సర్వదర్శన సంగ్రహం/బౌద్ధ దర్శనం
బౌద్ధ దర్శనం
2.1 అత్ర బౌద్ధోరభిధీయతే. యదభ్యధాయియవినాభావో దుర్బోధం ఇతి తదసాధీయ: తదాత్మ్యతదుత్పత్తిభ్యామవినాభావస్య సుజ్ఞానత్వాత్ తదుక్తం - "కార్యకారణభావద్వా స్వభావద్వా నియామకాత్. అవినాభావ నియమోదర్శనాంతరదర్శనాదితి."
2.2 అన్యయవ్యతిరేకావినాభావనిశ్చాయకావితి పక్షే సాధ్యసాధనయోరవ్యాభిచారో దుఖధారణో భవేత్. భూతే భవిష్యతి వర్తమానే అనుపలభ్యమానే చ వ్యభిచార శంకాయా అనివారణాత్. నను తథా విధస్థలే తావకోపి మతే వ్యభిచార శంకా దుష్పరిహరేతి చేత్ మైవం వోచ: వినాపి కారణం కార్యముత్పధ్యతామిత్యేవం విధాయా: శంకాయా వ్యాఘాతవదితయా నివృత్తత్వాత్. తదేవహ్యాశంకయేత్ యస్మిన్నాశంక్యమానో వ్యాఘాతాదయో నావతరేయు:. తదుక్తం - వ్యాఘాతావధిరా శంకేతి తస్మాత్తదుత్పత్తినిశ్చయేన అవినాభావో నిశ్చీయతే. తదుత్పత్తినిశ్చయశ్చ కార్యహేత్త్వో: ప్రత్యక్షోపలంభానుపలంభపంచకనిబంధన:. కార్యస్యోత్పత్తే: ప్రాగనుపలంభ: కారణోపలంభే సత్యుపలంభ: ఉపలంభస్య పశ్చాత్ కారణానుపలంభాదనుపలంభ ఇతి పంచకారణ్యా ధూమధూమధ్వజయో: కార్యకారణభావో నిశ్చీయతే. యది శింశాపావృక్షత్వమతిపతేత్ స్వాత్మానమేవ జహ్యాదితి విపక్షే బాధకప్రవృత్తే:. అప్రవృత్తే తు బాధకే భూయ: సహభావోపలంభేపి వ్యభిచారశంకాయా: కో నివారయితా. శిశుపావృక్షయోశ్చ తాదాత్మనిశ్చయో వృక్షోయం శింశపేతి సామానాధికరణ్యబలాదుపపద్యతే. నహ్యత్యంతాభేదే తత్ సంభవతి పర్యాయత్వేన యుగపదపి ప్రయోగాయోగాత్ నాప్యత్యంతభేదే గవాశ్వయోరనుఫలంబాత్. తస్మాత్ కార్యాత్మానౌ కారణమాత్మామానమనుమాపయత ఇతి సిద్ధం.
2.3 యది కశ్చిత్ ప్రామాణ్యమనుమానస్యనాంగీకుర్యాత్ తం ప్రతి వ్రూయాత్ అనుమానప్రమాణం న భవతీత్యేతావన్మాత్రముచ్యతే తత్ర న కించన్ సాధనముపన్యస్తే ఉపన్యస్తే వా. న ప్రథమ: ఏకాకినాం ప్రతిజ్ఞాహి ప్రతిజ్ఞాతం న సాధయేదితి న్యాయాత్. నాపి చరమ: అనుమానం ప్రమాణం న భవతీతి బృవాణేన త్వయా అశిరస్కవచనస్యోపన్యాసే మమ మాతా వంధ్యేతవిద్వాఘాతాపాతాత్. కించ ప్రమాణతదాభాసవ్యస్థాపనం తత్సమాన జాతీయత్వాదితి వదతా భవతైవ స్వీకృత స్వభావాన్మానం. పరగతా విప్రతిపత్తిస్త్వవచనలింగేనేతి బ్రవతా కార్యలింగకమనుమానం. అనుపలబ్ధ్యాకంచిదర్థం ప్రతిషేధయతానుపలబ్ధిలింగకమనుమానం. తథా చోక్తం తథాగతై: - ప్రమాణాంతరసామాన్య స్థితిరన్యధియాం గతే:. ప్రమాణాంతర సద్భావ: ప్రతిషేధాచ్చ కస్యాచిదితి. పరాక్రాంత చాత్ర సూరిభిరితి గ్రంథభూయస్త్వపరాదుపరభ్యతే.
2.4 తే చ బౌద్ధాశ్చతుర్విధయా భావనయా పరమపురుషార్థ కథయంతి. తే చ మాధ్యమికయోగాచార సౌత్రాంతిక వైభాషికసంజ్ఞాభి ప్రసిద్ధా: బౌద్ధా యథాక్రమం సర్వశూన్యత్వబాహ్యశూన్యత్వబాహ్యార్థానుమేయత్వబాహ్యార్థప్రత్యక్షత్వవాదానాష్టింతే.
