణముగాదు. అర్ధానుస్వారము 'అట, ఇక, చుడు' అనువానిలో దప్ప బదముల తొలియచ్చుపై గాన్పింపదు.

తెనుగు పదములందలి యర్ధానుస్వారమును నిర్ణయించుట కయిదు మార్గములున్నవి. (1) ఆ పదములందలి యర్ధానుస్వారముతో గూడిన హల్లు పద్యముల ప్రాపస్థానమందు గనబడుట; లేదా' పద్యగణము సరిపోవుట కర్ధా నుస్వారము పూర్ణానుస్వారమగుట; (2) శాసనములం దాయాపదము లర్ధానుస్వారచిహ్నముతో గాన్పించుట; (3) లాక్షణికులును వైఘంటకులును నాయాపదము లర్ధానుస్వారయుక్తములని చెప్పుట; (4) నేటివాడుక యందాయా పదములం దర్ధానుస్వారోచ్చారణము వినబడుట; (5) ఇతర ద్రావిడ భాషల యందును, ప్రాచీనార్వాచీనార్యభాషలయందును, తెనుగు పదములతో సంబంధముగల పదములం దనునాసికముగాని యనుస్వారముగాని యుండుట.

వీనిలో మొదటి రెండుమార్గములును దెనుగుపదములందలి యర్ధానుస్వారనిర్ణయమునకు జాలవఱకు దోడ్పడును. అర్ధానుస్వారజ్ఞానమును నన్నయ, ఎఱ్ఱన, తిక్కన, నన్నెచోడుల గ్రంథమువలన నెక్కువనిశ్చయముగ సంపాదింపవచ్చునని తోచుచున్నది. ఆ తరువాతికవుల గ్రంథములందు ప్రాసస్థానమున సాంకర్యము కలిగినది. అర్ధానుస్వార మేశబ్దముననుండవలెనను విషయమునజాల తబ్బిబ్బులు గలిగినవి. ప్రాసముకొఱకును గణముల కొఱకును గొందఱుకవులు కక్కూర్తులు పడసాగిరి. కావున నర్ధానుస్వారనిర్ణయము పట్ల బైనుదాహరించిన కవులగ్రంథములే ప్రమాణమగుచున్నవి. ఇతర కవుల గ్రంథములందలిపదములు పైవారిమార్గము ననుసరించుచో నాప్రయోగములకు మఱింత బలము గలుగును; పూర్వకవుల ప్రయోగములచే స్థిరములుగాని యర్వాచీనులప్రయోగములు సందేహాస్పదములక్రింద జేర్పవలయును; అందు బూర్వకవిప్రయోగవిరుద్ధములయినచో నర్వాచీనులకు బ్రమాణము లేదనియే చెప్పవచ్చును. శాసనములం దర్ధానుస్వారమున్నయెడల నా కాలమున కాశబ్దమునం దర్ధానుస్వారమున్నదనియే నిర్ణయింపవచ్చును. ఇక లాక్షణికులయు నిఘంటుకారులయు నుదాహరణములు పూర్వకవిప్రయోగములనుబట్టి విమర్శించుకొనవలసియున్నది. నేటివాడుకయం దర్ధానుస్వారము గొన్నిప్రాంతములయం దున్నను నది పూర్వకాలముననుండియు నుండినో, యిటీవల గలిగెనో కనుగొనవలెను. ఇతర భాషలయందు మూలపదములలో ననునాసికానుస్వారముల వయుచ్చారణమున్నను దెనుగునగూడ నదియుండవలెనను నియమములేదు. ఇతరభాషలయందలి యనుస్వారోచ్చారణమును దెనుగువా రాదినుండియు విడిచియుండవచ్చును; అనుస్వారములేని పదములగొన్నిటిని గ్రొత్తగ సానుస్వారముగ నుచ్చరించుకొనవచ్చును. అయినను నర్ధానుస్వారనిర్ణయమున దుదిమూడు మార్గములను గొలదిగనైన నుపకరింపక పోవు.

ఈక్రింది పట్టికలో శబ్దరత్నాకరకారు డిచ్చిన యర్ధానుస్వారముగల పదములు చేర్పబడినవి. వానికి శాసనములనుండియు, నతడుదాహరింపని యితరగ్రంథములనుండియు పదములు చేర్పబడినవి. ప్రాసగణములచే నిరూడములైన పదములకును, దక్షిణహిందూదేశ శాసనావళి (South Indian Inscriptions) IV, V, VI, సంపుటములలో దొరకిన పదములకును నాశ్వాసాది సంఖ్య లీబడినవి. ఈ పట్టికలో X అను గుఱుతుగల పదము శ, ర. లో నియ బడినది కాదనియు, V అను గుఱుతు అప్పకవికూడ నుదాహరించెననియు, V అనునది యితర విధముల బట్టికలో జేరినదనియు, బ్రత్యేకముగ నంకెలుండినచో నవి శాలివాహనశకవత్సర సంక్యలనియు, రోమనుఅంకెలును పిదప నింగ్లీషు అంకెలును నున్నచో నవి దక్షిణ హిందూదేశశాసనసంపుటముల సంక్యయు నందలి శాసనసంఖ్యయుననియు దెలియవలెను. పదముతరువాత నెట్టి యంకెయు లేకున్నచో దానియం దనుస్వారమున్నదనుటకు నిఘంటుకారుడు తప్ప మఱి యెట్టి ప్రమాణమును లేదని తెలియవలెను.

