సర్వదర్శన సంగ్రహం/పాతంజల దర్శనం
పాతంజల దర్శనం
1. సాంప్రతం స్శ్వ్రసాంఖ్యప్రవర్తకపతంజలిప్రభ్రుతిమునిమతమనువర్తమానానాం మతముపన్యస్తే
2. తత్ర సాంక్యప్రవచనాపరనామధేయం యోగశస్త్రం పతంజలిప్రణీతం పాదచతుష్టయాత్మకం. తత్ర ప్రథమే పాదే- 'అథ యోగానుశాసనం ' ఇతి యోగశాస్త్రారంభప్రతిజ్ఙాం విధాయ 'యోగశ్చిత్తవృత్తినిరోధ:' ఇత్యాదినా యోగశాస్త్రారంభప్రతిజ్ఙాం విధాయ 'యోగశ్చిత్తవృత్తినిరోధ:' ఇత్యాదినా యోగలక్షణమభిధాయ సమాధిం సప్రపంచ నిరదిక్షభ్ద్గవాన్పతంజలి:. ద్వితీయే తప:స్వాధ్యాయేశ్వరప్రణిధానాని క్రియాయోగ. ఇత్యాదినా వ్యుత్థితచిత్తస్య క్రియాయోగం యమాదీని చ పంచ బహిరంగాణి సాధనాని. తృతీయే 'దేశబంధశ్చిత్తస్య ధారణా. ఇత్యాదినా ధారణాధ్యానసమాధిత్రయమ్ంతరంగం సంయంపదావాచ్యం తదవాంతరఫలం విభూతిజాతం. చతుర్థే 'జన్మౌషధిమంత్రతప:సమాధిజా: సిద్ధయ: ఇత్యాదినా సిద్ధిపంచకప్రపంచనపుర:సరం పరమం ప్రయోజనం కైవల్యం. ప్రధానాదీని పంచవింశతితత్త్వాని ప్రాచీనాన్యేవ సమ్మతాని. షడ్వింశస్తు పరమేశ్వర: క్లేశకర్మవిపాకశయైరపరామృష్ట: పురుష: స్వేచ్ఛాయా నిర్మాణ కాయమధిష్ఠాయా లౌకికవదికసంప్రదాయప్రవర్తక: స్ంసారాంగరే తప్యమానానాం ప్రాణభృతామనుగ్రాహకశ్చ.
3. నను పుష్కరపలాశవన్నిర్లేపస్య తస్య తాప: కథముపపద్యతే యేన పరమేశ్వరోనుగ్రాహకతయా కక్షీకియతే ఇతి చేదుచ్యతే తాపకస్య రజస: సత్వమేవ తప్యం బుద్ధయాత్మానా పరిణమతే ఇతి సత్త్వే పరితప్యమానే తమోవశేన తదభేదావగాహిపురుషోపి తప్యత ఇత్యుచ్యేత్.
4. తదుక్తమాచార్యై:-
సత్వం తప్యం బుద్ధిభావేన వృత్తం
భావా తే వా రాజసాస్తాపకాస్తే
తప్యాభేదగ్రాహిణీ తామసీ వా
వృత్తిస్తస్యాం తప్య ఇత్యుక్తమాత్మేతి.
5. పతంజలినాప్యుక్తం.
అపరిణామినీ హి భోక్తుశక్తిరప్రతిసంక్రమా చ పరిమాణామినిత్యర్థే ప్రతిసంక్రాంతేవ తదువృత్తిమనుభవతీతి. భోక్త్రుశక్తిరితి చిఛ్ఛక్తిరుచ్యతే. సా చాత్మైవ పరిణామినిత్యర్థే బుద్ధితత్వే ప్రతిసంక్రాంతేవ ప్రతిబింబితే తదవృత్తిమనుభవతీతి బుద్ధౌ ప్రతిబింబతా సా చిచ్ఛాక్తిర్బుద్ధిచ్ఛాయాపత్యా బుద్ధివృత్యనుకారవతీతి భావ: తథా శుద్ధోపి పురుష: ప్రత్యయం బౌద్ధమనుపశ్యతి తమనుపశ్యన్నవదాత్మాపి తదాత్మకం ఇవ ప్రతిభాసత ఇతి.