2.5 యద్యపి భగవాన్ బుద్ధ ఏకేవ బోధయితా తథాపి బోద్ధవ్యానాం బుద్ధిభేదాచ్చాతుర్విధ్యం యథాగతోస్తమర్క ఇత్యుక్తే జారచౌరానూత్వానదయ: స్వేష్టానుసారేణాభిసరణపరస్వహరణసదాచరణాది సమయం బుధ్యంతే. సర్వం క్షణికం క్షణికం దు:ఖం దు:ఖం స్వలక్షణం స్వలక్షణం శూన్యమితి భావనాచతుష్టయముపదిష్టం దృష్ట్యంతం. తత్ర క్షణికత్వ నీలాదిక్షణానాం సత్వేనానుమాతవ్యం యత్ సత్ తత్ క్షణికం యథా జలధరపటలం సంతశ్వామి భావా ఇతి న చాయమసిద్ధే హేతు: అర్థక్రియాకారిత్వలక్షణస్య సత్వస్య నీలాదిక్షణానాం ప్రత్యక్షసిద్ధత్వాత్. వ్యాపకవ్యావృత్తా వ్యాప్యవ్యావృత్తిన్యాయేన వ్యాపకక్రమాక్రమవ్యావృత్తావక్షణికాత్ సత్వయావృత్తే: సిద్ధత్వాచ్చ. తజ్వార్థక్రియాకారిత్వం క్రమాక్రమాభ్యం వ్యాప్తం న చ క్రమాక్రమాభ్యామన్య: ప్రకార: సమస్తి పరస్పర విరోధే హి న ప్రకారాంతరస్థితి:. నైకతాపి విరుద్ధనాముక్తిమాత్రవిరోధిత ఇతి న్యాయేన వ్యాఘాతస్యోద్భటత్వాత్ తౌ చ క్రమాక్రమో స్థాయిన: సకాశాద్వ్యావర్తమానౌ అర్థక్రియామపి వ్యావర్తయంతౌ క్షణికత్వపక్ష ఏవ సత్వం వ్యవస్థాపయత ఇతి సిద్ధం.
2.6 నన్వక్షణికస్యార్థక్రియాకరిత్వం కిం న స్యాదితి చేత్ తదయుక్తం వికల్పాసహత్వాత్. తథా హి వర్తమానార్థక్రియాకరణకాలే అతీతానాగతయో: కిమర్థక్రియయో: స్థాయిన: సామర్థ్యమస్తి? నోవా? ఆద్యే తయోరనిరాకరణప్రసంగ: సమర్థ్యస్య క్షేపాయోగాత్ యత్ యదా యత్కరణసమర్థం తత్ తదా తత్ కరోత్యేవ యథా సామగ్రీ స్వకార్యం సమర్థశ్వాయం భావ ఇతి ప్రసంగానుమానాచ్చ. ద్వితీయేపి కదాపి న కుర్యాత్ సామర్థ్యమాత్రానుబంధిత్వాదర్థక్రియాకారిత్వస్య యత్ యదా యన్న కరోతి తత్ తదా తత్రాసమర్థం యథాహి శిలాశకలమంకరే. న చైప వర్తమానార్థక్రియాకరణకాలే వృత్తవర్తిష్యమాణే అర్థక్రియే కరోతీతి తద్విపర్యయాచ్చ.
2.7 నను క్రమవత్ సహకారిలాభాత్ స్థాయిన: అతీతానాగతయో: క్రమేణ క్రమణుపపద్యతే ఇతి చేత్ తత్రేదం భవాన్ పృష్టో వ్యాచష్టాం సహకారిణ: కిం భావస్యోపకుర్వంతి? న వా? న చేత్ నాపేక్షణీయాస్తే అకించిత్ కుర్వతా తేషాం తదార్థ్యాయోగాత్. ఉపకారకత్వపేక్షేసోయముపకార: కిం భావాద్భిద్యతే? న వా? భేదపక్షే ఆగంతుకస్యైవ తస్య కారణత్వం స్యాత్ న భావస్యాక్షణికస్య ఆగంతుకాతిశయాన్వయవ్యతిరేకానువిధాయిత్వాత్ కార్యస్య. తదుక్తం వర్షాతపాభ్యాం కిం వ్యోమ్నశ్చర్మణయస్తి తయో: ఫలం. చర్మోపశ్చేత్ సోనిత్య: ఖథుల్యశ్చేదసత్ఫలం ఇతి.
2.8 అథ భావరతై: సహకారిభి: సహైవ కార్యే కరోతీతి స్వభావ ఇతి చేత్ అస్తు తర్హి సహకారిణో న జాహ్యాత్ ప్రత్యుత ఫలాయమానానపి గలే పాశేన బద్ధా కృత్యం కార్యే కుర్యాత్ స్వభావస్యానపాయాత్. కించ సహకారిజన్యోతిశయ: కిమతిశయాంతరమారభతే న వా అభ్యథాపి ప్రాయుక్తదూషణపాషాణవర్షణప్రసంగ:. అతిశయాంతరారంభపక్షే బహుముఖానవస్థాదౌస్థ్యమపి స్యాత్ అతిశయే జనయితవ్యే సహర్యంతరాపేక్షాయాం తత్పరంపరాపాత ఇత్యేకానవస్థా ఆస్థేయా తథాహి సహకారిభి: సలిలపవనాదిభి: పదార్థసార్థేరాధీయమానే బీజాస్యాతిశయే బీజముత్పాదకమభ్యుపేయం. అపరథా తద్భావేప్యాతిశయ: ప్రాదుర్భవేత్ బీజంక్చాతిశయమాదధానం సహకారిసాపేక్షమేవాధత్తే అన్యథా సర్వదోషకారాపంతౌ అంకురస్యాపి సదోదయ: ప్రసజ్యేత్ తస్మాదతిశయార్థమపేక్షమాణై: సహకారిభిరతిశయాంతరమాధేయం బీజే తస్మిన్నప్యుపకారే పూర్వన్యాయేన సహకారిసాపేక్షస్య బీజస్య జనకత్వే సహకారి సంపాద్యబీజగతాతిశయనవస్థా ప్రథమ వ్యవస్థితా.
2.9 అథోపకార: కార్యార్థమపేక్షమాణోపి బీజాదినిరపేక్షం కార్యం జనయతి తత్సాపేక్షో వా ప్రథమే బీజాదేరహేతుత్వమాపతేత్. ద్వితీయే అపేశ్యమాణేన బీజాదినా ఉపకారే అతిశయ ఆధేయ ఏవ తత్ర తత్రాపీతి బీజాదిజన్యాతిశయనిష్ఠాతిశయపరంపరాపాత ఇతి ద్వితీయానవస్థా స్థిరా భవేత్. ఏవమపేశ్యమాణేనోపకారేణ బీజాదౌ ధర్మిమణ్యుపకారాంతరమాధేయమిత్యుపకారాధేయబీజాతిశయాశ్రయాతిశయ: సహకారిభిరాధీయత ఇత్యభ్యుపగమ్యతే తర్హి ప్రాచీనో భావోనతిశయాత్మా నివృత్త: అన్యశ్చాతిశయాత్మా కుర్వద్రూపాదిపదవేదనీయో జాయత ఇతి ఫలితం మమాపి మనోరథద్రూపేణా.
