సర్వదర్శన సంగ్రహం/చార్వాక దర్శనం
చార్వాక దర్శనం
1.1 నిత్యజ్ఞానాశ్రయం వందే ని:శ్రేయసనిధిం శివం. యేనైవ జాతం మహ్యాది తేనైవేదం సకర్తృకం
1.2 పారం గతం సకలదర్శనసాగరాణాసాత్మోచితార్థచరితార్థితసర్వలోకం. శ్రీ శాడ్గర్పాణితనయం నిఖిలాగమజ్ఞం సర్వజ్ఞవిష్ణుగురుమన్వహమాశ్రయోహం
1.3 శ్రీమత్య్సాయణదుగ్దాబ్ధికౌస్తుభేన మహౌజసా. క్రియతే మాధవార్యేణ సర్వదర్శనసంగ్రహ:
1.4 పూర్వేషామతిదుస్తరాణి సుతరామాలోడచ్య శాస్త్రాణ్యసౌ శ్రీమత్య్సాయణమాధవ: ప్రభురుపన్యాస్థత్సతాం ప్రీతయే. దూరోత్సరిత మత్సరేణ మనసా శృణ్వంతు తత్సజ్జనా మాల్యం కస్య విచిత్రపుష్పరచితం ప్రీత్యై న సంజ్యాతే
1.5 అథ కథం పరమేశ్వరస్య నిశ్రేయసప్రదత్వమభివీయతే బృహస్పతి మతానుసారిణా నాస్తికశిరోమణినా చార్వాకేణ దోరోత్సారితత్వాత్ దురుచ్ఛేదం హి చార్వాకస్య చేష్టితం. ప్రాయేణ సర్వప్రాణినస్తావత్ "యావజ్జీవత్ సుఖం జీవేత్, జీవోన్నాస్తి మృత్యురాగోచర:. భస్మీభూతస్య దేహస్య పునరాగమనం కుత:" ఇతి.
1.6 లోకగాథామనురుంధానా నీతికామశాస్త్రానుసారేణార్థకామావేవేవ పురుషార్థౌ మన్యమానా: పారలౌకికమర్థపారలౌకికమర్థపహృవానాశ్చార్వాకమతమనువర్తమానా ఏవానుభూయంతే. అత ఏవా చార్వాకమతస్య లోకాయతమిత్యన్వర్థమపరం నామధేయం
1.7 తత్ర పృథివ్యాదీని భూతాని చత్వారి తత్వాని తేభ్య ఏవ దేహాకారపరిణతేభ్య: కిణ్వాదిభ్యో మదశక్తివత్ చైతన్యముపజాయతే తేషు వినష్టేషు సత్సు స్వయం వినశ్యతి. తదిహ విజ్ఞానధన ఏవైతేభ్యో భూతేభ్య: సముత్థాయ తాన్యేవాను వినశ్యతి స న ప్రేత్య సంగ్నాస్తీతి.
1.8 తత్ చైతన్యవిశిష్ఠదేహ ఏవాత్మా దేహాతిరక్తి ఆత్మాని ప్రమాణాభావాత్ ప్రత్యక్షైకప్రమాణవాదితయా అనుమానాదేరనంగీకారేణ ప్రామాణ్యాభావాత్.
1.9 అంగనాలింగానాదిజన్యం సుఖమేవ పురుషార్థ:. న చాస్య దు:ఖసంభిన్నతయా పురుషార్థత్వమేవ నాస్తీతి మంతవ్యం. అవర్జనీయతయా ప్రాప్తస్య దు:ఖస్య పరిహారేణ సుఖమాత్రస్యైవ భోక్తవ్యత్వాత్. తథ్యథా మత్స్యార్థీ సశల్కాన్ సకంటకాన్ మత్స్యానుపాదత్తే స యావదాదేయం తావదాదాయ నివర్తతే. యథా వ ధాన్యార్థీ సపలాలాని ధన్యాన్యాహారతి స యావదోదయం తావదాదాయ నివర్తతే. తస్మాద్దు:ఖభయాన్నానుకూలవేదనీయం సుఖం త్యక్తుసుచితం. నహి మృగా: సంతీతి శాలయో నోప్యంతే నహి భిక్షుకా: సంతీతి స్థాల్యో నాధిశ్రీయంతే యది భీరుదృష్టం సుఖం త్యజేత్ తర్హి స పశువాన్సూర్ఖో భవేత్.
1.10 తదుక్తం - త్యాజ్యం సుఖం విషయసంగమజన్మం పుంసాం దు:ఖోపసృష్టమితి మూర్ఖావిచారణౌషా. బ్రీహింగ్జిహా సతి సితోత్తమతండులాఢ్యాన్ కో భోస్తుపకణోపహితాన్ హితార్థీ.
