సర్వదర్శన సంగ్రహం/పాణిని దర్శనం
పాణిని దర్శనం
1. నన్వయం ప్రకృతిభాగ: అయం ప్రత్యయభాగ ఇతి ప్రకృతిప్రత్యయవిభాగ: కథమవగమ్యత ఇతి చేత్ పీతపాతంజలజలానామేతచ్చోద్యం చమత్కారం న కరోతి వ్యాకరణ శాస్త్రస్య ప్రకృతిప్రత్యయవిభాగపరతాయా: ప్రసిద్ధత్వాత్. తథాహి పతంజలేర్భగవతో మహాభాష్యకారస్య ఇదమాదిమం వాక్యం అథ శబ్దానుశాసనిమితి.
2. అస్యార్థ అథేత్యయం శబ్దోధికారార్థా: ప్రయుజ్యతే అధికార: ప్రస్తావ: ప్రారంభ ఇతి యావత్ శబ్దానుశాసనశబ్దేన చ పాణినిప్రణీతం వ్యాకరణశాస్త్రం వివక్ష్యతే. శబ్దానుశాసనమిత్యేనా వత్యాభిధీయమానే సందేహ: స్యాత్ కిం శబ్దానుశాసనం ప్రస్తుయతే న వేతి తథా మా ప్రసాంక్షీదిత్యశబ్దం ప్రాయుక్తం అథ శబ్దప్రయోగబలేనార్థాంతఖ్యుదామేన ప్రస్తుయతే ఇత్యస్యార్థస్యాభిధీయమానత్వాత్. అనేన హి వైదికా: శబ్దా: శన్నోదేవీరభీష్టయ ఇత్యాదయ: తాదుపకారిణో లౌకిక: శబ్దా: గౌరశ్వ: పురుషో హస్తీ శకునిరిత్యాదయశ్చానుశిష్యంతే వ్యుత్పాద్య సంస్క్రియంతే ప్రకృతిప్రత్యయవిభాగవత్తయా బోధ్యంత ఇత్యనుశాసనశబ్దశాసనబలాత్ కర్మణ్యేషా షష్టీ విధాతవ్యా. తథా చ కర్మణి చేతి సమాసంప్రతిషేధసంభవాత్ శబ్దానుశాసన శబ్దో ప్రమాణపథమవతరతీతి.
3. అత్రాయం సమాధిరిభిదీయతే, యస్మిన్ కృతప్రత్యయే కర్తృకర్మణోరుభయో: ప్రాప్తిరస్తి తత్ర కర్మణ్యేవ షష్ఠీవిభక్తిర్భవతి న కర్తరీతి బహుర్వీహివిజ్ఙానవలాన్నిభ్యతే
4. తద్యథా ఆశ్చర్యో గవాం దోహోశిక్షితేన గోపాలకేనేతి కర్తవ్యపిసృష్టి భవతీతి కేచిద్ బృవతే. అత ఏవోక్తం కశ్చికావృత్తౌ కేచిద్ విశేషేణైవ విభాషమిచ్ఛంతి శబ్దానామనుశాసనమాచార్యేణాచార్యస్య వేతి. శబ్దానామనుశాసనమిత్యత్వ దు శబ్దానామనుశాసనం నార్థానామిన్యేతావతో వివక్షితస్యార్థస్యాచార్యస్య కర్తరూపాదానేన వినాపి సుప్రదిపాదత్వాచార్యోపాదానమకించిత్కరం తస్మాదుభయప్రాప్తేరభావాదుభయప్రాప్తౌ కర్మణీత్యేషా షష్ఠీవిభక్తిర్భవతీతి కృద్యోగలక్షణా షష్టీ భవిష్యతి. తథా చేద్మప్రవశ్చనపలాశశాతనాదివత్ సమాసో భవిష్యతి అథవా శేషలక్షణేయం షష్టీ తత్ర కిమపి చోద్యం నావతరత్యేవ.
5. యద్యేవం తర్హి శేషలక్షణాయా: షష్ఠయా: సర్వత్ర సువచత్వాత్ షష్ఠీసమాస ప్రతిపేధసూత్రాణామానర్థక్యం ప్రాముయాదితి చేత్ సత్యం తేషాం స్వరచింతాయాసుపయోగో వాక్యపదీయే ప్రదర్శి.