2.10 తస్మాదక్షిణకస్యార్థక్రియా దుర్ఘటా నాప్యక్రమేణ ఘటతే వికల్పాసహత్వాత్. తథాహి యుగపత్ సకలకార్యకరణసర్మథ: సమావస్తదుత్తర కాలమనువర్తతే న వా. ప్రథమే తత్కాలవత్ కాలాంతరోపి తావత్ కార్యకరణమాపతేత్. ద్వితీయే స్థాయిత్వవృత్యాశా మూషికభక్షిత బీజాదవాంకరాదిజననప్రార్థనామనుహరేత్. యత్విరుద్ధధర్మాధ్యస్తం తన్నానా యథా శీతోష్ణే విరుద్ధధర్మాధ్యస్తశ్వామితి జలధరే ప్రతివంధసిద్ధి: న చాయమసిద్ధో హేతు: స్థాయితి కాలభేదేన సామర్థ్యాసామర్థ్యయో ప్రసంగతద్విపర్యయ సిద్ధత్వాత్తత్రాసామర్థ్యసాధకౌ ప్రసంగతద్విపర్యయౌ ప్రాసుకౌ సామర్థ్య సాధకావభిధీయతే యధ్యదా యజ్ఞనాసమర్థ తత్తదా తన్యం కరోతి. యథా శిలాశకలమంకురసమర్థశ్వాయం వర్తమానార్థే క్రియాకరణకాలే అతీతానాగతయోరర్థాక్రియారేతి ప్రసంగ: యత్ యదా యత్ కరోతి తత్తదా తత్ర సమర్థం యథా సామాగ్రి స్వకార్యే కరోతి చాయమతీతానాగతకాలే తత్కాలవర్తిన్యావర్థక్రియే భావ ఇతి ప్రసంగ: వ్యత్యయ: విపర్యయ:. తస్మాద్విపక్షే క్రమయోగపద్యవ్యావృత్యా వ్యాపకానుపలంభేనాధిగతవ్యతిరేకవ్యాప్తికం ప్రసంగతద్విపర్యయ బలాద్గృహీతాన్వయవ్యాప్తికం సత్త్వం క్షణికత్వపక్ష ఏవ వ్యవస్థాస్యతీతి సిద్ధం.
2.11 తదుక్తం జ్ఞానశ్రియా - యత్ సత్ తత్ క్షణికం యథా జలధర: సంతశ్చ భావా అమీ సత్తాశక్తరిహార్థకర్మణి మితే: సిద్ధేషు సిద్ధా న సా. నాప్యేకైవ విధాన్యతాపరకృతేనాపి క్రియాదిర్భవేద్వేధాపి క్షణభంగసంగతిరత: సాధ్యే చ విశ్రామ్యతీతి.
2.12 న చ కణభక్షాక్షచరణాదిపక్షకక్షీకారేణ్ సత్తాసామాన్యయోగిత్తమేవ సత్త్వమితి మంతవ్యం సామాన్యవిశేషసమవాయానామసత్వ ప్రసంగాత్, న చ తత్ర స్వరూపసత్తానివంధన సద్య్వవహార: ప్రయోజకగౌరవాపత్తే:. అంగత్వానాననుగత్వా వికల్ప పరాహతేశ్చ సర్షప్ మహీధరాదిషు విలక్షణేషు క్షణేశ్వనుగతస్యాకారస్య మణిషు సూత్రవద్ భూతగణేషు గుణవచ్చాప్రతిభాసనాచ్చ.
2.13 కించ సామాన్యం సర్వగతం స్వాశ్రయ సర్వగతం వా ప్రథమే సర్వవస్తుసంకరప్రసంగ:. అపసిద్ధాంతాపత్తిశ్చ యత: ప్రోక్తం ప్రశస్తపాదేన-స్వవిషయసర్వగతమితి కించ విద్యమానే ఘటే వర్తమానం సామాన్యమన్యత్ర జాయమానేన సంబధ్యమానం తస్మాదాగచ్ఛత్సంబంధ్యతే అనాగచ్ఛద్వా ఆద్యే ద్రవ్యత్వాపత్తి: ద్వితీయే సంబంధానుపపత్తి:. కించ వినష్టే ఘటే సామాన్యమవతిష్ఠతే. వినశ్యతి స్థానాంతరం గచ్ఛతి వా ప్రథమే నిరాధారత్వాపత్తి: ద్వితీయే నిత్యత్వావాచో యక్తయయుక్తి: తృతీయే ద్రవ్యత్వప్రసక్తి:, ఇత్యాది దూషణగ్రహగ్రస్తత్వాత్ సామాన్యమప్రామాణికం.
2.14 తదుక్తం - అన్యత్ర వర్తమానస్య తతోన్యస్థానజన్మాని. తస్మాదచలత: స్థానాద్వంతిరిత్యతి యుక్తతా. యత్రాసౌ వర్తతే భావస్తేన సంబధ్యతే న తు. తద్దేశినంచ వ్యాప్నోతి కిమప్యే తన్మహాద్భుతం. న యాతి న చ తత్రాసీదస్తి పశ్చాన్న చాశ్వత్ జహాతి పూర్వం నాధారమహో వ్యసనసంతతిరితి. అనువృత్తప్రత్యయ: కిమాలంబన ఇతి చేత్ అంగం అన్యాపోహాలంబన ఏవేతి సంతోష్టవ్యయమాయుష్మతేతి అలమతి ప్రసంగేన.