6. ఇత్థం తప్యమానస్య పురుషస్యాదరనైరంత్యర్దీర్ఘకాలానుబంధియమనియమాద్యష్టాంగయోగానుష్ఠానేన పరమేశ్వరప్రణిధానేన చ సత్వ పురుషాన్యతాఖ్యాతావనుపప్లవాయాం జాతాయామవిద్యాదయ: పంచ క్లేశా: సమూలకాషం కషితా భవంతి. కుశలాకుశలశ్చ కర్మాశయా: సమూలఘాతం హతా భవంతి. తతశ్చ పురుషస్య నిర్లేపస్య కైవల్యేనావస్థానం కైవల్యమితి సిద్ధం.
7. తత్రాథ యోగానుశాసనమితి ప్రేక్షావత్ప్రవృత్యంగ: విషయప్రయోజనసంబంధాధికారిరూపమనుబంధచతుష్టయం ప్రతిపాద్యతే.
8. అత్రాథశబ్దోధికారార్థ: స్వీక్రియతే. అథశబ్దస్యానేకార్థత్వే సంభవతి కథమారంభార్థత్వపక్షే పక్షపాత: సంభవేత్. అథశబ్దస్య మంగలాద్యనేకార్థత్వం నామలింగానుశాసనే నానుశిష్టం మంగలానంతరారంభప్రశ్నకాత్స్నర్యేష్వథో అథేతి.
9. అత్ర ప్రశ్నకార్త్యోరసంభవేపి ఆనంతర్యమంగలపూర్వప్రకృతాపేక్షారంభలక్షణాంచతుష్ణార్మర్థానాం సంభవాదారంభార్థత్వానుపపత్తిరితిరేన్మైవ మస్యా వికల్పాసహత్వాత్ ఆనంతర్యమథశబ్దార్థం ఇతి పక్షే యథ వృత్తద్వినాంతర్యం పూర్వవృత్తిభావసాధారణాత్ కారణదానంతర్యం వా. న ప్రథమ: న హి కశ్చిత్ క్షణమపి జాతు తిష్ట్యకర్మకృదితి న్యాయేన సర్వో జంతు: కించిత్ కృత్వా కించిత్ కారోత్యేవేతి తస్యాభిధానమంతరేణాపి ప్రాప్తతయా తదర్థాతశబ్దప్రయోగవైయథర్యప్రసక్తై:. న చరమ: శమాద్యనంతరం యోగస్య ప్రవృత్తావపి తస్యానుశాసనప్రవృత్త్యనుబంధతయా శబ్దత: ప్రాధాన్యాభావాత్.
10. న చ శబ్దత: ప్రధానభూతస్యానుశాసనస్య శమాద్యానంతర్యమథశబ్దార్థ: కిం న స్యాదితి వదితవ్యం. అనుశాసనమితి హి శాస్త్రమాహ అనుశిష్యతే వ్యాఖ్యాయతే లక్షణభేదోపాయఫలసహితో యోగోయేన తదనుశాసనమితి వ్యుత్పత్తే:. అనుశాసనస్య చ తత్త్వజ్ఙానధిఖ్యాపయిపానంతరభవిత్వేన శమదమాద్యానంతర్యనియమాభావాత్ జిజ్ఞాసాజ్ఞానయోస్తు శమాద్యానాంతర్యమామ్యతే. తస్మాచ్ఛాంతాదాంతం ఉపరతస్తితిక్షు: శ్రద్ధావిత్త: సమాహితో భూత్వాత్మన్యేవాత్మానాం పశ్యేదిత్యాదినా. నాపి తత్వజ్ఙానచిఖ్యాపయిపానంతర్యమథశబ్దార్థ: తస్య సంభవేపి శ్రోతృప్రతిపత్తిప్రవృత్యోరనుపయోగే నానాభిధేయత్వాత్.
11. తథాపి ని:శ్రేయసహేతుతయా యోగానుశాసనం ప్రమితం న వా. ఆద్యే తదభావోపి ఉపాదేయత్వం భవేత్. ద్వితీయే తదభావేపి హేయత్వం స్యాత్. ప్రమితం చాస్య ని:శ్రేయసనిదానత్వం అధ్యాత్మయోగాధిగమేన చైవం మత్వా ధీరో హర్షశోకౌ జహాతీతి శృతే: సమాధవచలాచుద్ధిస్తదా యోగమవాప్స్యసీతి స్మృతేశ్చ. అత ఏవ శిష్యప్రశ్నతపశ్చరణరసాయనాద్యుపయోగానంతర్యం పరాకృతం.
12. అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసేత్యత్ర తు బ్రహ్మజిజ్ఞాసయా అనధికార్యత్వేనాధికార్యార్థత్వం పరిత్యజ్య సాధనచతుష్టయసంపత్తి విశిష్టాధికారిసమర్పణాశమదమాదివాక్యవిహితాచ్ఛమాదేరానంతర్యమథశబ్దార్థ ఇతి శంకరాచార్యైనిరటాంగ్లి.
13. అథ మా నామ భూదానంతర్యార్థోథశబ్ద: మంగలార్థ: కిం న స్యాత్ న స్యాన్మంగలస్య వాక్యార్థే సమన్వయభావాత్. అగర్హితాభీష్ఠావాప్తిర్మంగలం. అభీష్టం చ సుఖవాప్తిదుఖపరిహారరూపతయేష్టం యోగానుశాసనస్య చ సుఖదుఖనివృత్త్యోరన్యతరత్వాభావాన్న మంగలతా. తథా చ యోగానుశాసనం మంగలమితి న సంపద్యతే మృదంగధ్వనేరివాథశబ్దశ్రవణస్య కార్యతయా మంగలస్య వాచ్యత్వలక్ష్యత్వయోరసంభవాచ్చయథార్థికార్థో వాక్యార్థో నివిశతే తథా కార్యమపి నివిశేత్ అపదార్థత్వావిశేషాత్. పదార్థే పదార్థ ఏవ హి వాక్యార్థే సమన్వీయతే అన్యథా శబ్దప్రమాణకానాం శాబ్దీ హ్యాకాంకా శబ్దేనైవ పూర్యేతి ముద్రాభంగకృతో భవేత్.
14. నను ప్రారిప్సిత ప్రబంధపరిసమాప్తిపరిపంథిప్రత్యూహవ్యూహశమరాగ్రశిష్టాచారపరిపాలనాయ చ శాంరారంభే మంగలాచరణమనుష్ఠేయం. మంగలాదీని మంగలమాధ్యాని మంగలాంతాని చ శాస్త్రాణి ప్రథంతే ఆయుప్తమత్పురుషపకాణి వీరపురుషపకాణి చ భవంతీత్యాభిగృకోక్తే:. భవతి చ మంగలార్థోతశబ్ద:. ఓంకారశ్చాథశబ్దర్శ్వె ద్వావేనోబ్రహ్మణ: పురా. కంఠం భిత్వా వినిర్యానౌ తస్మాన్మాంగలికవుభావితి స్మృతిసంభవాత్. తథాచ బుద్ధిరాదైజిత్యాదౌ బుద్ధయాదిశబ్దవదథశబ్దో మంగలార్థ స్యాదితి చేన్మైవం భాపిష్టా అర్థాంతగభిధానాయ ప్రయుక్తస్యాథశబ్దస్య వీణావేణ్వాదిధ్వనివచ్ఛవర్ణే మంగలఫలత్వోపపత్తే:.
15. అర్థాంతరారంభవాక్యార్థధీఫలకస్యాథశబ్దస్య కథమన్యతఫలకతేతి చేన్న అన్యార్థనీయమానోదకుంభోపలంభవత్ తత్సంభవాత్. న చ స్మృతివ్యాకోప: మాంగలికావితి మంగలప్రయోజకత్వవివక్షయా ప్రవృత్తే:. నాపి పూర్వప్రకృతాపేక్షోథశబ్ద: ఫలత ఆనంతర్యావ్యతిరేకేణ ప్రాగుక్తదూషణానుపంగాత్.
16. కిమయమథశబ్దోధికారార్థ: అథానంతర్యార్థ ఇత్యాదివిమర్శవాక్యే పక్షాంతరోపన్యాసే తత్సంభవేపి ప్రకృతే తదసంభవాచ్చ. తస్మాత్పారిశేప్యాదధికారపదవేదనీయప్రారంభార్థోథశబ్ద ఇతి విశేషో భాప్యతే.