6. తదాహ మహోపాధ్యాయ వర్థమాన:-
లౌకికవ్యవహారేషు యథేష్టం చేష్టతాం జన:.
వైదికేషు తు మార్గేషు విశేషోక్తి: ప్రవర్తనాం.
7. ఇతి పాణినిసూత్రాణమర్థమత్రాభ్యధాద్ యత:.
జనికర్తురితి బ్రూతే తత్ప్రయోజక ఇత్యపీతి.
8. తథాచ శబ్దానుశాసనాపరనామధేయం వ్యాకరణశాస్త్రమారభ్దం వేదితవ్యమితి వాక్యార్థ: సంపద్యతే.
9. తస్యార్థస్య ఝటితి ప్రతిపత్తయే అథ వ్యాకరణమిత్యేవాభిధీయతాం. అథ శబ్దానుశాసనమిత్యాధికాక్షరం ముధాభిధీయత ఇత్ మైవం శబ్దానుశాసనమిత్యన్వర్థసమాఖ్యోపాదనే తదీయవేదాంగత్వ ప్రతిపాదకప్రయోజనాఖ్యానసిద్ధే: అన్యథా ప్రయోజనానభిధానే వ్యాకారణాధ్యయనే అధ్యేతౄణాం ప్రవృత్తిరేవ న ప్రసజ్జేత్.
10. నను నిష్కారణో ధర్మ: పండగో వేదోధ్యేతవ్య ఇతి అధ్యేతవ్యావిధానేదేవ ప్రవృత్తి: సేత్స్యతీతి చేన్మైవం తథా విధానేపి తదీయవేదాంగత్వప్రతిపాదకప్రయోజనానభిధానే తేషాం ప్రవృత్తేరనుపపత్తే:.
11. తథాహి-
వేదాన్నో వైదికా: శబ్దా: సిద్ధా: లోకాచ్చ లౌకికా:
12. తస్మాదనర్థకం వ్యాకరణమితి తస్మాద్వేదాంగత్వం మన్యమానస్తదధ్యయనే ప్రవృత్తిమకార్షు:. తత:శ్చేదానీంతనానామపి తత్ర ప్రవృత్తిర్నసిధ్యేత్. సా మా ప్రసాంక్షీదితి తదీయవేదాంగత్వప్రతిపాదకం ప్రయోజనమన్వాఖ్యేయమేవ.
13. యద్యన్వాఖ్యాతేపి ప్రయోజనే న ప్రవర్తేరన్ తర్హి లౌకికశబ్దసంస్కార జ్ఙానరహితాస్తే యజ్ఙఏ కర్మణి ప్రత్యవాయభాజో భవేయు:. ధర్మాద్ధీయేరన్ అత ఏవ యాజ్ఙనికా పఠంతి అహితాగ్నిరపశబ్దం ప్రయుజ్య ప్రాయశ్చిత్తీయాం సారస్వతీమిష్టం నిర్వపేదితి, అతస్తతీయవేదాంగత్వప్రతిపాదకప్రయోజనాన్వాఖ్యానార్థమథశబ్దానుశాసనమిత్యేవ కథ్యతే నాథవ్యాకరణమితి.
14. భవతి చ వ్యాకరణశాస్త్రస్య ప్రయోజనం (తస్య తదుద్దేశేన ప్రవృత్తే: ప్రయోజనం) యథాస్వాగోర్దేశేన ప్రవృత్తస్య యాగస్య స్వర్గ: ప్రయోజనం తస్మాత్ శబ్దానుశిష్టి: సంస్కారపదవేదనీయా శబ్దానుశాసనస్య ప్రయోజనం. నన్వేవమప్యాభిమతం ప్రయోజనం న లభ్యతే తదుపాయాభావాత్. అథ ప్రతిపదపాఠ ఏవాధ్యుపాయ ఇతి మన్యేథా: తర్హి స హ్యనభ్యుపాయ: శబ్దానాం ప్రతిపత్తౌ ప్రతిపదపాఠీ భవేత్. శబ్దాపశబ్దభేదేనానంత్యాచ్ఛబ్దానాం ఏవం హి సమాన్మాయతే బృహస్పతిరింద్రాయ దివ్యం వర్షసహస్రం ప్రతిపదపాఠావిహితానాం శబ్దానాం శబ్దపారాయణం ప్రోవాచ నాంతం జగామ.