2.15 సర్వస్య సంసారస్య దు:ఖాత్మకత్వం సర్వతీర్థకరసమ్మతం. అన్యథా తన్నివర్తయిపూణాం తేపా తన్నివృత్యుపాయే ప్రవృత్యనుపపత్తే:. తస్మాత్ సర్వే దు:ఖం దు:ఖమితి భావనీయం. నను కిం వదితి పృష్టే దుష్టాంత: కథనీయ ఇతి చేన్మైవం స్వలక్షణానాం క్షణానాం క్షణికతయా సాలక్షణ్యాభావాత్ నైతేన సదృశమపరమితి వక్తృమశక్యత్వాత్. తత: స్వలక్షణం స్వలక్షణమితి భావనీయం. ఏవం శూన్యే శూన్యమపి భావనీయం స్వప్నే జాగరణే చ న మయా దృష్టమిదం రజతాదీతి విశిష్టనిషేధస్యోపలంభాత్. యది దృష్టం సత్ తదా తద్విశిష్టస్య దర్శనస్యేదంతాయా అధిష్ఠానస్య చ తస్మిన్బద్ధస్తస్య రజతత్వాదేస్తత్ సంబంధస్య చ సమవాయదే: సత్వం స్యాత్ న చైతాదిష్టం కస్యాచిద్వాదిన:. న చాద్ధజరతీయముచితం న హి కుక్కుటయా ఏకో భాగ: పాకాయ అపరో భాగ: ప్రసవాయ కల్ప్యతామితి కల్ప్యతే. తస్మాదధ్యస్తాధిష్ఠానం తత్ సంబంధదర్శనదృష్టణాం మధ్యే ఏకస్యానేకస్య వా అసత్వే నిషేధవిషయత్వేన సర్వం స్యాసత్వం బలదాపతేదితి భగవతోపదిష్టే మాధ్యమికాస్తావదుత్తమ ప్రజ్ఞా ఇత్థమత్వీకథన్. భిక్షుపాదప్రసారణన్యాయేన క్షణభంగాద్యభిధానముఖేన స్థాయిత్వానుకూలవేదనీయత్వానుగత సర్వసత్యత్వభ్రమవ్యావర్తనేన సర్వశూన్యతాయామేవ పర్యవసానం. అతస్తత్వం సదసదుభయానుభావాత్మకచతుష్కోటివినిర్ముక్తం శూన్యమేవ. తథాహి యది ఘటాదే: సత్వం స్వభావస్తర్హి కారకవ్యాపారవైయత్థర్యం. అసత్వం స్వభావ ఇతి పక్షే ప్రాచీన ఏవ దోప: ప్రాదుష్యాత్.
2.16 యథోక్తం - న సత: కారణపేక్షా వ్యోమాదేరివ యుజ్యతే. కార్యస్యా సంభవో హేతు: ఖపుష్పాదేరివాసత ఇతి. విరోధాదితరౌ పక్షావనుపపన్నౌ తదుక్తం భగవతాలంకావతారే - బుద్ధయా వివిచ్యమానానాం స్వభావో నావధార్యతే. అతో నిరభిలప్యాస్తే నిస్వభావశ్చ దర్శితా ఇతి. ఇదం వస్తు బలాయాతం యద్ వదంతి విపశ్చిత:. యథా యథార్థాశింత్వత్యంతే విశీర్యంతే తథా తథేతి చ. న క్వచిదపి పక్షే వ్యవతిష్ఠత ఇత్యర్థ: దృష్ఠార్థవ్యవహారశ్చ న స్వప్నవ్యవహారవత్ సంవృత్యా సంగ్చతే. అత ఏవోక్తం - పరివ్రాట కాముకశునామేకస్యాం ప్రమదాతనౌ. కుణప: కామినీ భక్ష్య ఇతి తిస్త్రో వికల్పనా ఇతి.
2.17 తదేవం భావనాచతుష్టయవశాన్నిఖిలవాసనానివృత్తౌ పరనిర్మాణం శూన్యరూపం సేత్య్సతీతి వయం కృతార్థా: నాస్మాకముపదేశ్యం కించదస్తీతి. శిష్యైస్తావశ్వాచారశ్వేతి ద్వయం కరణీయం. తత్రాప్రాప్తస్యార్థస్య ప్రాప్తయే పర్యనుయోగో యోగ: గురూక్తస్యార్థస్యాంగీకరణమాచార: గురూక్తస్యాంగీకరణాదుత్తమా: పర్యనుయోగస్యాకరణాదధమాశ్చ అతస్తేషాం మాధ్యమికా ఇతి ప్రసిద్ధ:. గురూక్తభావనాచతుష్టయం బాహ్యార్థస్య శూన్యత్వంచాంగీకృత్యాంతరస్య శూన్యత్వంచాంగీకృతం కథమితి పర్యనుయోగస్య కరణాత్ కేషాంచిద్ యోగాచార ప్రథా. ఏషా హి తేషాం పరిభాషా స్వయం వేదనం తావదంగీకారమన్యథ జగదానధ్యం ప్రసజ్యేత్. తత్ కీర్తితం ధర్మకీర్తినా.
2.18 ప్రత్యాక్షోపలంభస్య నార్థదృష్టి: ప్రసిధ్ధతీతి. బాహ్యం గ్రాహ్యం నోపపద్యత ఏవం వికల్పానుపపత్తే:. అథో జ్ఞానగ్రాహ్యే భావాదుత్పన్నో భవతి అనుత్పన్నో వా. న పూర్వ: ఉత్పన్నస్య స్థిత్యభావాత్ నా పర: అనుత్పన్నస్యాసత్త్వాత్. అథ మన్యేథా అతీత ఏవార్థో జ్ఞానగ్రాహ్యం భావాదుత్పన్నో భవతి. అనుత్పన్నో వా. న పూర్వ: ఉత్పన్నస్య స్థిత్యభావాత్ నా పర:. అనుత్పన్నస్యా సత్వాత్. అథ మన్యేథా: అతీత ఏవార్థో జ్ఞానగ్రాహ్య: తజ్జనకత్వాదితి తదపి బాలభాషితం వర్తమానతావభాసవిరోధాత్ ఇంద్రియాదేరపి గ్రాహ్యత్వ ప్రససంగాచ్చ.