ఈ క్రింద జూపిన పదములందలి యర్ధానుస్వారములు ప్రాసస్థలములందుండుటచేతను నాయా పద్యముల గణానుసారముగ నవి నిండుసున్నలగుట చేతను, శాసనములందునుస్వారయుతములుగ గాన్పించుటచేతను యర్ధానుస్వారములు గలవిగ నిర్ణయింపబడినవి.

ఁక.

ఆక (ద్రోణ. I. 201; నిర్వ. VII; హరి. పూ. VII. 13 నృసిం. IV. 113; కుమా II. 849); అఱ్ఱాఁక (కాళ. III, కాశీ Vii); ఆకరము (ఆది. VIII. 203; రా. యు కాం.), ఆకలి (ద్రోణ II. 19, నృసిం. IV. 113; బసవ. 48); ఇక (ఆర. I.); ఊఁకర (బసవ. 239 పు. 10 పంక్తి; 160 పు.); ఏకట (భీమ. II; మను. III), ఏకరు (రుక్మా. IV); కడక (విక్ర. III); కణక (భాగ V); కాక (జై. I); కాఁకర (బహులా. IV. *49); కూక (శేష. I.); కూఁకట (పండితా. 371 పు; కళా. I); జూఁక (భీమ. IV. 4-వ. అనుప్రాసము); తోఁక (భాగ. VIII; పండితా. 343 పు; బసవ. 288 పు. 22 పం.), నాయఁ(౦)కరము (పాండు. I; శా. శ. 1440, 1453); నూంకమ (శా. శ. 1074); పోఁక (కుమా. II. 89; శా. శ. 1021, 1072, 1087, 1094, 1191; ద. ఇం. శా. IV. 102; V. 65); పోకముడి (ఉ. రా. VI); ప్రోఁక (పండితా. 72 పు; బసవ. (174 పు. 5 పం.); మలఁక (కాశీ V), మాంకన (శా. శ, 1156); మాంకను (శా. శ. 11) మూఁక (ఆది VIII. 203; ద్రోణ. II.136; ద్రోణ. III. 263; పండితా. 278 పు; బసవ. 29 పు. 130పు. 22పం; 160 పు. 11 పం); మేక (బసవ. 97 పు. 6పం; శా. శ. 1152. 1178); మోకరించు (బసవ. 224 పు. 1 పం); మోకఱిల్లు (భాగ. VIII), అర్థా ను స్వార ము. 217 (చంత్రా, II.) ; లాఁచు (హరిశ్చ. II.) ; లోఁచు (swo. I.) ; వాఁచు (విష్ణు, VI) ; సయిఁచు (భాగ, ద్వి, III.) с 2:2 కడఁజు (ఆం. লুস", ద్వి సిం.) ; గురుఁజు (విజ. II.) ; పరుఁజు (వును. IV.) ; రోజు (బసని. 186 పు, 6 పం.) ; వెగజు (ఆము. IV ) C&] ఏఁట (ఆను. III. 104) ; ఒకంట (శా.శ. 1172) ; తీఁట (పండితా. 278, 807 పుటలు) , తూ(శ్రీ (పుడితా 102, 27: పుఓలు) ; తోట (శా.శ. 1172, 1807, 1440) ; పూండోంట (శా. శ 1186) ; పూట (ద. ఇం. శా. 1018) ; పైట (సాంచా. V), బీట (అచ్చ కిష్కి కాం.) ; వేట (ఉద్యో. IV. 107 ; బసవ, 79 పు. 24 ప) , రా, యు. కాం : భాగ. IX.) ; వేటగిరి (రా. $. III.) f ( టూ Hā (శ్రీy 7 గ్గు (భాస్క_ ఆ) *. 197) હ3 ($, ఇఁటి, - ఇంటి, _ ఇష్ట్రి-కాన్నింటి (ఆర ) 95) ; ఒక్కంటి (విరా. 1. 185 , న ఇం. శా. V. 12); ఒకణ్ణి. (ద ఇు శా. V 13); ఒక్కణ్ణి(శా. శ. 1172) నూంటి(శా. § 1981), ఏంగుమి ( శా. శ. 1172) ; ఇది: (శా.శ. 1172); పదింటి(ద,ఇ౧. శా. \, 12\; యిన్నూంటి ద ఇం శా. 4); యేంభదింటి (ది. ఇం, శా 15,17); *ఏఁటిక=ఏమి - ( )గగా, యు 821, కళా. III, భాN. IV.); తాంపత్తి (శా శ 1181), ੋਂ` (భాస్క ఆన. 197); సనఁ' (ఆను. I.) ; పరఁటి (భో. \T); બ્રૂડ" હ3 (రా, అర "); సుఁ ట్రి (చెరిత్రా, II) ; సురం (శా. శ. 1532) , సిురఁ (శశా 111 , చిత్రు) (&) *కాటు (ండితా 102 పు.), క్రేటు (భల్లా 1);టు (భాగ. IV); తూఁటు (ఆను. III. 801) , దాఁటు (బసవ, 15 పు. 