15. బృహస్పతిచ ప్రవక్తా, ఇంద్రోధ్యేయతా, దివ్యం వర్షసహస్రమధ్యయన కాల:. న చ పరావాత్పిరభూత్. కిముతాద్య యశ్చిరం జీవతి సోబ్దశతం.
16. ఇతి చేన్మైవం శబ్దప్రతిపత్తే: ప్రతిపదపాఠసాధ్యత్వానంగీకారాత్. ప్రకృత్యాదివిభాగకల్పనావత్సు లక్ష్యేషు సామాన్యవిశేషరూపాణాం లక్షణానాం పర్జన్యవత్సకృదేవ ప్రవృత్తౌ బహూనాం శబ్దానామనుశాసనోపలంభాత్. తథాహి కర్మణీత్యేకేన సామన్యరూపేణ లక్షణేన కర్మోపదాధ్దాతుమాత్రాదణూప్రత్యయే కునే కుంభకార: కాండలావ ఇత్యాదీనాం బద్ధనాం శబ్దానామానుశాసనముపలభ్యతే. ఏవమాతోనుపసర్గే ఇతి. పదపాఠస్యాశక్యత్వ ప్రతిపాదనపరోర్థవాద:. నన్వన్యేష్వప్యంగేషు సత్సు కిమిత్యేతదేవాద్రియతే. ఉచ్యతే ప్రధానంచ పటూస్వంగేషు వ్యాకరణం. ప్రధానే చ కృతో యత్న ఫలవాన్ భవతి.
17. తదుక్తం-
ఆసనం బ్రహ్మణస్తస్య తపసాముత్తం తప:
ప్రథం ఛందసామంగమాహుర్వ్యాకరణం బుధా ఇతి.
18. తస్మాత్ వ్యాకరణశాస్త్రస్య శబ్దానుశాసనం భవతి సాక్షాత్ ప్రయోజనం, పారంపర్యేణ తు వేదరక్షాదీని. అత ఏవోక్తం భగవతా భాష్యకారేణ, రక్షోహాగమలబ్ధవసందేహా: ప్రయోజనమితి. సాధుశబ్దప్రయోగవశాదభ్యుదయోపి భవతి. తథాచ కథితం కాత్యాయనేన శాస్త్రపూర్వకే ప్రయోగేభ్యుదయస్తత్తులం వేదశబ్దేనేతి. అన్యైరప్యుక్తం, ఏక: శబ్ద: సమ్యక్-జ్ఙాత: సృష్ఠ: ప్రయుక్త: స్వర్త లోకే కామ ధురభవతీతి.
19.
20. యథా
నాకమిష్టుసుఖం యాంతి సుయుక్తైర్బద్ధవాగ్రథై:.