17. అర్థేష జ్యోతినిరథైష విశ్వజ్యోతిరిత్యత్రాథశబ్ద: ఋతువిశేషప్రారంభార్థ పరిగృహితో యథా అథశబ్దానుశాసనమిత్యత్రాథశబ్దో వ్యాకరణశాస్త్రాధికారార్థ:. తదభాపి వ్యాసభాషే యోగసూత్రవివరణపరే అథేత్యయమధికారార్థ:. ప్రయుజ్యత ఇతి తద్వ్యాచఖ్యౌ వాచస్పతి:. తస్మాదయమథశబ్దోధికారద్యేతకో మంగలార్థశ్చేతి సిద్ధమితి.
18. తదిత్థమముష్యాథశబ్దస్యాధికారార్థత్వపక్షే శాస్త్రేణ ప్రస్తూయమానస్య యోగస్యోపవర్తనాత్ సమస్తశాస్త్రతాత్పర్యవ్యాఖ్యానేన శాస్త్రస్య సుఖావబోధప్రవృత్తిరాస్తామిత్యుపపన్నం.
19. నను హిరణ్యగర్భో యోగస్య వక్తా నాన్య: పురాతన ఇతి యాజ్ఞవల్క్యస్మృతే: పతంజలి: కథం యోగస్య శాసితేతి చేదద్ధా అత ఏవ తత్ర తత్ర పురాణాదౌ విశిప్య యోగస్య విప్రకీర్ణతయా దుర్గాహ్యార్థత్వం మన్యమానేన భగవతా కృపాసింధునా ఫణిపాతినా సారం సంచిదృక్షుణా అనుశాసనమారబ్ధం న తు సాక్షాచ్ఛాసనం.
20. యదాయమథశబ్దోధికారార్థ తదైవం కావ్యార్థ: సంపద్యేత యోగానుశాసనం శాస్త్రమధికృతం వేదితవ్యమితి తత్ర శాస్త్రే వ్యుత్పాద్యమానతయా యోగ: ససాధన: సఫలో విషయ: తద్వ్యుత్పాదనమవాంతరఫలం వ్యుత్పాదితస్య యోగస్య కైవల్యం పరమప్రయోజనం శాస్త్రయోగయో: ప్రతిపాద్యప్రతిపాదకభావలక్షణ: సంబంధ: యోగస్య కైవల్యస్య చ సాధ్యసాధనాభావలక్షణ: సంబంధ: స చ శృత్యాదిప్రసిద్ధ ఇతి ప్రాగేవావాదిషం. మోక్షమపేక్షమాణా: శ్రవణాధికారిణ ఇత్యర్థ సిద్ధం.
21. న చాథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసేత్యాదావధికారిణోర్థత: సిద్ధిరాశంకనీయా తత్రాథశబ్దేనానంతర్యభిధానే ప్రణాడికయా అధికారిసమర్పణసిద్ధవార్థికత్వశంకానుదయాత్. అత ఏవోక్తం శృతిప్రాప్తే ప్రచరణాదీనామవకాశ ఇతి. అస్యార్థ: యత్ర హి శృత్యా అర్థో న లభ్యతే తత్రైవ ప్రకరణాదయోర్థం సమర్పయంతి నేతరత్ర. యత్ర తు శబ్దాదేవార్థస్యోపలంభ: తత్ర నేతరస్య సంభవ:
22. శీప్రభోదిన్యా శృత్యా బోధితేర్థే తద్విరుద్ధార్థ ప్రకరణాది సమర్పయతి అవిరద్ధం వా న ప్రథమ: విరుద్ధార్థబోధకస్య తస్య బాధితత్వాత్. న చరమ: వైయథర్యాత్తదాహ శృతిలింగవాక్యప్రకరణస్థాన సమస్యానాం సమవాయే పారదౌర్బల్యమర్థవిప్రకర్పాదితి -
బాధికైవ శృతిర్నిత్యం సమాఖ్యా బాధ్యతే సదా.
మధ్యమానాంతు బాధ్యత్వం బాధకత్వమపేక్షేయేతి చ.
తస్మాద్విపయాదిమత్వాద్ బ్రహ్మవిచారకశాస్త్రవద్ యోగానుశాసనం శాస్త్రమారంభణీయమితి స్థితం.
23. నను వ్యుత్పాద్యమానతయా యోగ: ప్రాధాన్యేన ప్రస్తుత: స చ తద్విపయేణ శాస్త్రేణ ప్రతిపాద్యతయా యోగ: ప్రాధాన్యేన ప్రస్తుత: స చ తద్విపయేణ శాస్త్రేణ ప్రతిపాద్యత ఇతి తత్ప్రతిపాదనే కరణం శాస్త్రం కరణగోచరంచ కర్తృవ్యాపారా న కర్మగోచరతామాచరతి.