16 సం.) , * ত০০২৩৩ (ఉద్యో. IV. 407 ; బసన. 15 ఫి) 16 పు ; పండి లౌ. 11:) పు.) ; పొర (టు (ఆము. IV) ; బేఁటు (ఆను \) ; నూఁటు (రంగరా. యు 821) : *మిగాఁటు (é8*§. IV. 497). র্টে చోండన్యా (ద. ఇం, శా. 1014 ; చౌడయ్య (పండితా. I. 3553 పం.) ; వూండలు 1051) ; తూఁడరి (భో. VI.) 28 218 ఆ O ధ్రు భాషా చ రి త్ర ము c Go ఏఁడాది (ఉ. రా, VII ; శా. శ. 1172). «ά ఆండి (పెరునూండి నాయుడు, ద, ఇం శా. IV, 974) ; Wツ భీనూండి (శా.శ. 1128); ఏఁడి=ఎక్కడనున్నాడు (అచ్చ. అ కాం ); చూఁడి (పండితా. 58 పు), తాడిపత్తి శా శ 1181) ; పసిఁడి (సౌశీ V), హిడి (ద.ఇం శా. IV, 988;-శా. 1211, 1265 , 1275); or ; (ss v. 218 ; శా.శ. 1268) ; పిల్లాడి (కళా. VII.) ; పూండి (జీడిపూండి, ద, ఇం శా. V. 48, 74 ; ষ্ট’. . 1192); వైఁడి (భాస్క అర 25); gy*- : (e*^. III. 112 ; ఆరి. V. 28 ; బసన. 76 ప) II సెం ; ST ప) 12 సి) ; 31 గ ప); vండి లౌ, 41, 210, 311 పుటలు) ; పోడిమి (విరా ! 288 , V, 110 , ఉదో III. వర్గా Oడి, IV. 85 ; భీష్మ III. 325 , ద్రోణ | 282 ; కర్మ II 875, 392; కళా. III ); పూఁబోఁడి (భీ. I ); వాఁడిమి (ఆది. III. 12; విరా I 238 ; \. 110 III, IV 35; భీష్మ III 325, త్రోణ, I. 282 ; IV, 57, 202 ; కర్ణ, 1 ; II 392 ; శల్య I. 148 ; సౌ 1: శాంతి II 11 , న్వి N); వేడి, వేడిమి (విరా. V. 110 ; ఉద్యో III, % 3. III, 825; ద్రోణ I. 232; Ś у". І з гу.) ੋਰ Cడు § ?• )• كاسيد ,238 .విరా I( راكا త్యనుగు (అడ్డెండు. ඡCඨ (పుంప్రత్యయము) ఆశ్ర. II 97 ; 8ఁగు= పండితా. 54, 210 పుటలు) ; - ఎఁడు=: రివూ- 豁 % శా. శ. 1189 ; 1006 ; ద, ఇం. నా [\ 974 ; త్రి వెండు, ".. శ. 1183 . తవ్యెండు, శా. శ 1114 , తూమెడు, శౌ శ. 1214 , ఫ్లు లేుడు, శా. శ. 1192 ; పుండు, ద. ఇ శా IV 773 , నూనెకు, గా જૈ. 1905 ; < ఇం. శా. v. 15 ; సోలెండు, శా శ 1154) , ఎ్నగు (గ | 391 , V. 88 ; పండితా. 405 పు.) ; కాఁడు 5, (పాండు I\\;- ~(: - పుంప్రతి యము (ఆర. V. 191 : ఆవజ గ్రాండు, కరడ కాంక్షు, షిహ కాండు, నుదుల కాండ్రు, লুe. . 1172); చూఁడు = కాల్చు జై V.); 3ూఁడు (ವಿಜ I నింపుండు (కునూ I 217); నేఁడు (ఆది III 112;ఉద్యో IᏙ. 8లీ; భీష్మ, \' Ι. ప 。米 J A III. 325 ; ఆశ్రీ II. 97. ద్రోణ I. 282);- నేండు (పుం ప్రత్యయము); శా. శ. 1191 ; ఏఁడులుఁ బూఁడులు (జై. IV, పాంచా. IV); (కునూ, I. 217); బోండు (శా. శ. 1198); మూఁడు (ද්‍රි. IV. 27.202; కర్ణ II. 875 ; శల్య. I. 148; శాంతి, II, 11 ; హరి. ఉ. IV. 167; పండితా. అర్థా ను స్వార ము. 219 $9, 113 పుటలు, రా. యు. కాం; శా. శ. 1072, 1268; ద. ఇం. ఛా, [v. 974) ; పదుమూండు (శా. శ. 1220); వేఁడు (ఆది. V. 218 ; ఆను, II.280; ుసు. 66 పు; 87 ప). 12 ప౧ ; సOడి తె". 