2.19 కించ గ్రాహ్యం కిం పరమాణురూపోర్థ: అవయవిరూపో వా. న చరమ: కుత్సనైకదేశవికల్పాదినా తన్నిరాకరణాత్. న ప్రథమ: అతీంద్రియత్వాత్ షట్కేన యుగపద్యోగస్య బాధకత్వాచ్చ. యథోక్తం - షట్కేన యుగపద్యోగాత్ పరమాణో: షడంశతా. తేషాం మధ్యేకదేశత్వే పిండ: స్యాదణుమాత్రక ఇతి. తస్మాత్ స్వవ్యతిరిక్తగ్రాహ్యవిరహాత్తదాత్మికా బుద్ధిస్వయమేవ స్వాత్మరూప ప్రకాశికా ప్రకాశవదితిసిద్ధం. తదుక్తం - న్యాయోనుభావ్యో బుద్యాస్తి తస్యానానుభవోపర:. గ్రాహ్యాగ్రాహ్యకవైధుర్యాత్ స్వయం సైవ ప్రకాశత్ ఇతి.
2.20 గ్రాహ్యగ్రాహకయోరభేదశ్వానుమాతవ్య: యద్వేద్యతే యేన వేదనేన తత్తతో న భిద్యతే యథా జ్ఞానేనాత్మా. వేద్యంతే తైశ్చ నీలాదయ: భేదే హి సత్యధనా అనేనార్థస్య సంబధిత్వం న స్యాత్ తాదాత్మయస్య నియమహేతోరభావాత్తదుత్పత్తేరనియామకత్వాత్ యశ్వాయం గ్రాహ్యకగ్రాహ్యకసంవిత్తీనాం పృథగవభాస:. స ఏకస్మింశ్చంద్రమసి ద్విత్వావభాస ఇవ భ్రమ:. అత్రాప్యనాదిరవిచ్ఛిన్నప్రవాహభేదవాసనైవ నిమిత్తం. యథోక్తం - సహోపలంభనియమాదభేదో నీలతద్వియో:. భేదశ్చ భ్రాంతివిజ్ఞానైర్దృశ్యేతేందావివాద్వయ ఇతి. అవిభాగోపి బుద్ధయాత్మా విపర్యాసితదర్శనై:. గ్రాహ్యగ్రాహకసంవిత్తిభేదవానివ లక్ష్యత ఇతి. న చ రసవీర్యవిపాకాదిసమానమాశమోదకోపార్జితమోదకానాం స్యాదితి వేదితవ్యం వస్తుతో వేద్యవేదకాకారవిధురాయా అపి బుద్ధేర్వ్యవహర్తుపరిజ్ఞానానురోధేన విభిన్నగ్రాహ్యగ్రాహకాకారరూపవత్తయా తిమిరాద్యుపహతాక్షణాం కేశేంద్రనాడిజ్ఞానా భేదవదనాద్యుపప్లవవాసనాసామర్థ్యదవ్యవస్థోపపత్తే: పర్యనుయో గాత్. యథోక్తం - అవేద్యవేదకాకారా యథా భ్రాంతైర్నిరీక్ష్యతే. విభక్త లక్షణగ్రాహ్యగ్రాహకాకారవిప్లవా. తథా కృతవ్యవస్థేయం కేశాదిజ్ఞానభేదవత్. యదా తదా న సంచోద్యా గ్రాహ్యగ్రాహ్యకలక్షణేతి. తస్మద్బుద్ధిరేవానాదివాసనావశాదనేకాకారవభాసత ఇతి సిద్ధం. తతశ్చ ప్రాగుక్తభావనాప్రచయవలాన్నిఖిలవాసనోచ్ఛేదవిగలితవివిధవిషయాకారోపప్లవావిశుద్ధవిజ్ఞానోదయో మహోదయ ఇతి.
2.21 అన్యేతు మన్యంతే యథోక్తం బాహ్యం వస్తుజాతం నాస్తీతి తదయుక్తం ప్రమాణాభావాత్. న చ సహోపలంభ నియమ: ప్రమాణమితి వక్తవ్యం వేద్యవేదకయోరభేదసాధకత్వే నాభిమతస్యే తస్యాప్రయోజకత్వేన సందిగ్ధవిపక్షవ్యావృత్తికత్వాత్. నను భేధే సహోపలంభనియమాత్మకం సాధనం న స్యాదితి చేన్న. జ్ఞానస్యాంతర్ముఖతయా చ భేదేన ప్రతిభాసమానతయా ఏకదేశత్వైకకాలత్వ లక్షణసహత్వనియమా సంభవాచ్చ నీలాద్యర్థస్య జ్ఞానకారత్వే అహమితి ప్రతిభాస: స్యాత్ నత్విదామితి ప్రతిపత్తి: ప్రత్యయాదవ్యతిరేకాత్. అథోచ్యతే జ్ఞానస్వరూపోపి నీలాకారో భ్రాంత్యా బహిర్వద్వేదేన ప్రతిభాసత ఇతి న చ తత్రాహముల్లేఖ ఇతి. తథోక్తం - పరిచ్ఛేదాంతరాద్యోయం భాగో బహిరివ స్థిత:. జ్ఞానస్యాభేదినో భేదప్రతిభాసోప్యుపప్లవ ఇతి. యదంతర్జ్ఞఏయతత్వం తద్వహిర్వదవభాసత ఇతి చ.
