సర్వదర్శన సంగ్రహం/జైమినీయ దర్శనం
జైమినీయ దర్శనం
1. నను ధర్మానుష్ఠానవశాదభిమతధర్మసిద్ధిరితి జేగీయతే భవతా. తత్ర ధర్మ: కిం లక్షణక: కిం ప్రమాణక ఇతి చేత్ ఉచ్యతే శ్రూయతామావధానేన. అస్య ప్రశ్నస్య ప్రతివచన ప్రాచ్యాం మీమాంసాయాం ప్రాదర్శి జైమినినా మానినా
2. సా హి మీమాంసా ద్వాదశలక్షణీ. తత్ర ప్రథమేధ్యాయే విద్యథవాదమంత్రస్మృతినామధేయార్థకస్య శబ్దరాశే: ప్రామాణ్యం.
3. ద్వితీయే కర్మభేదోపోద్ఘాతప్రమాణాపవాదప్రయోగభేదరూపోర్థ:
4. తీయో శృతిలింగవాక్యదివిరోధప్రతిపత్తికర్మానారభ్యాధీతబహుప్రధానోపకారకప్రయాజాదియాజమానాచింతనం.
5. చతుర్థో ప్రధానప్రయోజకత్వాప్రధాన ప్రయోజకత్వజుహూపర్ణతాదిఫలరాజసూయగతధన్యాకాంక్షద్యూతదిచింతా.
6. పంచమే శృత్యాదిక్రమతద్విశేషవృద్ధయవర్ధనప్రాబల్యదౌర్బల్యాచింతా.
7. షష్ఠే అధికారితద్ధర్మద్రవ్యప్రతినిధ్యర్థలోపనప్రాయాశ్చిత్తసత్రదేయవహ్నివిచార:
8. సప్తమే ప్రత్యక్షావచనాతిదేశేషు నామలింగాతిదేశవిచార:
9. అష్టమే స్పష్టాస్పష్టప్రబలలింగాతిదేశాషవాదవిచార:.
10. నవమే ఊహవిచారారంభసామోహమంత్రోహతత్ప్రసంగాగతవిచార:.
11. దశమే బాధహేతుద్వారలోపవిస్తారబాధకారణకార్యైకత్వగ్రహాదిసామప్రకీర్ణన్ంచర్థవిచార:
12. ఏకాదశే తంత్రోపోద్ధాతతంత్రావాపతంత్రప్రపంచనావాపప్రపంచనచింతనాని.
13. ద్వాదశే ప్రసంగతంత్రానిర్ణయసముచ్చయ వికల్పవిచార:
14. తత్రాథాతో ధర్మజిజ్ఙాసేతి ప్రథమమధికరణం పూర్వమీమాంసరంభీపపాదనపరం.
15. అధికరణంచ పంచవయవమాచక్షతే పరీక్షకా:. తే చ పంచావయావ: విషయసంశయపూర్వపక్షసిద్ధాంతసంగతిరూపా:
16. తత్రాచార్యమతానుసారేణాధికరణం నిరూప్యతే. స్వాధ్యాయోధ్యేతవ్య ఇత్యేతద్వాక్యం విషయ:
17. చోదనాలక్షణోర్థో ధర్మ ఇత్యారంభ్యాన్వాహార్య్యో చ దర్శనాదిత్యేతదనంతం జైమినీయం ధర్మశాస్త్రమనారభ్యామారభ్యం వేతి సందేహ:.
18. అధ్యయనవిధేరదృష్టార్థ దృష్టార్థత్వాభ్యాం తత్రానారభ్యమితి పూర్వ: పక్ష:. అధ్యయనవిధేరర్థావబోధలక్షకదృష్టఫలకత్వానుపపత్తేరర్థావబోధార్థమధ్యయనవిధిరితి వదన్ వాది ప్రష్టవ్య: కిమత్యంతమప్రాప్తమధ్యయనం విధీయతే కింవా పాక్షికమవఘాతవన్నియమ్యత ఇతి.
19. న తావదాద్య: వివాదపదం వేదాధ్యయనమర్థావబోధహేతు: అధ్యయనత్వాద్భారతాధ్యయనవదిత్యనుమానేన విద్యనపేక్షతయా ప్రాప్తత్వాత్.