54, 319 పుటలు. ૮છે છexછે (అశ్వ IV; అని III), ఊత (ఆఘు VI ; శివ ఉ. III.) ; కడఁతి (ఆ). భా. ్వ ను) ; కూంతలు (ద ఇo శా. IV. 988) ; కొఱఁత (అచ్చ సు). కాం) ; చేత (వును. III) ; చేతణికము (పంచ. నా. I) ; నేత (అసు VI), సాఁత9 (బసన. 72 పు 12 పం); పూఁత (మను III); పూంతక లేతలు (శా. శ 1275), ప్రాత (ఉ. హరి. IV ; శా. శ. 1121); రోఁత (శివ, ఉ. 11, భల్లా V); లేఁత (మను. III , శివ, ఉ. I ; శా. శ. 1275) ; * వేఁతగ {నుని. III) င္ ဂ္ယီ) డఁతి (శు. ) * చేఁతికి (శివ 3 II) ; లాతి (ఉ. హరి. IV.) ώeocθ (ఉద్యో. III) છે૭ సి ఎ్న వైూOు (8. 3o. 3°. IV. 1880) లోఁతు (నిర్వ, VIII.) 49; బసవ I 7 ప). 12 పం ) , కూo్భ్కుు (ಳ್, ชิ , 1006 ; కూస్తుఱు) (ন্ত" à. 1151, 1197). CめS చీఁదఱ (హరి. ఉ. I. 108 ; భో. VI.) బెడిద (రసి. V) ; విూద (భీష్మ, I. 188 మూస. 61 , బసవ. 25 పు. 19 పం; 71 పు. 1 పం.); నలుఁద (బసవ. 186 పు; చెన్న, Iy.); sace})e8. III; కళా. VII); మఱఁది (భల్లా V; భాను. IV, శా. శ. 1163, 1458); మిరాఁది (శా 3. 1094, 1326, 1844) వెలఁది (హ. న. II; విజ. I) (దు అలఁదురు (విరా, I.) ; ఈఁదు (నిర్వ. VIII. 49); ఊదు (భీష్మ I. 188); * ఏఁదు (నృసిం. v. 12); ఏఁదుసు (ద. ఇం. శా. IV. 974 ; శా. శ. 1172, 1285), పిఱుఁదు (ఆది. IV); వెూఁదు (వశాస. 61 ; నృసిం. V. 12 హరి. ఉ. I. 108, ఉ. హరి. VI) ; వెలఁడు (అచ్చ సుం, కాం); వేఁదఱు (నృసిం. V. 12: აჰკ. V). గేంజెలు (ম্ব", §, 1072) 220 ఆ O ధ్రు భాషా చరిత్ర ము విr. పూందోంట (శా. శ 1186). С Бо ుంపల్లి (శా. 3. 1220). (ప)

• అచ్చఁపు (నృసిం. 1, 67) , కాఁప) (పెంచ. Šo. IV , & So. శా W. 65 ; శా శ. 104:3, 1050, 107:2, 1481) ; కాఁపురము (సెంచ. వేం. IV) ; చేఁపు (చెన్న IV ) ; తెలఁపు (ఉద్యో, 1 ); తీఁపురము (ుOచ. వేం. IV); బ్రోంపు (ন্ত శ. 1:07, 1819); దాఁపురము (పంచ ੇ0. IV.) పోఁప) చెన్న, IV ) ; మూఁు) (హిరి. పూ \I. 180)

C ASYo ఆఁబ్రొత్రు (పండి . 390 , o. 5. 1135) , పూఁబ^^ (3. I.) యేంభది (శా. శ. 1285) ; యే భయి (సి ఇు. శా. \, 76) , యేంభయను (శా. శ. 1172) ; యేంభ నీను (శా. శ. 1172) వే_ ప్రయోగములను ಬ! మోగా యూ పనసులతో సంబంధించిన వుఱికొన్ని పదములందును నర్థానున్వార ను Dడవి లెనని నిర్ణయింపనిచ్చును. కాని, వాని యారూపనులకు ?ు వూణనులు దొరక లేదని X హి ); 亨 البا گیر المفا వలెను. అcట, అజ్ఞాఁకలి; అలఁళీ; ఆకట్టు ; ఆకతాళ్లు, 8(షి సడు, 3^క పెను. Ovo S.) ఆఁచికొను, ఆడంగి, ఆడది,—ఆడి, ఆడుకిట్ట (–కూతురు, —తోడు, పడుచు, - సాస, —పుట్టువు—బిడ్ల) ఆ ధుది , ఆ(దోs (-పాటు) , ఆఁప), ఆ(బసి, ఇఁగ, ఈఁదులాడు, ఉ" (క, 6āకంచు, శౌఁకుని, Hāఁకువగు, ఉర(కొట్లు, ఊఁ7గాడు, ఉఁట, ఉ(త్రిము, 6ā(పు, ఊ(పురను, ఎడతాకు, ᏬᎩ ఎరఁగుడు, ఎలుఁగించు, ఎస గు, ఏకిరి, ఎఁకాగు, ఏనుగు, ఏఁబండు, ఏఁబది, ఏఁబలము, ఏసరేఁగు, ఔకాపు, కముఁజు, కి నచు, కలఁత, లఁ కులు, కలఁగు, కలఁచు, కలఁత, కొ(గుడు, కాఁడ, కౌఁడి, కాఁపడము, కౌఁపుడు, కాఁపురము, కా(పురించు, కూకరించు, కూ(తి, కై చాఁపులు, కైసేఁత, కొఱఁకులు, కొలఁకులు, కోఁత్రి, "గిలించు (-ంత; Oప); బ్రౌ(జు, కాఁక, కాఁగు, కాఁగుడు, క్రాచు གད། క్రేటుకొను, Aঠে, XPeacks, గవఁకులు, గాఁడి, గాడిగడుగ, గోతి, గాడు. గూఁడు, గూఁడుబండి, గోగులు, చెన్నఁగి, చేపుడు, చాఁగిలింత, చాఁగిల్లు, చివ్వఁగి, చెరప, చేత్రాడు, చాఁచు, చుఁడి, చుఁడు, దాఁగనమ్రుచ్చులు, దాఁగిలి మూఁతలు అ రా ను స్వార ము. 