2.22 తదయుక్తం బాహ్యార్థాభావే తదుత్పత్తిరహితతయా బహిర్విదిత్యుపమానోక్తరయుక్తే:. న హి వసుమిత్రో వంధ్యాపుత్రవదభాసిత ఇతి. ప్రేక్షావానాచక్షీత. భేదప్రతిభాసస్య భ్రాంతత్వే అభేదప్రతిభాసస్య భ్రాంతత్వే అభేధప్రతిభాసస్య ప్రామాణ్యం. తత్ ప్రామాణ్యేచ భేదప్రతిభాసస్య భ్రాంతత్వమితి పరస్పరాశ్రయప్రసంగాచ్చ అవిసంవాదానీలతాదికమేవ సంవిదానా బాహ్యమేవోపాదదతే జగత్యుపేక్షంతేత్వాంతరమితి వ్యవస్థాదర్శనాచ్చ. ఏవంగ్చాయమభేదసాధకో హేతుర్నోమయపాయసీయన్యాయవదాభాసంతా భజేత్. అతో బహిర్వదితివదతా బాహ్యం గ్రాహ్యమేవేతి. భావనీయమితి భవదీయ ఏవ బాణో భవంత ప్రహరేత్.
2.23 నను జ్ఞానాభిన్నకాలస్యార్థస్య బాహ్యత్వమనుపపన్నమితి చేత్తదనుపపన్నం. ఇంద్రియసన్నికృష్టస్య విషయస్యోత్పద్యే జ్ఞానే స్వాకారసంపర్కతయా సమర్పితేన చాకారేణ తస్యార్థస్యానుమేయతోపపత్తే:. అత ఏవ పర్యయనుయోగపరిహారౌ సమద్యాహిపాతాం -
భిన్నకాలం కథ్ం గ్రాహ్యమితి చేత్ గ్రాయతా విదు:.
హేతుత్వమేవ చ వ్యక్తేర్ జ్ఞానాకారార్పణక్షమమితి
తథాచ, యథా పృష్ట్యా భోజనమనుమీయతే యథా చ భాపయా దేశ: యథా వా సంభ్రమేణ స్నేహ:, తథా జ్ఞానకారేణ జ్ఞఏయమనుమేయం తదుక్తం,
అర్ద్వేన ఘటయత్యేనాం నహి ముక్తార్ద్వరూపతాం
తస్మాత్ ప్రమేయాధిగతే: ప్రమాణం మేయరూపతేతి.
2.24 న హి విత్తిసత్తైవ తద్వేదనా యుక్తా తస్యా: సర్వత్రావిశేపాత్. తాంతు సారూప్యమావిశత్ సరూపయితుం ఘటయేదితి చ. తథాచ బాహ్యార్థ సద్భావే ప్రయోగ: యే యస్మిన్ సత్యాపి కదాచిత్కా: తే సర్వే తదతిరిక్తసాపేక్షా:. యథా అవివక్షతి అజిగామిపతి మయి వచనగమనప్రతిభాసా వివక్షుజిగమిపుపురుషాంతరసంతానసాపేక్షా:. తథాచ వివాదాద్యాసితా: ప్రవృత్తిప్రత్యయా: సత్యప్యాలయవిజ్ఞానే కదాచిదేవ నీలాద్యుల్లేఖనా ఇతి. తత్రాలయ విజ్ఞానం నామాహమాస్పదం విజ్ఞానం, నీలాద్యుల్లేఖి చ ప్రవృత్తివిజ్ఞానం. యథోక్తం -
తత్ స్యాదాలయవిజ్ఞానం యద్ భవేదహమాస్పదం
తత్ స్యాత్ ప్రవృత్తివిజ్ఞానం యన్నీలాదికముల్లిఖేదితి
2.25 తస్మాదాలయవిజ్ఞానసంతానాతిరిక్తి: కదాచిత్క: ప్రవృత్తివిజ్ఞానహేతుర్వాహ్యోర్థో గ్రాహ్య ఏవ, న వాసనాపరిపాకప్రత్యయ: కదాచిద్కత్వాత్ కదాచిదుత్పాద ఇతి వేదితవ్యం విజ్ఞానవాదినయో హి వాసనానామేకసంతానవర్తినామాలయవిజ్ఞానానాం తత్తత్ప్రవృత్తి జననశక్తి: తస్యాశ్చ స్వకార్యోత్పాదం ప్రత్యాభిముఖం పరిపాక: తస్య చ ప్రత్యయ: కారణం స్వసంతానవర్తిపూర్వక్షణ: కక్షీక్రియతే సంతానాంతరనిబంధనత్వాత్ నంగీకారాత్. తతశ్చ ప్రవృత్తి జ్ఞానజనాలయ విజ్ఞానవర్తివాసనాపారిపాకం ప్రతి సర్వేప్యాలయవిజ్ఞానవర్తిన: క్షణా: సమర్థా ఏవేతి వక్తవ్యం. న చేదేకోపి న సమర్థ: స్యాదాలయవిజ్ఞానసంతానవర్తిత్వావిశేషాత్ సర్వే సమర్థా ఇతి పక్షే కార్యక్షేపానుపపత్తి:. తతశ్చ కదాచిత్కత్వానిర్వాహాయ శబ్దస్పర్శరూపరసగంధవిషయా: సుఖాదివిషయా: షడపి ప్రత్యయాశ్చతుర: ప్రత్యయాన్ ప్రతీత్యోత్పద్యంతే ఇతి చతురేణానిచ్ఛతాప్యచ్ఛప్రాప్తేనా స్వానుభవమనాచ్ఛాద్య పరిచ్ఛేత్తవ్యం. తే చత్వార: ప్రత్యయా: ప్రసిద్ధా ఆలంబనసమనంతర సహకార్యాధిప్రతిరూపా:. తత్ర జ్ఞానపదవేదనీయస్య నీలాద్యవభాసస్య చిత్తస్య నీలాలంబనప్రత్యయాత్ నీలాకారతా భవతి సమనంతరప్రత్యయాత్ నీలాకారతా భవతి, సమనంతర ప్రత్యయాత్ ప్రాచీనజ్ఞానాద్ బోధరూపతా, సహకారిప్రత్యయయాదాలోకాత్ చక్షుషోధిప్రత్యయాద్విషయగ్రహణ ప్రతినియమా: విదితస్య జ్ఞానస్య రసాదిసాధారణ్యప్రాప్తేర్నియామకం చక్షురధిపతిర్భవితుమర్హతి లోకే నియామకస్యాధిపతిత్వోపలంభాత్. ఏవం చిత్తచైత్తాత్మకానాం సుఖాదీనాం చత్వారి కారణాని దృష్ట్యాని. ఏవం చిత్తచైత్తాత్మకానాం సుఖాదీనాం చత్వారికారణాని దృష్టవ్యాని. ఏవం చిత్తచైత్తాత్మకస్కంధ: పంచవిధ: రూపవిజ్ఞానవేదనామజ్ఞాసంస్కారసంజ్ఞక: తత్ర రూప్యంత ఏభిర్విషయా ఇతి వ్యుత్పత్యా సవిషయాణీంద్రియాణి రూపస్కంధ:, ఆలయవిజ్ఞానప్రవృత్తివిజ్ఞానప్రవాహో విజ్ఞానస్కంధ: ప్రాముక్తస్కంధ ద్వయసంబంధజన్య: సుఖదుఖాదిప్రత్యయప్రవాహో వేదనాస్కంధ: గౌరిత్యాది శబ్దోల్లేఖసంవిజ్ఞానప్రవాహ సంజ్ఞాస్కంధ:, వేదనాస్కంధనిబంధనా రాగద్వేపాదయ: క్లేశా ఉపక్లేశాశ్చ మదమానాదయో ధర్మాధర్మోచ సంస్కారస్కంధ:
2.26 తదిదం సర్వం దు:ఖం దు:ఖాయతనం దు:ఖసాధనంచేతి భావయిత్వాతన్నిరోధోపాయం తత్వజ్ఞానం సంపాదయేత్. అత ఏవోక్తం, దు:ఖసముదాయనిరోధమార్గాశ్చత్వార: ఆర్యస బుద్ధాభిమతాని తత్వాని. తత్ర దు:ఖ ప్రసిద్ధం, సముదాయో దు:ఖకారణం, తద్ ద్వివిధం ప్రత్యయోపనిబంధనో హేతుపనిబంధనశ్చ. తత్ర ప్రత్యయోపనిబంధనస్య సంగ్రాహకం సూత్రం "ఇదం కార్య యే అన్యే హేతవ: ప్రత్యయంతి" గచ్ఛంతి తేషామయమానానాం హేతూనాం భావ: ప్రత్యయత్వం కారణసమవాయ: తన్మాత్రస్య ఫలం న చేతనస్య కస్యాచిదితి సూత్రార్థ:. యథా బీజహేతురంకరో ధాతూనాం షష్ణాం సమవాయాజ్జ్యతే. తత్ర పృథివీధాతురంకస్య కాఠిన్యగంధంచ జనయతి, అబ్ధాతు: స్నేహం సమంచ జనయతి తేజోధాతృ రూపర్మోషణ్యంచ, వాయుధాతు: స్పర్శనం చలంచ, ఆకాశధాతుఖకాశం శబ్దంచ, ఋతుధాతుర్యథాయోగం పృథివ్యాదికం. హేతుపనిబంధనస్య చ సంగ్రాహకం సూత్రం ఉత్పాదద్వా తథాగతానానముత్పాదద్వా స్థితైవేషాం ధర్మణాం ధర్మతా ధర్మస్థిథితా ధర్మనియామకతా చ ప్రతీత్య సముత్పాదానులోమతేతి. తథాగతానాం బుద్ధానాం మతే ధర్మాణాం కార్యకారణరూపాణాం యా ధర్మతా కార్యకారణ భావరూపా ఏషోత్పాదాదనుత్పాదాద్ వా స్థితా, యస్మిన్ సతి యదుత్పద్యతే తత్తస్య కారణస్య కార్యమితి ధర్మతేత్యస్య వివరణం ధర్మస్య కార్యస్య కారణానతిక్రమేణ స్థితి:. స్వార్థికస్తప్రత్యయ:. ధర్మస్య కారణం స్వకార్యం ప్రతి నియామకతా.
2.27 నన్వయం కార్యకారణాభావశ్చేతనమంతరేణ న సంభవతీతి అత ఉక్తం కారణే సతి తత్ప్రతీత్యప్రాప్యసముత్పాదే అనులోమతా అనుమారితా యా సైవ ధర్మతా ఉత్పాదాదనుత్పాదాద్వా ధర్మాణాం స్థితా. నా చాత్రకశ్చిచ్చేతనోధిష్ఠాతోపలంభ్యత ఇతి సూత్రార్థ:. యథా ప్రతీత్యసముత్పాదస్య హేతుపనిబంధ:, బీజాదంకరోంకరాత్ కాండం కాండన్నాలోనాలాద్దర్భస్తత: శూకం తత: పుష్పం తత: ఫలం. న చాత్ర బాహ్యే సముదాయే కారణం బీజాది కార్యమంకరాది వా చేతీయతే. అహమంకర నివృత్యామి అహం బీజేన నివృత్తిత్ ఇతి. ఏవమాధ్యాత్మికేష్వపి కారణద్వయమవతంతవ్యం. పుర: స్థితే ప్రమేయాబ్ధౌ గ్రంథ విస్తరభీరుభిరుపరమ్యతే.
2.28 తదుభయనిరోధస్తదనంతరం విమలజ్ఞానోదయో వా ముక్తి:, తన్నిరోధోపాయో మార్గ: స చ తత్వజ్ఞానం, తచ్చ ప్రాచీనభావనావలభ్దావతీతి పరమం రహస్యం. సూత్రస్యాంతం పృచ్ఛతాం కథితం భవంతశ్చ సూత్రస్యాంతం పృష్టవంత: సౌత్రాంతికా భవనిత్వతి భగవతాభిహితతయా సౌత్రాంతికసంజ్ఞా సంజ్ఞాతేతి.