1.11 నను పారలౌకికసుఖాభావే బహువిత్తవ్యయ శరీరాయాససాధ్యే అగ్నిహోత్రాదౌ విద్యావృద్ధా: కథం ప్రవర్తిష్యంతే ఇతి చేత్ తదాపి న ప్రమాణకోటిం ప్రవేష్టుమీష్టే అనుతవ్యాఘాత పునరుక్తదోషైర్దూపితతయా వైదికమ్మన్న్యైరేవ ధూర్తబకై: ప్రరస్పరం కర్మకాండప్రామాణ్యవాదిబిర్ఙానకాండ ప్రామాణ్యవాదిభి: కర్మకాండస్య చ ప్రతిక్షిప్తత్వేన త్రయ్యా ధూర్తప్రలాపమాత్రత్వేన అగ్నిహోత్రాదేర్జీవికామాత్రప్రయోజనత్వాత్. తథా చాబాణక: "అగ్నిహోత్రం త్రయో వేదాస్త్రిదండం భస్మగుంఠనం. బుద్ధిపౌరుషహీనానాం జీవికేతి బృహస్పతి:."
1.12 అత ఏవం కంటకాదిజన్యం దు:ఖమేవ నరకం లోకసిద్ధౌ రాజా పరమేశ్వర: దేహోచ్ఛేదో మోక్ష:. దేహాత్మవాదే చ కృశోహమిత్యాది సామాన్యాధికరణ్యోపపత్తి:. మమ శరీరమితి వ్యవహారో రాహో: శిర ఇత్యాదివదౌపచారిక:
1.13 తదేతత్ సర్వ సమగ్రాహి "అత్ర చత్వారి భూతాని భూమ్యాపనలానిలా:. చతుర్భ్య: ఖలు భూతేభ్యశ్చైతన్యముపజాయతే
1.14 కిణ్వాదిభ్య: సమేతేభ్యో ద్రవ్యేభ్యో మదశక్తివత్. అహం స్థూల: కృషోస్మీతి సామాన్యాధికరణ్యత:
1.15 దేహ: స్థౌల్యాది యోగాచ్చ స ఏవాత్మా న చాపర:. మమ దేహోయమిత్యుక్తి: సంభవేదౌపచారికీ" ఇతి.
1.16 స్యాదేతత్ స్యాదేష మనోరథో యద్యనుమానాదే: ప్రామాణ్యం న స్యాత్ అస్తి చ ప్రామాణ్యం కథమన్యథా ధర్మోపలంభానంతరం ధూమధ్వజే ప్రేక్షావతాం ప్రవృత్తిరుపపద్యేత్. నద్యాస్తీరే ఫలాని సంతీతి వచన శ్రవణమననంతరం ఫలార్థినాం నదీతీరే ప్రవృత్తిరితి. తదే తన్మనో రాజ్యవిజృంభణం వ్యాప్తిపక్షధర్మమతశాలి హి లింగ: గమకమభ్యుపగతమనుమానప్రామ్యాణ్యవాదిభి: వ్యాప్తిశ్చోవిధోపాధివిధుర: సంబంధ: స చ స్వసత్యాక్షురాదివన్నాంగభావం భజతే కింతు జాతతయా. క: ఖలు జ్ఞానోపాయో భవేత్. న తావత్ ప్రత్యక్షం తచ్చ బాహ్యమాంతరం వాభిమతం. న ప్రథమ తస్య సంప్రయుక్తవిషయ జ్ఞానజనకత్వేన భవతి ప్రసరసంభవోపి భూతభవిష్యతోస్తద్ సంభవేన సర్వోపసంహారవత్యావాప్తేర్దుర్జ్ఞానత్వాత్ న చ వ్యాప్తి జ్ఞానం సామాన్యగోచరమితి మంతవ్యం వ్యక్తయోర్వినాభావాభావప్రసంగాత్ నాపి చరమ: అంత:కరణస్య బహిరింద్రియ తంత్రత్వేన బాత్ద్యేర్థే స్వాతంత్ర్యేణ ప్రవృత్యనుపపత్తే:.
1.17 తదుక్తం - 'చక్షురాద్యుక్త విషయం పరతంత్ర బహిర్మ్మన:' ఇతి. నాప్యనుమానం వ్యాప్తిజ్ఞానోపాయ: తత్ర తత్రాప్యేవసితి. అనవస్థాదౌస్థ్యప్రసంగాత్. నాపి శబ్దస్తదుపాయ: కాణాదమతానుసారేణానుమాన ఏవాంతర్భావాత్ అనంతర్భావేవా వృద్ధవ్యవహారరూపలింగావగతి: సాపేక్షతయా ప్రాయుక్తదూషణలంఘనాజంఘాలత్వాత్. ధూమధ్వజయోరావినాభావోస్తీతి వచనమాత్రే మన్వాదివద్ విశ్వాసాభావాచ్చ. అనుపదిష్టావినా పురుషస్యార్థాంతరదర్శనేనార్థాంతరానుమిత్యభావే స్వార్థానుమానకథాయా: కథాశేషత్వప్రసంగాచ్చ. ఉపమానాదికంతు దూరాపాస్తం తేషాం సంజ్ఞాసంజ్ఞఇసంబంధాదిబోధకత్వేనానౌపాధికత్వసంబంధబోధకత్వాసమ్మవాత్. కిం చ ఉపాధ్యభావోపి దుఖగమ ఉపాధీనాం ప్రత్యక్షత్వనియమాసంభవేన ప్రత్యక్షాణామభావస్య ప్రత్యక్షత్వేపి అప్రత్యక్షాణామభావస్యాప్రత్యక్షతయా అనుమానాద్యాపేక్షాయాముక్తదూషణాతివృత్తే:
1.18 అపిచ - సాధనావ్యాపకత్వే సతి సాధ్య సమవ్యాప్తిరితి తల్లక్షణం కక్షీకర్తవ్యం. తదుక్తం - అవ్యాప్తసాధనో య: సాధ్యసమవ్యాప్తిరుచ్యతే స ఉపాధిరితి.