221 Q (一 ను చ్చులు), డౌఁగుడుమూతలు, దాఁ గురించు (-త), దౌరాఁగురు మూఁతలు, డౌ(పు, తలచు, తి)పోత, తాrకుడు, తాఁకుదల, తలా(పి, తలఁపి, తాబేలు, తీడిరించు, తురిగలి, తూఁటరి, తూఁటు, పూఁటి ဏာ ... , च* Y-8 గ్రూర, ఫ్రోునుఁగు, త్ర"డకు, ঠে”e). So 3, తోట "కాపు, తే-ు. ် eటకూర, Ն. ζ5 οςλέ):5οσocέρχο ( - మ్రు చ్చులు), దాఁగురించు ( - ౧త), దాఁగు "g * شیری مجتبی یابی عي రునూ (తలు, దాఁ భ, దాఁపగము, దౌఁపరించు, దూఁకలి, దూఁకు, దూఁ కొను, దూకుడు, దూఁట, దూ( ), దూఁటు"ను, దూఁచి, దేకు, దొరకు సన్నాసి, నలఁక, K లఁగడ, నలుఁగుడు నాంగెలు, నాగేలు, నాయఁక వాడి, భోఁటీఁడు, (कँ (ప), దాఁక, బాఁకొను, దాఁగనమ) ಏುಲು, ‘ئے ۔ء جیسی S_ .- ماتية *<Amsms 粤 ,--- ===== امیری ని గు, నెదిలిఁసలు, నెల:త, నెల 1ుక, నే శెల , నేఁతరి, నోచు,నోఁత, పడఁతి, పరిఁ cr) گیری يتسيوسيختنقية \ * പ് .یےC ༣ -گئی۔ می- ہمہ حی ~ S లేు, " లుగా(డి, సాత, ' త్రు, నాగ ప ( Fము), }-స గు, పిరువీఁకు, పేఁకు, سه هه ۰ :- : ~ گي * میر _ كل سه مــ T వీక్, పీచను, పునుఁగు, పులు"ు, పూ టకూళ్లి, పూr పు, బౌఁపత, బౌఁపK, {ъ. चकी تـ منير -Ջ - مس - - اهمیه –S ** బౌ(పెడికము, పేr ఠ మేటు, మే 7 - , సే డ, సే డు, పేట సుJ. పేర 2ూలు, పొల, పొల-తుక, ‘ూ త, బాr", , బాపు, -సా, కుడు, బెళకు, బెళగు, బోఁక, బోఁ , వుల( \, నుడక, నుడచు, వుడ్వతి, ను (తిుక, నుడుఁచు, వుణఁగు, ను , (గు, నునుఁగు, మఱఁదలు, వులఁపు, నుసఁగు, వూఁగు, వూఁటి Oగ, సూ ( "వుణఁ^ు, మి. శుఁగు, నిు ~ు(^ు, మిణుఁగుఱు, ఏూఁదు, సుక్కడ, మూఁతి, మూఁపుము, మెలఁగు, మెలఁచు, మెలఁతుక, మేఁత, మోచేయి, మోతి, వెూ, రేNు డు, కేకును, రేచు, గోఁజుడు, లాఁ N), ల్వాగించు, లాఁు, లాఁS, లూ(\, లాఁపు, లోఁకున, లోఁగడ, లోఁగలి, లోఁగిలి, లోఁబు, వణకు, ని (3, నలఁకువు, వాఁత, వాఁపు, వెడఁద, వెరఁగు, వెఱఁగు, వేఁతి, వేగ, వేఁటరి, వేఁు, వేఁపుడు, వేసఁగి, వేఁబొక, వా,ఁత, ఁపుడు, כר ($ శ్రీ సె (పు, وح ᏑᏇ O Qمسس , ਡੰ المسببا సోఁకుగ్గు, പ് ባን 父 * .=് جمیر )- به جه ఈ క్రింది ుదనులలో శబ్ద త్నాకరము నరసున్న చేర్పఁబడినది. ౧దుఁ జాలా పదములకుఁ బ్రయోయి వీఁబడలేదు. ఇచ్చిని ప్రయోగములు సస్థానివుంను లేపైు; గణములచే నిర్ణయింపఁ దగినవి కావు. ලී رد ن) ت అడఁకువ, ఆడ గారు, అహింగు, ఆ డఁచు, ఆనఁటి, అరటి, అరగూఁడు, అలందు, ఆలుఁగు, ఆఁగాక్ష , ఈఁకి , ఈఁ జేటి, ఈ టియ, ఈఁ లేు, ఈఁద, ఈఁదరి, ఈ దాడు, ఊఁ్చ, ఊఁచి బియ్యము, ఉ(చముట్టు, ఉరద, ఉదర, ఉఁదువత్తి, ఉఁదు వెండి, ఎఱఁగు, ఎఱుఁగు, ఎలుఁగు, ఎల్లాఁపి, ఏఁ జెల్ల, ఏఁడికోల, ఏఁడుడి, ఏఁదరి, ఓఁక, ఓక్షలివె, బౌఁగు, కణఁకు, కణuగు, కణఁ జము, కణఁజు, కణఁత, కణఁతి, కలుఁగు, క్షలుఁజు, కాఁచి, గౌఁ దారి, కౌఁదారి 222 ఆ O ధ్రు భాషా చ రీ త్ర ము మూలదారి, કૈલ્ડ, కీఁచట్లు, కెలఁకు, కొఱఁతనుఱుకు,కోచీ, కోఁడు, కోఁదాడు, ಶ್ರೀತಿ, নকল্পের্ত, గీఁకు, గీఁజు, గూఁటి, గోకు, గోకుడు పాటు, గోఁచి (-కట్టు క్వాడు, - బాఁపఁడు), గోఁజాట, గోఁజాడు, గోఁజు, N*c&39, 8%8১, ৯°C దుకు, ওC)৫, చీఁకిలి, చీఁకు, చీఁద, చీఁదు, చీఁపుగు, చెనఁటి, చెన్నఁటి, చెలఁది, చేత రాసి, చేఁతి = చేదుగల, చేఁద, చేదు, చాఁప, (-కట్టు-గద్ద), చాఁపట్టు, వాఁప భ్రాయి, చాపలు, జూఁకించు, లేుఁకి, లేుఁకు, డాఁకొను, జోకు, జోగియాడు, జోఁగు, తరఁగ, తలఁకు, తలఁగు, తలఁగుడు, తాఁగలి, হতষ্ঠ৫&৩ (-కత్తె,-దవుడు), ভ%3), ভ"ষ্ট্ৰে, తూతకొస్తు, తూగాని (నీ)ఁగ, తూఁపు, తేఁకు, తేజేట్టు, శ్రోచిగాడు. తోఁచ; తోఁచు, ്. ಔಷೆ) €X), తోఁప, తోక, త్రాఁచు, బాఁగర, దోఁకిస, దోకు, బోఁకుడు, దోఁగాడు, దోఁగు, దోఁగురు, దోఁచు, దోటమ్లు, 8°ટઠ૩, 8°૮૭૭, దోపరి, దోపిడి, దోఁపు, దోఁపుడు, నాఁగు, నాఁగురు, నాఁచు, నాఁపలెశాయి, నుసుఁగు, నూఁక, నూఁగు, నూఁగుడు, పడఁత, పరఁట, పాఁచి, పాఁపర, వీఁచర, పీచు, పీట, పుడుఁకులు, పొలఁకు, పోఁగు, పోఁచ, పోఁజు, ప్రాయి(డి, ప్రే, (పుడు, ,ప్రోఁజ, బూఁజు, బూఁదు, వూఁడెము, ముక్కి_(డి, ముల్లుచిత رنکرانی మూఁకుడు, మూఁగ, మూఁడుచు, మేఁగు, మేఁడి, వెూఁద, మ్మేఁగు, VU రాఁజు, బ్రౌఁగ, బ్రౌఁగతుంగ, తేఁచు, లాఁక, లోఁడు, వాఁకుడు, వాఁగరత, వాఁగడుపు, వాపి, వా(పిరి, వేఁకటి, వేఁకరను, వేఁకరి, వేకి, వేపి, లైఁ కుడు, సాఁగు, సాఁడు, స్వాతు, సైఁదము, సోఁగు, సోఁపు. వై పదములలోఁ గొన్నిటియం దితర భాషా సంబంధనునుబట్టి యర అడఁకువ, అడఁగారు, అడఁగు, అడఁచు-తమి. అడు; ఈ(దేూడు - తమి. ఈన్లు; కడుఁదురు, కణుఁదురు - కన్న కన్లురు, నుళ. కడన్నల్; § డున్నల్; కాఁచి - కన్న కాచి, కాంచి; కామంచ, కావుంచి, కావంచి, కోతి - తమి. కోన్షి, గూడు - తమి. కూు; గోజాట, గోజాడు, గోజు - Taj, కన్న గుంజు; గోఁటు - కన్న, గోు; గోఁదు . హిం. గోంద్ ; తూ(త కొమ్లు - కన్న తూను; తేఁకు - కన్న తేంగు; పీకు - తమి. పిడుంగు; зхуoces", బూదు - తమి. పూంజి, పూంజు; సోఁపు . తమి. చోమ్పు. ఇతరభాషాసంబంధము ననుసరించి కొన్నిపదములలో సఆనున్న యుండవలసినను, శబ్దరత్నాకరమున నట్టి పదములం దది చేర్పబడలేదు: గోద. కన్న గోన్టె చిలుక - కన్న, చిలంకు; బరుకు - తమి. పతాణ్ణు, పుణ్యాు, వళిజ్ఞ అలుగు - తమి. అల (లు)ంగు; కన్న. - అలుంగు. అర్ధా ను స్వార, ము. 22% ఇతరభాషాసంబంధనునుబట్టి CxOJ-o క్రింది పదములలో నరసున్న యుండకూడకపోయినను శబ్దరత్నాకరమున నఱసున్నలు చేరియన్నవి : గోచీ.కన్న గోచి ; చీకు - కన్న చీపు ; తమి. చూప్ప ; చీపురు - కన్న. చీపరి ; తమి. చీ ; చీక్కు ; తోఁచు.