2.29 కేచేన బౌద్ధాబాహ్యేషు గంధాదిషు ఆంతరేషు రూపాదిక్తంధేషు సత్స్వపి తత్రానాస్థాముత్పాదయితుం సర్వ శూన్యమితి, ప్రాథమికాన్ వినేయానచీథత్ భగవాన్, ద్వితీయాంస్తు విజ్ఞానమేవైకం సదితి, తృతీయానుభయం సత్యమిత్యాస్థితాన్ విజ్ఞఏయమనుమేయమితి, సేయం విరుద్ధా భాషేతి వర్ణయంతో వైభాపికాఖ్యయా ఖ్యాతా: ఏషా హి, తేషా పరిభాషా సమున్మిపతి. విజ్నేయానుమేయత్వవాదే ప్రాత్యక్షికస్య కస్యాచిద్ప్యర్థస్యాభావేన వ్యాప్తి సంవేదదనస్థానాభావేనానుమానప్రవృత్త్యనుపపత్తే: సకలలోకానుభవవిరోధశ్చ. తథశ్చార్థో ద్వివిధ: గ్రాహ్యోధ్యవసేయశ్చ. తత్ర గ్రహణం నిర్వికల్పకరూపం ప్రమాణం కల్పనాషోధత్వాత్. అధ్యవసాయ: సవికల్పకరూపోప్రమాణం కల్పనాజ్ఞానత్వాత్. తదుక్తం -
"కల్పనాషోఢమభ్రాంతం ప్రత్యక్షం నిర్వికల్పకం.
వికల్పో వస్తునిర్భాసాదసంవాదాదుపప్లవ" ఇతి.
గ్రాహ్యవస్తుప్రమాణం హి గ్రహణం యదితోన్యథా.
న తద్వస్తు న తన్మానం శబ్దలింగేంద్రియాదిజమితి చ.
2.30 నను సవికల్పకస్యాప్రమాణ్యే కథం తత: ప్రవృత్తస్యార్థప్రాప్తి: సంవాదశ్వోపపద్యేయాతామితి చేన్న తద్భద్ధం మణిప్రభావవిషయమణివికల్పన్యాయేన పారంపర్యేణార్థప్రతిలంభసంభవేన తదుపపత్తే:. అవశిష్టం సౌత్రాంత్రికప్రస్తావే ప్రపంచితమితి నేహ ప్రత్య్ంతే. న చ వినేయాశయానురోధేనోపదేశభేధ: సాంప్రదాయికో న భవతీతి భణితవ్యం. యతో భణితం బోధాచిత్తవివరణే.
2.31 దేశనాలోకనాథానాం సత్వాశయవశానుగా:
విద్యంతే బహుధా లోకే ఉపాయైర్బహుభి: కిల
2.32 గంభీరోత్తానభేదేనక్వచిచ్చోభయలక్షణా:
భిన్నాహి దేశనా భిన్నా శూన్యతాద్వయలక్షణేతి
2.33 ద్వాదశాయతనపూజా శ్రేయస్కరీతి బౌద్ధనయే ప్రసిద్ధం-
అర్థానుపార్జ్య బహుశో ద్వాదశాయతనాని వై.
పరిత: పూజనీయాని కిమన్యైరిహ పూజితై:
2.34 జ్ఞానేంద్రియాణి పంచైవ తథా కర్మేంద్రియాణి చ
మనో బుద్ధిరితి ప్రోక్తం ద్వాదశాయతనం బుధైరితి
2.35 వివేకవిలాసే బౌద్ధమతామిత్థమభ్యఘాయి
బౌద్ధానాం సుగతో దేవో విశ్వంచ క్షణభంగరం
ఆర్యసత్వాఖ్యయా తత్త్వచతుష్టయమిదం క్రమాత్
2.36 దు:ఖమాయతనంచైవ తత: సముదయో మత:
మార్గశచేత్యస్య చ వ్యఖ్యా క్రమేణ శ్రూయతామత:
2.37 దు:ఖం సంసారిణ: స్కంధాస్తే చ పంచ ప్రకీర్తితా:
విజ్ఞానం వేదనా సంజ్ఞా సంస్కారో రూపమేవ చ
2.38 పంచేంద్రియాణి శబ్దాద్యా విషయా: పంచ మానసం
ధర్మాయతనమేతాని ద్వాదశాయతనాని తు
2.39 రాగాదీనాం గణోయం స్యాత్ సముదేతి నృణాం హృది
ఆత్మాత్మీయస్వభావాఖ్య: స స్యాత్ సముదయ: పున:
2.40 క్క్షణికా: సర్వసంస్కారా ఇతి యా వాసనా స్థిరా
స మార్గ ఇతి విగ్నేయ: స చ మోక్షోభిధీయతే
2.41 ప్రత్యక్షమనుమానంచ ప్రమాణద్వితయం తథా
చతు:ప్రస్థానికా బౌద్ధా: ఖ్యాతా వైభాషికాదయ:
2.42 అర్థో జ్ఞానాన్వింతో వైభాషికేణ బహు మన్యతే
సౌత్రాంతికేన ప్రత్యక్షగ్రాహ్యార్థో న బహిర్మత:
2.43 ఆకారసహితా బుద్ధిర్యోగాచార్యస్య సమ్మతా
కేవలాం సంవిదం స్వస్థాం మన్యంతే మధ్యమా: పున:
2.44 రాగాదిజ్ఞానసంతానవాసనాచ్చేదసంభవా
చతుర్ణామపి బౌద్ధానాం ముక్తిరేషా ప్రకీర్తితా
2.45 కృతి: కమండలుమౌండచ్యం చీరం పూర్వాహభోజనం
సంగో రక్తాంబరత్వచ్చ శిశ్రియే బౌద్ధాభిక్షుభిరితి
ఇతి సర్వదర్శనసంగ్రహే బౌద్ధదర్శనం సమాప్తం