20. అస్తు తర్హి ద్వితీయ: యథా నఖవిదలాదినా తండులనిష్పత్తిసంభవాత్ అవఘాతనిష్పన్నైరేవ తండులై: షిష్టపురోడాశాదికరణే అవాంతరాపూర్వద్వారా దర్శపూర్ణమాసౌ పరమాపూర్వముత్పాదయత: నాపరథా అత: అపూర్వమవఘాతస్య నియమహేతు: ప్రకృతే లిఖితపాఠజన్యేనాధ్యయనజన్యేన వార్థావబోధేన కృత్వనుష్ఠానసిద్ధేరధ్యయనస్య నియమహేతుర్నాస్త్యేవ. తస్మాదర్థావబోధహేతువిచారశాస్త్రస్య వైధత్వం నాస్తీతి. తర్హి శ్రూయమాణస్య విధే: కా గతిరితి చేత్ స్వర్గఫలకోక్షరగ్రహణమాత్రవిధిరితి భవాన్ పారితుష్యతు విశ్వజిన్న్యాయేనాశృతస్యాపి కల్పయితుం శక్యత్వాత్ యథా స స్వర్గ: సర్వాన్ ప్రత్యవిశిష్టత్వాదితి విశ్వజిత్యశృతమప్యధికారిణం సంపాదయతా తద్విశేషణం స్వర్గ: ఫలం యుక్త్యా నిరణాయి తద్వదద్యయనేప్యస్తు.
21. తదుక్తం-
వినాపి విధినాదృష్టలాభాన్న హి తదర్థతా
కల్పాస్తు విధి సామర్థ్యాత్ స్వర్గో విశ్వజిదాదివదితి
22. ఏవంచ సతి వేదమధీత్య స్నాయదితి స్మృతిరనుగృహీతా భవతి.
అత్ర హి వేదాధ్యయనసమావర్తనయోఖ్యవధానమవగమ్యతే
23. తావకే మతే త్వధీతేపి వేదే ధర్మవిచారాయ గురుకులే వస్తవ్యం తథా సత్యవ్యవధానం బాధ్యేత్. తస్మాద్విచారశాస్త్రస్య వైధత్వాభావాత్ పాఠమాత్రేణ స్వర్గసిద్ధే: సమావర్తనశాస్త్రచ్చ ధర్మవిచారమనారంభణీయమితి పూర్వపక్షసంక్షేప:.
24. సిద్ధాంతస్త్వన్యత: ప్రాప్తత్వాదప్రాప్తవిధిత్వం మాస్తు నియమవిధిత్వపక్షస్తు వజ్రహస్తేనాపి నాపహస్తయితుం పార్యతే.
25. తథాహి స్వాధ్యాయోధ్యేతవ్య ఇతి తవ్యప్రత్యయ: ప్రేరణాపరపర్యాయాం పురుషవృత్తిరూపార్థభావనాభావ్యాబిధ్యాభావనాం ప్రత్యయయితి. సాహ్యర్థభావనాసహితమనుబద్ధం భావమాకాంక్షంతి న తావత్సమానపదోపాత్తమధ్యయనభావ్యం పరిరభతే.
26. అధ్యయనశబ్దార్థస్య స్వాధీనోచ్ఛారణక్షమత్వస్య వాంగ్మనసవ్యాపరస్య క్లేశార్థకస్య భావ్యత్వాసంభవాత్. నాపి సమానవాక్యోపాత్త: స్వాధ్యాయ: స్వాధ్యాయశబ్దార్థస్య వర్ణరశేర్నిత్యత్వేన విభుత్వేన చోత్పత్త్యాదీనాం చతుర్ణా క్రియాఫలానామసంభవాత్. తస్మాత్ సామర్థ్య ప్రాప్తోవబోధే భావ్యత్వేనావతిష్టతే.
27. అర్థీసమర్థో విద్వానధిక్రియత ఇతి న్యాయేన దర్శపూర్ణమాసాదివిషయావబోధమవేక్షమాణా: తత్త్వబోధే స్వాధ్యాయం వినియుంజతే.
28. అధ్యయనవిధిశ్చ లిఖితపాఠాదివ్యావృత్త్యా అధ్యయనసంస్కృతత్వం స్వాధ్యాయస్యావగమయితి. తథా చ యథా దర్శపూర్ణమాసాదిజన్యం పరమాపూర్వం అవఘాతాదిజన్యస్యావాంతరాపూర్వస్య కల్పకం తథా సమస్తకృతుజన్యమపూర్వజాతం కృతుజ్ఙానసాధనాధ్యయయననియమజన్యమపూర్వం కల్పయిష్యతి నియమాదృష్టానిష్టౌ విధిశ్రవణవైఫల్యమాపద్యేత్. న చ విశ్వజిన్యేన ఫలకల్పనాకల్ప్యతే అర్థావబోధే దృష్టే ఫలే సతి ఫలాంతరకల్పనాయా: అయోగాత్.
29. తదుక్తం-
లభ్యమానే ఫలే దృష్టే నాదృష్టఫలకల్పనా
విధేస్తు నియమార్థత్వాన్నానర్థక్యం భవిష్యతీతి.