అథ పత్కాంక్షిణో యాంతి యే చీకమతభాషిణ:
21. నన్వచేతనస్య శబ్దస్య కథమీదృశం సామర్థ్యముపపద్యత ఇతి చేన్మైవం మన్యేథా: మహతా దేవేన సామ్యశ్రవణాత్. తదాహ శృతి: "చత్వారి శృంగాస్త్రయో అస్య పదా ద్వే శీర్షే సప్థహస్తాసో అస్య త్రిధా బద్ధో వృషభో రోరవీతి మహో దేవో మార్త్యాం అవివేశ. వ్యాచకార చ భాష్యకార:. చత్వారి శృంగాణి చత్వారి పదజాతాని నామాఖ్యాతోపసర్గనిపాతాస్త్రయో అస్య పాదా: లడాదివిషయా: త్రిధా భూతభవిష్యద్వర్తమానకాలా: ద్వేశీర్పే ద్వౌ నిత్యానిత్యాత్మానౌ నిత్య: కార్యధ్వం వ్యంగవ్యంజకభేదాత్ సప్తహస్తాసో అస్య తిడా సహ సప్త సుభవిభక్తయ: త్రిధా బద్ధ: త్రిషు స్థానేషు ఉరసి కంఠే శిరసి చ బద్ధ: వృషభ ఇతి ప్రసిద్ధవృషభత్వేన రూపణం క్రియతే వర్షణాద్వర్షణంచ జ్ఙానపూర్వకానుష్ఠానేన ఫలప్రదత్వం రోఖీతి శబ్దం కరోతి రౌతి: శబ్దకర్మా ఇహ శబ్దశబ్దేన ప్రపంచో వివక్షిత: మహో దేవో మర్త్యాం ఆవివేశ మహదేవ: శబ్ద: మర్త్యాం మరణధర్మణో మనుష్యాస్తానావివేశేతి మహతా దేవేన పరేణ బ్రహ్మణా సమ్యముక్తం స్యాదితి జగన్నిదానం స్ఫోటఖ్యో నిరవయవో నిత్య: శబ్దో బ్రహ్మ వేత్తి.
22. హరిణాభాణి బ్రహ్మకాండే-
అనాదినిధనం బ్రహ్మ శబ్దతత్వం యదక్షరం
వివర్తతేర్థభావేన ప్రక్రియా జగతే యత ఇతి
23. నను నామాఖ్యాతభేదేన పదద్వైవిధ్యప్రతీతే: కథం చాతుర్విధ్యముక్తమితి చేన్మైవం ప్రకారాంతరస్య ప్రసిద్ధత్వాత్. తదుక్తం ప్రకీర్ణకే
ద్విధా కైశ్చిత్ పదం భిన్నం చతుర్ధా పంచధాపి వా.
అపోద్ఘృత్యైవ వాక్యేభ్య: ప్రకృతిప్రత్యయాదివదితి.
24. కర్మప్రవచననీయేన వై పంచమేన సహ పదస్య పంచవిధత్వమితి హేలారాజో వ్యాఖ్యాతవాన్ కర్మప్రవచనీయాస్తు క్రియవిశేషోపజనితసంబంధావచ్ఛేదహేతవ ఇతి సంబంధవిశేషపద్యోతనద్వారేణ క్రియావిశేషపద్యోతనాదుపసర్గేష్వేవాంతర్భవతీత్యభిసంధాయ పదచాతుర్విధ్యం భాష్యకారేణోక్తం యుక్తమితి వివేక్తవ్యం.
25. నను భవతా స్ఫోటాత్మా నిత్య: శబ్ద ఇతి నిజాగద్యత తత్ర మృషయా మహే తత్ర ప్రమాణాభావాదితి కేచిత్.
26. అత్రోచ్యతే, ప్రత్యక్షమేవాత్ర ప్రమాణం, గౌరిత్యేకం పదమితి నానావర్ణాతిరిక్తైకపదావగతే: సర్వజనీనత్వాన్న హ్యసిత బాధకే పదానుభవ: శక్యో మిథ్యేతి వక్తుం పదార్థప్రతీత్యన్యథానుపపత్త్యాపి స్ఫోటోభ్యుపగంతవ్య:. నచ వర్ణేభ్య ఏవ తత్ప్రత్యయ: ప్రాదుర్భవతీతి పరీక్షాక్షమం వికల్పాసహత్వాత్.
27. కిం సమస్తా వ్యస్తా వా అర్థప్రత్యయం జనయంతి. నాద్య: వర్ణానాం క్షణికానాం సమూహాసంభవాత్. నాంత్య: వ్యస్తవర్ణేభ్యోర్థప్రత్యయసంభవాత్. న చ వ్యాససమాసాభ్యామన్య: ప్రకార: సమస్తీతి. తస్మాద్వర్ణానాం వాచకత్వానుపపత్తౌ యద్వలాదర్థప్రతిపత్తి: స: స్ఫోట ఇతి వర్ణాతిరిక్తో వర్ణాభివ్యంగోర్థప్రత్యాయకో నిత్య: శబ్ద: స్ఫోట ఇతి తద్విదో వదంతి. అత ఏవ స్ఫుటభ్యతే వ్యజ్యతే వర్ణైరితి స్ఫోటో వర్ణాభివ్యంగవ్య: స్ఫుటోభవత్యస్మాదర్థ ఇతి స్ఫోటోర్థప్రత్యాయక ఇతి స్ఫోటశబ్దార్థముభయథా నిరాహు:.
