సర్వదర్శన సంగ్రహం/సాంఖ్య దర్శనం
సాంఖ్య దర్శనం
1. అథ సాంఖ్యైరాఖ్యాతే పరిణామవాదే పరిపంథిని జాగరూకే కథంకార వివర్తవాద ఆదరణీయే భవేదేష హి తేపామాధోప:. సంక్షేపేణ హి సాంఖ్యశాస్త్రస్య వతస్త్రో విధా: సంభవ్యంతే. కశ్దిదర్థ: ప్రకృతిరేవ, కశ్చిద్వికృతిరేవ, కశ్చిద్వికృతి: ప్రకృతిశ్చ; కశ్చిదనుభయ ఇతి. తత్ర కేవలా ప్రకృతి: ప్రధానపదేన వేదనీయా మూలప్రకృతి: నాసావన్యస్య కస్యచిద్వికృతి:
2. ప్రకరోతీతి ప్రకృతిరితి వ్యుత్పత్తయా సత్త్వరజస్తమోగుణానాం సాభ్యావస్థాయా అభిధానాత్. తదుక్తం, మూల ప్రకృతిరవికృతిరితి. మూలంచాసౌ ప్రకృతిశ్చ మూలప్రకృతి:. మహదాదే: కార్యకలాపస్యాసౌ మూలం న త్వస్య ప్రధానస్య మూలంతరమస్తి అనవస్థాపాతాత్. న చ బీజాంకురవదనవస్థాదోషో న భవతీతి వాచ్యం ప్రమాణాభావాదితి భావ:.
3. వికృతయశ్చ ప్రకృతయశ్చ మహదహంకారతన్మాత్రాణివదప్యుక్తం, మహదాద్యా ప్రకృతివికృతయ: సప్తేతి. అస్యార్థ: ప్రకృతయశ్చ తా: వికృతయశ్చితి ప్రకృతివికృతయ: సప్త మహదాదిని తత్వాని.
4. తత్రాంత: కరణాదిపదవేదనీయం మహతత్వమహంకారస్య ప్రకృతి: మూలప్రకృతేస్తు వికృతి:.
5. ఏవమహంకారతత్త్వమభిమానాపరనామధేయం మహతీ వికృతి: ప్రకృతిశ్చ. తదేవాహంకారతత్వం తామసం సత్, పంచతన్మాత్రాణాం సూక్ష్మాభిధానాం తదేవ సాత్వికం సత్, ప్రకృతిరేకాదశేంద్రియాణాం బుద్ధీంద్రియాణాం చక్షు: శ్రోత్రఘ్రణరసనాత్వగాఖ్యానాం కర్మేంద్రియాణాం వాక్పాణిపాదపాయుపస్థాఖ్యానాముభయాత్మకస్య మనసశ్చ రజసస్తూభయత్ర క్రియోత్పాదన ద్వారేణ కారణత్వమస్తీతి న వైయర్థ్యం.
6. తదుక్తమీశ్వరకృష్ణేన-
అభిమానోహంకారస్తస్మాద్ ద్వివిధ: ప్రవర్తతే సర్గ:.
ఏకాదశకశ్చ గణస్తన్మాత్రపంచకంచైవ
7. సాత్విక ఏకాదశక: ప్రవర్తతే వైకృతాదహంకారాత్.
భృతాదేస్నన్మాత్ర: స తామసస్తైజసాదుభయం
బుద్ధీంద్రియాణి చక్షు: శ్రోత్రఘ్రాణరసనత్వగాఖ్యాని.
వాక్పాదపాణిపాయూపస్థాని కర్మేంద్రియాణ్యాహు:
8. ఉభయాత్మకమత్ర మన: సంకల్పవికల్పకంచ సాధర్మ్యాదితి.
9. వివృత్తం చ తత్వకౌముద్యామాచార్యవాచస్పతిభి: కేవలా వికృతిస్తు వియదాదిని పంచభూతాని ఏకాదశేంద్రియాణి చ తదుక్తం, పోడశాకస్తువికార ఇతి షోడశసంఖ్యావచ్ఛిన్నో గణ: షోడశకో వికార ఏవ న ప్రకృతిరిత్యర్థ: యద్యపి పృథివ్యాదయో గోఘటాదీనాం ప్రకృతిస్థతాపినతో పృథివ్యాదిభ్యస్తత్వాంతరమితి న ప్రకృతి: తత్వాంతరోపాదానత్వం చేహ ప్రకృతిత్వమభిమతం గోఘటాదీనాం స్థూలత్వేంద్రియగ్రాహ్యత్వయో: సమానత్వేన తత్వాంతరత్వాభావ:. తత్ర శబ్దస్పర్శరూపరసగంధతన్మాత్రేభ్య: పూర్వపూర్వసూక్ష్మభూతసహితేభ్బ్య: పంచభూతాని వియదాదీని క్రమేణైకద్విచక్రచతు:పంచగుణాని జాయంతే. ఇంద్రియసృష్టిస్తు ప్రాగేవోక్తా.