1.19 శబ్దోనిత్యవే సాధ్యే సకర్తుకత్వం ఘటత్వమశ్రావణతాంచ వ్యావర్తయితుముపాత్తాన్యత్ర క్రమతో విశేషణాని త్రీణి. తస్మాదిధమనవధ్యం సమాసమేత్యాదినోక్తమాచార్యైశ్చేతి. తత్ర విద్యద్యవసాయపూర్వకత్వాన్నిషేధాధ్యవసాయస్యోపాధి జ్ఞానే జాతే తద్భావ విశిష్టసంబంధరూప వ్యాప్తిజ్ఞానం, వ్యాప్తిజ్ఞానాధీనం చోపాధిజ్ఞానమితి పరస్పరాశ్రయ వజ్రప్రహారదోషో వజ్రలేపాయతే. తస్మాదవినాభావస్య దుర్బోధితయానానుమానాద్యవకాశ:. ధూమాది జ్ఞానానంతరమన్యాదిజ్ఞానే ప్రవృత్తి: ప్రత్యక్షమూలతయా భ్రాంత్యా వా యుజ్యతే. క్వచిత్ ఫలప్రతిలంభస్తు మణిమంత్రౌషధాదివత్ యాదృచ్ఛిక: అతస్తంతు సాధ్యమదృష్టాదికమపి నాస్తి. నన్వదృష్టానిష్టౌ జగద్వైచిత్ర్యమాకస్మికం స్యాదితి చేత్ న తద్వంద్వం "అగ్నిరుష్ణో జలం శీతం శీతస్పర్శస్తథానిల:. కేనేదం చిత్రితం తస్మాత్ స్వభావాత్తధ్వవస్థితిరితి".
1.20 తదేతత్ సర్వం బృహస్పతినాప్యుక్తం. "న స్వర్గో నాపవర్గో వా నైవాత్మా పారలౌకిక:. నైవ వర్ణాశ్రమాదీనాం క్రియాశ్చ ఫలదాయికా:
1.21 అగ్నిహోత్రం త్రయో వేదాస్త్రిదండం భస్మగుంఠనం. బుద్ధిపౌరుషహీనానాం జీవికా ధాతునిర్మితా.
1.22 పశుశ్వేన్నిహత: స్వర్గ జ్యోతిష్టోమే గమిప్యతి. స్వపితా యజమానేన తత్ర కస్మాన్న హింస్యతే
1.23 మృతానామపు జంతూనాం శ్రాద్ధం చేత్తృప్తికారణం. నిర్వాణస్య ప్రదిపస్య స్నేహ: సంవర్ధయేచ్ఛిఖాం
1.24 స్వర్గస్థితా యదా తృప్తిం గచ్ఛ్యేస్తత్ర దానత:. ప్రాసాదస్యోపరిస్థాన మాత్ర కస్మాన్న దీయతే.
1.25 యావజ్జీవేత్ సుఖం జీవేత్ ఋణం కృత్వా ఘృతం పిబేత్. భస్మీభూతస్య దేహస్య పునరాగమనం కుత:.
1.26 యది గచ్ఛేత్పరం లోకం దేహాదేష వినిర్గత:. కస్మాద్భూయో న చాయాతి బంధుస్నేహసమాకుల:
1.27 త్రయో వేదస్య కర్తారో భండధూర్తనిశాచారా:. జర్ఫరీతుర్ఫరీత్యాది పండితానాం వచ: స్మృతం.
1.28 అశ్వస్యాత్ర హి శిశ్నం తు పత్నీగ్రాహ్యం ప్రకీర్తితం. భండైస్తద్వత్పరం చైవ గ్రాహ్యజాతం ప్రకీర్తితం. మాంసానాం ఖాదనం తద్వన్నిశాచరసమీరితిమితి. తస్మాద్ బహూనాం ప్రాణీనామనుగ్రహార్థ చార్వాకమతమాశ్రయణీయమితి రమణీయం.
ఇతి సాయణమాధవీయే సర్వదర్శనసంగ్రహే చార్వాకదర్శనం సమాప్తం.