28. తథాచోక్తం భగవతా పతంజలినా మహాభాష్యే. అథ గౌరిత్యత్ర క: శబ్దో యేనేచ్చరితేన సాస్నాలాంగూలకకుద్ఖురవిషాణినాం సంప్రత్యయో భవతి స శబ్ద ఇత్యుచ్యతే ఇతి.
29. వివృతంచ కైయటేన వైయాకరణా వర్ణవ్యతిరిక్తస్య పదస్య వాచకత్వమిచ్ఛంతి. వర్ణానాం వాచకత్వే ద్వితీయాదివర్ణోచ్చారణానర్థక్యప్రసంగాదిత్యాదినా తద్వ్యతిరిక్త: స్ఫోటో నాదాభివ్యంగయో బాచకో విస్తరేణ వాక్యపదీయే వ్యవస్థాపిత ఇత్యంతేన ప్రబంధేన.
30. నను స్ఫోటస్యాప్యర్థప్రత్యాయకత్వం న ఘటతే వికల్పాసహత్వాత్. కిమభివ్యక్త: స్ఫోటోర్థ ప్రత్యాయయతి అనభివ్యక్తో వా. న చరమ: సర్వదా అర్థప్రత్యయయలక్షణకార్యోత్పాదప్రసంగాత్ స్ఫోటస్య నిత్యత్వాభ్యుపగమేన నిరపేక్షస్య హేతో: సదా సత్వేన కార్యస్య విలంబాయోగాత్.
31. అథైతద్దోషపరిజిహీర్షయా అభివ్యక్త: స్ఫోటార్థం ప్రత్యాయయతీతి కక్షీక్రియతే తథాభివ్యంజయంతో వర్ణా: కిం ప్రత్యేకమభివ్యంజయంతి సంభూయ వా పక్షద్వయేపి వర్ణానాం వాచకత్వపేక్షే భవతా యే దోషా భాపితాస్త ఏవ స్ఫోటాభివ్యంజకత్వపక్షే వ్యావర్తనీయా:.
తదుక్తం భట్టాచార్యైర్మీమాంసాశ్లోకవార్తికే-
యస్యానవయవ: స్ఫోటో వ్యజ్యతే వర్ణబుద్ధిభి:.
సోపి పర్యయనుయోగేన నైకేనాపి విముచ్యతే ఇతి.
32. విభక్త్యంతేష్వేవ వర్ణేషు పాణినినా తే విభక్త్యంతా: పదామితి గౌతమేన చ పదంసంజ్ఙాయా విహితత్వాత్ సంకేతగ్రహణేనానుగ్రహవశాద్వర్ణేష్వేవ పదబుద్ధిర్భవిష్యతి తర్హి సర ఇత్యేతస్మిన్ పదే యావంతో వర్ణాస్తావంత ఏవ రస ఇత్యత్రాపి ఏవం వనం నవం నదదీనా రామో మారో రాజా జారేత్యాదిష్వర్థభేదప్రతీతిర్న స్యాదితి చేన్నం క్రమభేదేన భేదసంభవాత్.
తదుక్తం తౌతాతితై:-
యావంతో యాదృశా యే చ యదర్థప్రతిపాదనే.
వర్ణా: ప్రజ్ఙాతసామర్థ్యాస్తే తథైవావబోధకా ఇతి.