10. తదుక్తం -
ప్రకృతేర్మహాంతతోహంకారస్తస్మాద్గుణశ్చ షోడశంక:.
తస్మాదపి షోడశంకాత్ పంచభ్య: పంచభూతానితి.
11. అనుభయాత్మక: పురుష:. తదుక్తం, న ప్రకృతిర్న వికృతి: పురుష ఇతి. పురుషస్తు కూటస్థనిత్యోపరిణామో న కస్యచిత్ ప్రకృతిర్నాపి వికృతి: కస్యచిదిత్యర్థ:.
12. ఏతత్పంచవింశాతితత్వసాధకత్వేన ప్రమాణత్రయమభిమతం.
తదుపయుక్తం-
దృష్టమనుమానమాప్తవచనంచ సర్వప్రమాణాసిద్ధత్వాత్.
త్రివిధం ప్రమాణమిష్టం ప్రమేయసిద్ధి: ప్రమాణాద్ధీతి.
13. ఇహ కార్యకారణభావే చతుర్ధా విప్రతిపత్తి: ప్రసరతి. అసత: సజ్జాయాత ఇతి సౌగతా: సంగిరంతే. నైయాయికాదయ: సతో సజ్జాయత ఇతి.
14. వేదాంతిన: సతో వివర్త: కార్యజాతం న వస్తు సదితి. సాంఖ్యా: పున: సత: సజ్జాయత ఇతి. తత్రాసత: సజ్జాయత ఇతి ప్రామాణిక: పక్ష:. అసతో నిరుపాఖ్యస్య శశవిషాణవత్కారణత్వానుపపత్తే:. తుచ్ఛానుచ్ఛయోస్తాదాత్మ్యానుపపత్తేశ్చానాపి సతోసజ్జాయతే కారక వ్యాపారాత్ ప్రాగసత: శశవిషాణవత్సత్తాసంబంధలక్షణోత్పత్త్యనుపపత్తే:. న హి నీలం నిపుణతమేనాపి పీతం కర్తుం పార్యతే. నను సత్వాసత్వే ఘటస్య ధర్మావితి చేత్తదచారు అసతి ధర్మిణి తద్ధర్మం ఇతి వ్యపదేశానుపపత్యా ధర్మిణ: సత్వాపత్తే: తస్మాత్కారకవ్యాపారాత్ ప్రాగాపి కార్యం సదేవ సతశ్చాభివ్యక్తిరుపపద్యతే. యథా పీడనేన తిలేషు తైలస్య దోహేన సౌరభేయీషు పయస:. అసత: కారణే కిమపి నిర్దర్శనం న దృశ్యతే.
15. కించ కార్యేణ కారణం సంభద్ధం తజ్జనకం అసంబద్ధం వా. ప్రథమే కార్యస్య సత్వమాయాతం సతోరేవ సంబంధ ఇతి నియమాత్. చరమే సర్వం కార్యజాతం సర్వస్మాజ్జాయేత అసంబద్ధత్వావిశేషాత్.
16. తదాఖ్యాయి సాంఖ్యాచార్యై:-
అసత్వాన్నాస్తి సంబంధ: కారణై: సత్వసంగిభి:.
అసంబద్ధస్య చోత్పత్తిమిచ్ఛతే న వ్యవస్థితిరితి.
17. అథైవమనుష్టేయాసంబద్ధమపి తత్ తదేవ జనయతి యత్ర యచ్చకాం శక్తిశ్చ కార్యదర్శనోన్నేయేతి తన్నం సంగచ్ఛతే తిలేషు తేలజననశక్తిరిత్యత్ర తైలస్యాసత్వే సంబద్ధత్వాసంబద్ధత్వావికల్పేన తచ్ఛక్తిరితినిరూపణాయోగాత్. కార్యకారణయోర భేదాచ్చ కార్యస్త సత్వం కారణాత్ పృథక్ న భవతి పటస్తంతుభ్యో న భిద్యతే తద్ధర్మత్వాన్న యదేవం న తదేవం యథా గోరశ్వ: తద్ధర్మశ్చ పటస్తస్మాన్నార్థాంతరం.