24. యథా ఛేత్తుర్దేవదత్తస్య వ్యాపారభూతముద్యమననిపాతనాదికర్మకరణభూత పరశుగోచరం న కర్మభూతవృక్షాదిగోచరం తథా చ వక్తు: పతంజల: ప్రవచనవ్యాపారాపేక్షయా యోగవిషయమ్యాధికృతతా కరణస్య శాస్త్రస్యాభిధానవ్యాపారాపేక్షయా తు యోగస్య వేతి విభాగ:. తతశ్చ యోగశాస్త్రస్యారంభ: సంభావనాం భజతే.
25. అత్ర చానుశాసనీయో యోగశ్చిత్తవృత్తినిరోధ ఇత్యుచ్యతే. నను యుజిర్యోగ ఇతి సంయోగార్థతయా పరిపఠితాత్ యుజేర్నిష్పన్నో యోగశబ్ద: సంయోగవచన ఏవ స్యాన్న తు నిరోధవచన:. అత ఏవోక్తం యాగ్జ్ఙవల్కేన -
సంయోగో యోగ ఇత్యుక్తో జీవాత్మపరమాత్మనోరితి.
26. తదేతద్వార్తం జీవపరయో: సంయోగో కారణస్యాంతరకర్మాదేరసంభవాదజసంయోగస్య కణభక్షాక్షచరణాదిభి: ప్రతిక్షేపాచ్చ. మీమాంసకమతానుసారేణ తదంగీకారేపి నిత్యసిద్ధస్య తస్య సాధ్యత్వాభావేన శాస్త్రవైఫల్యాపత్తేశ్చ ధాతూనామనేకార్థత్వేన యుజే: సమాధ్యర్థత్వోపపత్తేశ్చ.
27. తదుక్తం-
నిపాతాశ్చోపసర్గాశ్చ ధాతవశ్చేతి తే త్రయ:.
అనేకార్థా: స్మృతా: సర్వే పాఠస్తేషాం నిదర్శనమితి.
28. అత ఏవ కే చన యుజిం సమాధావపి పఠంతి- 'యుజ సమధా ' వితి. నాపి యాజ్ఙవల్క్యవచనవ్యాకోప:. తత్రస్థస్యాపి యోగశబ్దస్య సమాధ్యర్థత్వాత్. సమాధి: సమతావస్థా జీవాత్మపరమాత్మనో:. బ్రహ్మణ్యేవ స్థితిర్యా సా సమాధి: ప్రత్యగాత్మన: ఇతి.
29. తేనైవోక్తత్వాచ్చ. తదుక్తం భగవతా వ్యాసేన. యోగ: సమాధిరితి. యద్యేవమష్టాంగయోగే చరమస్యాంగస్య సమాధిత్వముక్తం పతంజలినా యమని యమాసనప్రాణాయమప్రత్యాహారధ్యానధారణాసమాధయోష్టాంగనియోగస్యేతి. న చాంగేవాంగతా గంతుముత్సహతే ఉపకార్యోపకారకభావస్య దర్శపూర్ణమాసప్రయాజాదౌ భిన్నయతనత్వేనాత్యంతభేదాదత: సమాధిరపి న యోగశబ్దాథా యుజ్యత ఇతి చేత్తన్నం యుజ్యతే వ్యుత్పత్తిమాత్రాభిధిత్సయా తదేవార్థమాత్రనిర్భాసం స్వరూపశూన్యమివ సమాధిరితి నిరూపితచరమాంగవాచకేన సమాధిశబ్దేనాంగినో యోగస్యాభేదవివక్షయా వ్యపదేశోపపత్తే:. న చ వ్యుత్పత్తిబలాదేవ సర్వత్ర శబ్ద: ప్రవర్తతే తథాత్వే గచ్ఛతీతి గౌరితి వ్యుత్పత్తే: తిష్ఠన్ గాన స్యాత్ గచ్ఛతో దేవదత్తస్య స్యాత్.