33. తస్మాద్యశ్చోభయో: సమో దోషో న తనైకశ్చోద్యో భవతీతి న్యాయాత్ వర్ణానామేవ వాచకత్వోపపత్తౌ నాతిరిక్తిస్ఫోటకల్పనావకల్పతే ఇతి చేత్ తదేతత్ కాశకుశావలంబనకల్పనం వికల్పానుపపత్తే: కిం వర్ణమాత్రే పదప్రత్యయావలంబనం వర్ణసమూహే వా. నాద్య: పరస్పర విలక్షణవర్ణమాలాయామభిన్నం నిమిత్తం పుష్పేషు వినా సూత్రం మాలాప్రత్యయవదిత్యేకం పదమితి ప్రతిపత్తేరనుపపత్తే:. నాపి ద్వితీయ: ఉచ్చరితప్రధ్వస్తానాం వర్ణానాం సమూహభావసంభవాత్. తత్ర హి సమూహవ్యపదేశ:. యే పదార్థా ఏకస్మిన్ ప్రదేశే సహావస్థితతయానుభూయమానేషు ఘవఖదిరపలాశాదిషు సమూహవ్యపదేశ: యథా వా గజనరతురగాధిషు న చ తే వర్ణాస్తథానుభూయంతే ఉత్పన్నప్రధ్వస్తత్వాత్. అభివ్యక్తిపక్షేపి క్రమేణైవాభివ్యక్తౌ సమూహాసంభవాత్. నాపి వర్ణేషు కాల్పనిక: సమూహ కల్పనీయ: పరస్పరాశ్రయప్రసంగాత్.
34. ఏకార్థప్రత్యాయకత్వాసిద్ధౌ తదుపాధినా వర్ణేషు ప్రతీతి:తత్సిద్ధావేకార్థ ప్రత్యాయకత్వా సిద్ధిరితి. తస్మాద్వర్ణానాం వాచకత్వాసంభవాత్ స్ఫోటోభ్యుపగంతవ్య:. నను స్ఫోటవాచకతాపేక్షేపి ప్రాగుప్తవికల్పప్రస్రరేణ ఘట్టకుటీప్రభాతాయితమితి చేత్తదేతన్మనోరాజ్యవిజృంభణం వైషమ్యసంభవాత్.
35. తథాహి అభివ్యంజకోపి ప్రథమో ధ్వని: స్ఫోటమస్ఫుటమభివ్యనక్తి ఉత్తరోత్తరాభివ్యంజకక్రమేణ స్ఫుటం స్ఫుటతరం స్ఫుటతం యథాస్వాధ్యాయ: సకృత్పపద్యమానో నావధార్యతే అభ్యాసేన తు స్ఫుటావసాయ: యథా వా స్తనతత్త్వం ప్రథమప్రతీతౌ స్ఫుటం న చకాస్తి చరమే చేతసి యథావదభివ్యజ్యతే నాదైరాహితబీజాయామంత్యేన ధ్వనినా సహ. ఆవృత్తిపరిపాకాయాం బుద్ధౌ శబ్దోవధార్యత్ ఇతి ప్రామాణికోక్తే:.
36. తస్మాదస్మాచ్ఛబ్దాదర్థం ప్రతిపద్యామహ ఇతి వ్యవహారవశాద్వర్ణానాం అర్థవాచకత్వానుపపత్తే: ప్రథమే కాండే తత్రభవద్భిర్భర్తృహరిభిరభిహితత్వాత్ నిరవయవమర్థప్రత్యాయకం శబ్దతత్వం స్ఫోటాభావమభ్యుపగంతవ్యమిత్యేతత్ సర్వం.
37. పరమార్థసంవితసత్తా జతిరేవ సర్వేషాం శబ్దానామర్థ ఇతి ప్రతిపాదనపరే జాతిసముద్దేశే ప్రతిపాదితం. యది సత్తైవ సర్వేషాం శబ్దానామర్థస్తర్హి సర్వేషాం శబ్దానాం పర్యాయతా స్యాత్ తథా చ క్వచిదపి యుగపత్రిచతురపదప్రయోగాయోగ ఇతి మహచ్చాతుర్యమాయుష్మత:.
తదుక్తం -
పర్యాయాణాం ప్రయోగే హి యౌగపద్యేన నేష్యతే.
పర్యాయేణైవ తే యస్మాద్వదన్యర్థం న సంహతా ఇతి
38. తస్మాదయం పక్షో న క్షోదక్షమ ఇతి చేత్ తదేతద్గగనరోమన్యకల్పం నీలలోహిత పీతాద్యుపరంజకద్రవ్యభేదేన స్ఫటికమణేరివ సంబంధిభేదాత్. సత్తాయాస్తదాత్మనా భేదేన ప్రతిపత్తిసిద్ధౌ గోసత్తాదిరూపగోత్వాదిభేదనిబంధనవ్యవహారవైలక్షణ్యోపపత్తే:.
తథాచాప్తవాక్యం -
స్ఫటికం విమలం ద్రవ్యం యథాయుక్తం పృథక్ పృథక్.
నీలలోహితపీతాద్యైస్తద్వర్ణముపలభ్యత ఇతి.
39. తథా హరిణాప్యుక్తం -
సంబంధిభేదాత్ సత్తైవ భిద్యమానా గవాదిషు.
జాతిరిత్యచ్యతే తస్యాం సర్వే శబ్దా వ్యవస్థితా:.
40. తాం ప్రతిపాదికార్థంచ ధాత్వర్థంచ ప్రచక్షతే.
సా సత్తా సా మహానాత్మా తామాహుస్తత్వతలాదయ ఇతి.
41. ఆశ్రయభూతై: సంబంధిభిర్భిధ్యమానా కల్పితభేదా గవాశ్వాదిషు సత్తైవ మహాసామాన్యమేవ జాతి:. గోత్వాదికమపరం సామాన్యం పరమార్థతస్తతో భిన్నం న భవతి. గోసత్తైవ గోత్వం నా పరమన్వాయిప్రతిభాసతే. ఏవమశ్వసత్తా అశ్వత్వమిత్యాది వాచ్యం.
42. ఏవంచ తస్యామేవ గవాదిభిన్నాయాం సత్తాయాం జాతౌ సర్వే గోశబ్దాదయో వాచత్వేన వ్యవస్థితా: ప్రాతిపదికార్థశ్చ సత్తేతి ప్రసిద్ధం. భావవచనో ధాతురితి పక్షే భావ: సత్తేవైతి ధాత్వర్థ: సత్తా భవత్యేవ క్రియావచనో ధాతురితి పక్షేపి జాతిమన్యే క్రియామాహురనేకవ్యక్తివర్తినీమితి జాతిపదార్థనయానుసారేణానేకవ్యక్తిక్రియా సముద్దేశే క్రియాయా జాతిరూపత్వప్రతిపాదనాత్ ధాత్వర్థ: సత్తా భవత్యేవ తస్య భావస్తత్వతలావితి భావార్థే త్వతలాదీనాం విధానాత్ సత్తావాథిత్వం యుక్తాం సా చ సత్తా ఉదయవ్యయవైధుర్యాన్నిత్యా సర్వస్య ప్రపంచస్య తద్వివర్తతయా దేశత: కాలతో వస్తుతశ్చ పరిచ్చేదరాహిత్యాత్ సా సత్తా మహానాత్మేతి వ్యపదిశ్యత ఇతి కారికాద్వయార్థ:.
43. ద్రవ్యపదార్థసంవిల్లక్షణం తత్త్వమేవ సర్వశబ్దార్థ ఇతి సంబంధసముద్దేశే సమర్థితం -
సత్యం వస్తు తదాకారౌరసత్యైరవధార్యతే.
అసత్యోపాధిభి: శబ్దై: సత్యమేవాభిధీయతే
44. అధృవేణ నిమిత్తేణ దేవదత్తగృహం యథా
గృహీతం గృహశబ్దేన శుద్ధమేవాభిధీయతే ఇతి.
45. భాష్యకారేణాపి సిద్ధే శబ్దార్థసంబంధ ఇత్యేతద్వార్తికవ్యాఖ్యానావసరే ద్రవ్యం హి నిత్యమిత్యనేన గ్రంథేన అశ్వత్థోపాధ్యావచ్ఛిన్నం బ్రహ్మత్వం ద్రవ్యశబ్దవాచ్యం ద్రవ్యశబ్దార్థ ఇతి నిరూపితం.