18. తర్హి ప్రత్యేకం త ఏవ ప్రావరణకార్యం కుర్యురితి చేత్ సంస్థానభేధేనావిర్భూతపటభావానాం ప్రావరణార్థక్రియాకారిత్వోపపత్తే:. యథా హి కూర్మస్యాంగాని కూర్మశరీరే నివిశమానాని తిరోభవంతి ని:సరంతి చావిర్భవంతి ఏవం కారణస్య తంత్వాదే: పటాదయో విశేషా ని:సరంత ఆవిర్భవంత ఉత్పద్యంత ఇత్యుచ్యంతే నివిశమానాస్తిరోభవంతో వినశ్యంతీత్యుచ్యంతే న పునరసతాసుత్పత్తి: సతాం వా వినాశా:
యథోక్తం భగవద్గీతాయాం -
నాసతో విద్యతే భావో నాభావో విద్యతే సత ఇతి.
తతశ్చ కార్యానుమానాత్ తత్ప్రధానసిద్ధి:.
19. తదుక్తం -
అసదకరణాదుపాదానగ్రహణాత్ సర్వసంభవాభావాత్.
శక్తస్య శక్యకరణాత్ కారణభావాచ్చ సత్కార్యమితి.
నాపి సతో బ్రహ్మతత్త్వస్య వివర్త: ప్రపంచ: బాధానుపలంభాత్ అధిష్ఠానారోప్యయోశ్చిజ్జడయో: కలఘౌతరూప్యాదివత్ సారూప్యాభావేనారోపసంభవాచ్చ. తస్మాత్ సుఖదుఖమోహాత్మకస్య తథావిధకారణమవధారణీయం తథా చ ప్రయోగ: విమతం భావజాతం సుఖదు:ఖమోహాత్కమకకారణకం తదన్వితత్వాత్ యద్యేనాన్వీయతే తత్తత్కారణకం యథా రుచకాదికం సువర్ణాన్వితం
సువర్ణకారకం తథాచేదం తస్మాత్తథేతి.
20. తత్ర జగత్కారణే యేయం సుఖాత్మకతా తత సత్వం, యా దు:ఖాత్మకతా తద్రజ:, యా చ మోహాత్మకతా తత్తం ఇతి త్రిగుణాత్మకకారణ సిద్ధి:. తథాహి ప్రత్యేకం భావస్త్రైగుణ్యవంతోనుభూయంతే యథామైత్రదారేషు సత్యవత్యా మైత్రేస్య సుఖమావిరస్తి తం ప్రతి మత్వగుణ ప్రాదుర్భావాత్తత్సంపత్తీనాం దు:ఖం. తాం ప్రతి రజోగుణప్రాదుర్భావాత్ తామలభమానస్య చైత్రస్య మోహో భవతి తం ప్రతి తమోగుణసముద్భవాత్ ఏవమన్యదపి ఘటాదికం లభ్యమానం సుఖం కరోతి పరైరపి హ్నియమాణం దు:ఖకారోతి ఉదాసీనస్యోపేక్షావిషతన్వే నోషతిష్టతే ఉపేక్షావిషయత్వం నామ మోహ: ముహ వైచిత్యేత్యమ్మాద్వాతోమోహిశబ్దనిష్పత్తే: ఉపేక్షణీయేషు చిత్తవృత్యనుదయాత్.
21. తస్మాత్ సర్వం భావజాతం సుఖదు:ఖమోహాత్మకం త్రిగుణప్రధానకారణకమవగమ్యతే. తథాచ శ్వాతాశ్వతరోపనిషది శ్రూయతే -
అజామేకాం లోహితశుక్లకృష్ణాం
బహ్వీ: ప్రజా జనయంతీ సరూపా:
అజో హ్యేకో జుపమాణోనుశేతే
జహాత్యేనాం భుక్తభోగామజోన్య ఇతి.
22. అత్ర లోహితశుక్లకృష్ణశబ్దా రంచకత్వప్రకాశకత్వావరకత్వ సాధర్మ్యాత్ రజ:సత్వతమోగుణత్వప్రతిపాదనపరా:
23. నన్వచేతనం ప్రధానాం చేతనానధిష్ఠితం మహదాదికార్యే న వ్యాప్రియతే. అత: కేనచిచ్చేతనేనాధిష్ఠాత్రా భవితవ్యం తథా చ సర్వార్థదర్శీ పరమేశ్వర: స్వీకర్తవ్య: స్యాదితి చేత్ తదసంతగం అచేతస్యాపి ప్రధానస్య ప్రయోజనవశేత్ ప్రవృత్యుపపత్తే:. దృష్టంచ అచేతనం చేతనానధిష్టితం పురుషర్థాయ ప్రవర్తమానం యథా వత్సబుద్ధయర్థమచేతనం క్షీరం ప్రవర్తతే యథా జలమచేతనం లోకోపకారాయ ప్రవర్తతే తథా చ ప్రకృతిరచేతనాపి పురుషవిమోక్షాయ ప్రవత్స్యర్తి.