కన్న తోచు ; తోఁపు _ కన్న, తోపు; వుళ. తోప్ప ; తమి. తోగుప్ప, తోపు బోఁక్రిస, దోఁకు, దోఁకుడు - కన్న, పోకరి , బోటి, దోఁటు-కన్న, బోటి ; నుళ. తోట్టి ; పేఁట = కన్న, పేట ; హిం. పేట్ ; మేఁడి _ కన్న, మేడి ; రేగు - కన్న, రేగు ; రేఁగుడు - కన్న, రేగు; సాఁగు-కన్న, సాగు ; సోఁగు - కన్న, సోగు; వేసఁగి - సం. వైశాఖ ; సంపఁగె - సం. చన్పుక ; చేఁత - సం. చేష్టా ; పలుఁగు సo. స్ఫటిక. ఈ క్రింది హిందూస్థానీ పదములలోఁ గూడ శబ్దరత్నాక రమున నల9 సున్నలను జేర్చినారు : N*ఁదు (హిం. సోంద్) ; ويع 20 ع م-5كخ (హిం. దుబా రా); పేఁట (హిం. పేట్); పోఁచి, పోఁచీ (హిం.పోచీ), బాఁకు (హిం. బౌఖ); బాఁజు (హిం. బాక్ట్); లాఁపరా. సాధారణముగ దీర్ణాచ్భులపై దేనుఁగునఁ బూర్ణానుస్వారము সম্পর্ত రాదు ; కాని, కొన్ని యన్యదేశ్యములవై నది నిలచియున్నది : నాంచారు ; బ్రాంది ; మొద. కొన్ని శబ్దములలోని యఱసున్నలను గూర్చిన విచారము: (1) అన్నిఁటి, ఒకటి,- ఈ మొదలగు - 'ంటి రూపాంతరములు గల శబ్దములలో నఱసున్నలను నిలుపవచ్చునా } శాసనములలో তেম্পর্সে৮৩ శబ్ద నులందు సున్న గనఁబడుచుండుటచేఁ జేర్పవచ్చుననియే తోఁచుచున్నది, శ, ర, త్ప్రr 'ఎన్నడు'లో నఱసున్న యున్నది. (2) ‘ఎఁడు'_ అను పరివూ ధారక ప త్యయమునఁగూడఁ బె కారణము سلسلاC ارتا مa ననుసరించి యఱనున్నను జేర్పవచ్చునేమో ! δ "cヘ2" 、ベ () హీనార్థమున వచ్చు 'ఇడి ప్రత్యయనున నఱనున్నఁ జేర్చుటకు ど3A3 ప్రమాణములు కానరాలేదు. ‘వాలిడి' మొగలగు శబ్దములను %မ္ဗွီဗွီ యిది మహద్వాచకము కాదు; సాధారణముగ మహదమహద్వాచక శబ్దము లన్నిటికి నిది చేరును. కావున నిందుకుఁ దగిన ప్రమాణము దొరకువఆకు దీనిని నిరను స్వారముగనే యెంచవలయును, 224 ఆ O ధ్ర భాషా చరిత్ర ము ఆఁటు' అని శ. ర; నిర్వ, VII, 52.లో ‘ఆటున' అని ప్రాసస్థాన మున నజనున్న లేదు; - 'ఆటది' అనిశ. ర; ఆటదానికి' అని విశాటపర్వ మునఁ బ్రాసస్థానమున; 'ఊఁదు' (శ. ర.) ; బసనపురాణము - 15 పుటలో బూది' లోఁ బ్రాసయతి; ఎసఁగు (శ. ర); శాంతి, II, 88.లో బిగువు. నగములు .. ... వెల్లగు. యె, సగు అనిపాఠము. మఱియొక ప్రతిలో యె, యోసగొనుఁ బురాస్థితిన, అని పాగాంతరము. ఈ పాఠాంతరము నంగీకరించిన యెడల ఎసగు ' లోని యఱసున్నకుఁ るA3 ప్రమాణము కొబ్రక్రింకను వెద కవలసి యుండును. ఏఁచు (శ. ర), వినా, III. 356-లో చూచుచు ... ” ఆచపలామీ ... కీచక ... ఏచిన ; విరా. III. 44 - లో కీచక ..., వేచిన ..., ఏచిన . కాచి ; ద్రోణ. V. 175. â. ఏచిదృష్టద్యుమ్నుఁ * ** డాచార్యు నుర నున ; శాంతి. III 105_లో, తే. 'ఏచు తెఱఁగున నేచుచు-నీచకుటిల '; ఇందు ముద్రిత పాఠమున ఏఁచు'అనియున్నది; అప్పడు ప్రాస సాంకర్యము కలుగును; ఇప్లే, నిర్వ, IV, 50. లో ప్రాసస్థానమున ‘ఏచు'; 'ఏఁపు' (శ. ర.) ; అర, I, இ \كة " لست தி 294. సీ. పాపంగనోపక- యేపుటడనీ; అర. IV. 169 సీ. ఏపున నెప్పడు-పాపం బుసేయుచు'; విరా. III, 209 'క, విూ పనిచిన ... ఏ పారిన , . ఆ, టోపము . వు, హీపతి' ; ద్రోణ. I. 214 'క. రేపకడ . ఏపును ... ఆ, టోపంబున ... సన్నా, హోపక్రును; ఇప్లే, ద్రోణ. III, 140; నిర్వ. VII. 