46. జాతిశబ్దార్థవాచినో వాజప్యాయనస్య మతే గవాదయ: శబ్దా: బిన్నద్రవ్యసమవేతజాతిమభిదధతి. తస్యామవగాహ్యమానాయాం తత్సంబంధాత్ ద్రవ్యమవగమ్యతే శుక్లాదయ: శబ్దా గుణసమవేతాం జాతిమాచక్షతే గుణే తత్సంబంధాత్. ప్రత్యయ: ద్రవ్యసంబంధిసంబంధాత్ సంజ్ఙాశబ్దానాముత్పత్తిప్రభృత్యావినాశాత్ శైశవ్యకౌమారయావైనాద్యవస్థాదిభేదేపి స ఏవాయమిత్యాభిప్రత్యయబలాత్ సిద్ధా దేవదత్తత్వాదిజాతిరభ్యుపగంతవ్యా క్రియాస్వపి జాతిరాలక్ష్యతే సైవ పఠతీత్యాదావనువృత్తప్రత్యయస్య ప్రాదుర్భావాత్.
47. ద్రవ్యపదార్థవాదివ్యాడినయే శబ్దస్య వ్యక్తిరేవాభిధేయతయా ప్రతిభాసతే. జాతిస్తూపలక్షణతయేతి నానత్యాదిదోషావకాశ:
48. పాణిన్యాచార్యస్యోభం సమ్మతం యతో జాతిపదార్థమభ్యుపగమ్య జాత్యాఖ్యాయామేకస్మిన్ బహువచనమన్యతరస్యామిత్యాదివ్యవహార: ద్రవ్యపదార్థమంగీకృత్యం సరూపాణామేకశేష ఏకవిభక్తావిత్యాది: వ్యాకరణస్య సర్వపార్షదత్వాన్మతద్వయాభ్యుపగమే న కశ్చిద్విరోధ:.
49. తస్మాత్ ద్వయం సత్యం పరం బ్రహ్మతత్వం సర్వశబ్దార్థ ఇతి స్థితం.
తదుక్తం-
తస్మాచ్ఛక్తివిభాగేన సత్య: సర్వ: సదాత్మక:.
ఏకోర్థ: శబ్దవాచ్యత్వే బహురూప: ప్రకాశత ఇతి.
50. సత్యస్వరూపమపి హరిణోక్తం సంబంధసముద్దేశే -
యత్ర దృష్టా చ దృశ్యంచ దర్శనంచావికల్పితం
తస్యావర్థస్య సత్యత్వమాహుస్త్య్రయంతవేదిన ఇతి.
51. ద్రవ్యసముద్దేశేపి-
వికారోపగమే సత్యం సువర్ణం కుండలే యథా
వికారాపగమో యత్ర తామాహు: ప్రకృతిం పరామితి
52. అభ్యుపగతాద్వితీయత్వనిర్వాహాయ వాచ్యవాచకయోరవిభాగ: ప్రదర్శిత:.
వాచ్యా సా సర్వశబ్దానాం శబ్దాచ్చ న పృథక్ తత:.
అపృథక్తత్వేపి సంబంధస్తయోర్నానాత్మనోరివేతి.
53. తదాహుర్వేదాంత వాదనిపుణా:-
యథా స్వప్నప్రపంచోయం మయి మాయా విజృంభిత:.
ఏవం జాగ్రత్ప్రపంచోపి మయి మాయా విజృంభిత ఇతి.
54. తదుక్తం -
తద్ర ద్వారమపవర్గస్య వాంగ్మలానాం చికిత్సితం.
పవిత్రం సర్వవిద్యానామదివిధం ప్రచక్షత ఇతి.
55. తథా -
ఇదమాద్యం పదస్థానం సిద్ధిసోపానపర్వణాం.
ఇయం సా మోక్షమార్గాణామజిహ్నా రాజ పద్ధతిరితి.
56. తస్మాద్ వ్యాకరణశాస్త్రం పరమపురుషార్థసాధనతయాధ్యేతవ్యామితి సిద్ధం.
ఇతి సర్వదర్శన సంగ్రహే పాణినిదర్శనం సమాప్తం.