24. తదుక్తం -
వత్సవివృద్ధినిమిత్తం క్షీరస్య యథా ప్రవృత్తిరజ్ఙస్య.
పురుషవిమోక్షనిమిత్తం తథా ప్రవృత్తి: ప్రధానస్యేతి.
25. యస్తు పరమేశ్వర: కరుణయా ప్రవర్తక ఇతి పరమేశ్వరాస్తిత్వవాదినాం డిండిమ: స ప్రాయేణ గత: వికల్పానుపపత్తే:. స కిం సృష్టే: ప్రాక్ ప్రవర్తతే సృష్ట్యుత్తరకాలే వా. ఆద్యే శరీరాద్యభావేన దు:ఖానుత్పత్తౌ జీవనాం దు:ఖగ్రహణేచ్ఛానుపత్తి:. ద్వితీయే పరస్పరాశ్రయప్రసంగ: కరుణయా సృష్టి: సృష్టయా చ కారుణ్యమితి.
26. తస్మాదచేతనస్యపి చేతనానధిష్ఠితమ్య ప్రధానస్య మహదాది రూపేణ పరిణామ: పురుషార్థప్రయుక్త: ప్రధానపురుషసంయోగనిమిత్త:.
27. యథా నిర్వాపారస్యాప్యయస్కాంతస్య సన్నిధానేన లోహస్య వ్యాపార: తథా నిర్వాపారస్య పురుషస్య సన్నిధానేన ప్రధానవ్యాపారో యుజ్యతే. ప్రకృతిపురుషసంబంధశ్చ షడ్ఖంధవత్పరసస్పరాపేక్షాని బంధన:
28. ప్రకృతిర్హి భోగ్యతయా భోక్తారం పురుషమపేక్షతే. పురుషోపి భేదగ్రహాద్వద్ధిచ్ఛయాపత్యా తద్గతం దు:ఖత్రయం వారయమాణ: కైవల్యమపేక్ష్యతే. తత ప్రకృతిపురుషవివేకనిబంధనం న చ తదంతరేణ యుక్తమితి కైవల్యార్థ పురుష: ప్రధానమపేక్షతే. యథా ఖలు కౌచిత్ షడ్గవంధౌ పథిసార్ధేన గచ్ఛంతౌ దైవకృతాదుపప్లవాత్ పరిత్యక్తసార్థౌ మందమందమితస్తత: పరిభ్రమంతౌ భయాకులౌ దైవవశాత్ సంయోగముపగచ్చేతాం తత్ర చాంధేన పంగు: స్కంధమారోపిత: తత: పంగుదర్శితేన మార్గేణాంధ: సమీహితం స్థానం ప్రాప్నోతి. పంగురపి స్కంధాధిరూఢ: తథా పరస్పరాపేక్షప్రధానపురుషనిబంధన: సర్గ:.
29. యథోక్తం-
పురుషస్య దర్శనార్థం కైవల్యార్థ తథా ప్రధానస్య
షడ్బంధ వదుభయోరపి సంబంధస్తత్కృత: సర్గ ఇతి.
30. నను పురుషార్థనిబంధనా భవతు ప్రకృతే: ప్రవృత్తి: నివృత్తిస్తు కథముపపద్యత ఇతి చేదుచ్యతే యథా భర్త్రా దృష్టదోషా స్వైరిణీ భర్తారంపునర్నోపైతి యథా వా కృతప్రయోజనా నర్తకి నివర్తతే తథా ప్రకృతిరపి.
31. యథోక్తం -
రంగస్య దర్శయిత్వా నివర్తతే నర్తకీ యథా నృత్యాత్.
పురుషస్య తథాత్మానాం ప్రకాశస్య వినివర్తతే ప్రకృతిరితి.
32. ఏతదర్థే నిరీశ్వరసాంఖ్యశాస్త్రప్రవర్తకకపిలానుసారిణాం మతముపన్యస్తం.
ఇతి సర్వదర్శన సంగ్రహే సాంఖ్యదర్శనం సమాప్తం.