80; నృసిం. IV 78 ; హరి. పూ. VI - 80 ; VII. 127 - లలోఁ బ్రాసస్థానమున ఏపు' . ആണ്ട് 膠 & x’ ^ }-كمه סיא പ് இ. ఒసఁగు (á. ర.) ; ఆశ్రు, II. 121 _ క్ష. తగ R"గ్రురు వృద్ధునకు నొ, స గె . ; ముద్రిత పాఠములో నొసంగె ; అప్పడు ప్రాససాంర్యను. భారతకవుల గ్రంథములలో 'ఒసగు లో నఱనున్న కనబడలేదు. భర్తృహరి నీతిశతక ములో “నింగి. ఒ, సంగు' అనియు, పండితారాధ్య చరిత్రము, 251 పుట ద్వి “చాంగుభళా ... నుతులోగా, సంగుచు'; 844, 845 పుటలు “జనులెల్ల దార మొ - సంగరాయనుచు,” అనియున్నవి. భారతకవులకుఁ బ్రానూణ్య మున్నచో 'ఒసగు' లో నఱసున్న యుండగూడదు. గాఁటము' లో నఱసున్న యుండన లెనే వెూ ! చూo. కగ్రా, IV. 'నాఁటికి గాఁటపు... పూఁ, దోఁటకు ... ఏఁటికి, చీఁకటి లో నఱసున్న యుండఁగూడదు. విరా, II, 211; “క. నాకొ ఆఁత ... నీకొఱఁత ... లోకము ..., చీకటి" ; ఇప్లే, నిర్వ. VI. 107; కునూ, I. 198 లలో, బా సస్థానమున చీఁకటి లో నఱసున్నలేదు. అర్ధా ను స్వార ము. 225 “తాఁచు' (i. ర); హరి-పూ. VII. 87 లోప్రాసస్థానమున, ‘తాను'. 虹 'తీగ, తీఁగె' (శ. ర); నిర్వ, VIII. 80లో 'తీగె .. రాగిల్లు" కుమా.... I. 445 లో 'తీగలు' ; కవిక. VI. లో తీఁX' అని సానుస్వారముగ నున్నది. ‘తూఁగాడు' (#. ర.) ; హరి. G. VI. 168_లో తూగాడు . వేగంబు'; తూఁగు' (శ. ర.) నిర్వ, VIII. 80-లో తూగు'; కళా, I. హరి. పూ. II, పండితా. 852 పుట, లలో తూఁKు తోఁతెంచు", (శ. ర); కర్ల III. 174 “క. కేతన ... తో తేరK. జ్యోతిత ... శ్వేత ...; శాంతి. V. 627. ‘క. ఈ తెరువున ..., ఏ తెఱఁగున ..., v용 لیئے } } க_. സ്കൂൾ ఆతత ... , తో తెంచును .” ఇళ్లీ, నిర్వ, VII. 44 ప్రాసము. 'దాపు' (శ. ర.) - అందే, దాఁపు తో 'ప్రాసముగా నీబడినది. పరఁగు' (శ. ర.) - ద. ఇ౧. శ్రా. IV. 675 - లో నిరను స్వారము పరగు' ; ఉ. హరి, V. లో పరగు' ; నూర్క. V. పరంగు. పేఁదఱికము' నృసిం. V. 12 ; శాంతి. I. 97; కునూ, I. 323 లలో “పేద ఆప్రికము.' పోకు’ (శ. ర.) హరి. పూ. VI. 10 - లో “పోకు ... వేకువ.” వేఁకువ'-భాస్క, అర. 158; బసవ, 48 పుటలలో సానుస్వారము; దశ. III. 98. హంస II; _ లలో నిరను స్వారము. శ. ర. ‘వేకువ నిరను స్వా రమైనచో 'పోకు’ లోఁగూడ నఱసున్న యుండఁగూడదు. బాఁత్రి, குல்'; (3. గ)-మాస. 24 “ఉ. జాతర. బ్రా,తిగ 龜 龜 ఖ్యాతిగ . స్వనో, పేతము. " మోస. 118 క. ఆతఁడు. బ్రాతిగ... చేతో గళి ... పరి, స్ఫీతములు ... O 'వూఁడు (#. ర.) కునూ, I. 626 వూడిన'; 'రా. సుం. కాం. “నేఁడు . పోఁడి_మూఁడక'. వీపు (శ. ర.) - ఆది. II. 42. “క. ఆపన్నగ ... వీపున ... ద్వీప ములు ... ది, శాపాలపురములు.' ఇక్లీ, నృసిం. IᏙ. 181. సార్థానుస్వార నిరర్థానుస్వార పదములకుఁ బ్రాసమున మైత్రి, నంగీ కరించుచో నిఁక పద్యగణములను ်ပစ္ဆိဒ္ဓိ మాత్రుమర్థానుస్వార నిర్ణ యముఁ జేసికొన వలయును. ఒకవేళఁ గొన్ని పదము లర్థానుస్వారము X○A3 నొకయర్థమును, నది లేకున్న నింకొకయర్థమును బూర్వకాలమున నిచ్చుచుండెడివి. ఇప్పడర్థాను 29