30. ప్రవృత్తినిమిత్తం చ ప్రాగుక్తమేవ చిత్తవృత్తినిరోధ ఇతి. తదుక్తం యోగశ్చిత్తవృత్తినిరోధ: ఇతి. నను వృత్తీనాం నిరోధశ్చేధోగోభిమతస్తాసాం జ్ఙానత్వేనాత్ంఆశ్రయతయా తన్నిరోధోపి ప్రధ్వంసపదవేదనీయస్తదాశ్రయో భవేత్. ప్రాగభావప్రద్వంసయో: ప్రతియోగిసమానాశ్రయవ్నియమాత్. తతశ్చ ఉపయన్నపయంధర్మో వికరోతి హి ధర్మిణం ఇతి న్యాయేనాత్మన: కౌటస్థం విహన్యేతేతి చేత్ - తదపి న ఘటతే. నిరోధప్రతియోగిభూతానాం ప్రమాణవిపర్యవికల్పనిదాస్మృతిస్వరూపాణాం వృత్తీనామంత:కరణాద్యపరపర్యాయచిత్తధర్మత్వాంగీకారాత్. కూటస్థనిత్యా చిఛ్చక్తిరపరిణమినీ విజ్ఙానధర్మాశ్రయో భవితుం నార్హత్యేవ.
31. న చ చితిశక్తేరపరిణామిత్వమసిద్ధమితి మంతవ్యం చితిశక్తిరపరిణామిని సదా జ్ఙాతృత్వాత్ న యదేవం న తదేవం యథా చిత్తాది ఇత్యాద్యనుమానసంభవాత్ తథా యద్యసో పురుష: పరిణామీ స్యాత్తదా పరిణామస్య కాదాచిత్కత్వాత్తాసాం చిత్తవృత్తీనాం సదా జ్ఞాతృత్వం నోపపద్యేత్ చిద్రూపస్య పురుషస్య సదైవాధిష్ఠాతృత్వేనావస్థితస్య యదంతరంగ నిర్మలం సత్వం తస్యాపి సదైవ స్థితత్వాత్ యేన యేనార్థేనోపరక్తం భవతి తస్య దృశ్యస్య సదైవ చిఛ్ఛాయాపత్యా భానోపపత్యా పురుషస్య ని:సంగత్వం సంభవతి. తతశ్చ సిద్ధం తస్య సదాజ్ఞాతృత్వమితి న కాచిత్ పరిణామిత్వాశంకావతరతి.
32. చిత్తం పునర్యేన విషయేణోపరక్తం భవతి స విషయో జ్ఙాత:, యదుపరక్తం న భవతి తదజ్ఙానమితి వస్తునోయస్కాంతమణికల్పస్య జ్ఙానాజ్ఞానకారణ భూతోపరాగానుపరాగధర్మిత్వాదయ: సధర్మకం చిత్తం పరిణామి ఇత్యుచ్యతే.
33. నను చిత్తస్యేంద్రియాణాం చాహంకారికాణాం సర్వగతత్వాత్ సర్వవిషయరైస్తి సదా సంబంధ: తథా చ సర్వేషాం సర్వదా సర్వత్ర జ్ఞానం ప్రసజ్యేత్. సర్వగతత్వేపి చిత్తం యత్ర శరీరే వృత్తిమత తేన శరీరేణ సహ సంబంధో యేషాం విషయాణాం తేష్వేవాస్య జ్ఞానం భవతి నేతరోష్విత్యతి ప్రసంగాభావాదత్ ఏవాస్యకాంతమణికల్పా విషయా: అయ: సధర్మకం చిత్తమింద్రయప్రణాలికయాభిసంబధ్యోపరంజయంతి. తస్మాచ్చిత్తస్య ధర్మా వృత్తయో నాత్మన:. తథా చ శృతి:, కామ:, సంకల్పో విచికిత్సా శ్రద్ధా అశ్రద్ధా ధృతిధృతిరిత్యేతత్సర్వ మన ఏవేతి.
34. చిచ్ఛక్తేరపరిణామిత్వం పంచశిఖాచార్యైరాఖ్యాయి అపరణామినీ భోక్తృశక్తిరితి. పతంజలినాపి - 'సదా జ్ఞాతాశ్చ్త్తవృతయస్తత్ప్రభో: పురుషస్యాపరిణామిత్వాత్ ' ఇతి. చిత్తపరిణామిత్వేనుమానముచ్యతే - చిత్తం పరిణామి జ్ఞాతాజ్ఞాఅతవిషయత్వాత్ శ్రోత్రాదివదితి.