30. నను వేదమాత్రాద్యాయినోర్థావబోధానుదయేపి సాంగవేదాధ్యాయిన: పురుషస్యార్థావబోధసంభవాత్. విచారశాస్త్రస్య వైఫల్యమితి చేత్తదసమంజసం బోధమాత్రసంభవేపి నిర్ణయస్య విచారాధీనత్వాత్. తద్యథా, అక్తా శర్కరా ఉపదఘాతీత్యత్ర ఘృతేనైవ న తైలాదినేత్యర్థనిర్ణయో వ్యాకరణేన నిగమేన నిరుక్తేన వా న లభ్యతే, విచారశాస్త్రేణ తు తేజో వై ఘృతమితి వాక్యశేషవశాదర్థానిర్ణయో లభ్యతే. తస్మాద్విచారశాస్త్రస్య వైధత్వం సిద్ధం.
31. న చ వేదమఘీత్య స్నాయదితి శాస్త్రం గురుకులనివృత్తిపరం వ్యవధానప్రతిబంధకం బాధ్యేతేతి మంతవ్యం స్నాత్వా భుక్తే ఇతివత్ పూర్వాపరీభావసమానకర్తకత్వమాత్రప్రతిపత్యా అధ్యయనసమావర్తనయోనైరంతర్యప్రతిపత్తే:. తస్మాద్విధిసామర్థ్యదేవాధికరణసహస్నాత్మకపూర్వమీమాంసశాస్త్రమారంభణీయం. ఇదం చాధికరణం శాస్త్రేణోపోద్ఘాతత్వేన సంబధ్యతే.
32. తదాహ-
చింతా ప్రకృతసిద్ధార్థాముపోద్ఘాతం ప్రచక్షత ఇతి
33. ఇదమేవాధికరణం గురుమతమనుస్తుత్యోపన్యస్తే. అష్టవర్ష బ్రాహ్మణముపనయీత తమధ్యాపయీతేత్యత్రాధ్యాపనం నియోగవిషయ: ప్రతిభాసతే నియోగశ్చ నియోజ్యమపేక్షతే.
34.కశ్చాత్య నియోజ్య ఇతి చేదాచార్యకకామ ఏవ సమ్మాననేత్యాదినా పాణిన్యనుశాసనేనాచార్యకరణేష్యమాణే నయతేర్ధాతోరాత్మనేపదస్య విధానాత్ ఉపనయనే యో నియోజ్య: స ఏవాధ్యాపనేపి తయోరేకప్రయోగత్వాత్.
35. అత ఏవోక్తం మనునా మునినా-
ఉపనీయ తు య: శిప్యం వేదమధ్యాపయేద్విజ:
సాంగంచ సరహస్యంచ తమాచార్యం ప్రచక్షత ఇతి.
36. తతశ్చార్యకర్తుకమధ్యాపనం మాణవకకర్తకేణాధ్యయనేన వినా న సిద్ధవ్యతీత్యధ్యాపనవిధి ప్రయుక్త్యైవాధ్యయనానుష్ఠానం సేత్య్సతి ప్రయోజ్యకవ్యాపారమంతరేణ ప్రయోజకవ్యాపారస్యానిర్వాహాత్.
37. తర్హ్యధ్యేతవ్య ఇత్యస్య విధిత్వం న సిధ్యతీతి చేన్మాసైత్సీత్ కా నో హాని:. పృథగద్యయయనవిధేరభ్యుపగమే ప్రయోజనాభావాద్విధిత్వస్య నిత్యానువాదత్వేనాప్యుపపత్తే:. తస్మాదద్యయయనవిధిముపజీవ్యపూర్వముపపన్యస్తౌ పూర్వోత్తరపక్షౌ ప్రకారాంతరేణ ప్రదర్శనీయౌ విచారశాస్త్రమర్వేధత్వేనానారబ్ధవ్యమితి పూర్వపక్ష: వైధత్వేనారబ్ధవ్యమితి రాద్ధాంత:.
38. తత్ర వైధత్వం వదతా వదితవ్యం కిమధ్యాపనావిధిర్మాణవకస్యార్థావబోధమపి ప్రయుంక్తే కిం వా పాఠమాత్రం. నాద్య: వినాప్యార్థావబోధేనాధ్యాపనాసిద్ధే:. న ద్వితీయ: పాఠమాత్రే విచారస్య విషయప్రయోజనయోరసంభవాదాపాతత: ప్రతిభాత: సందిగ్ధోర్థో విచారశాస్త్రవిషయో భవతి. తథా సతి యత్రార్థావగతిరేవ నాస్తి తత్ర సందేహస్య కా కథా విచారఫలస్య నిర్ణయస్య ప్రత్యాశా దూరత్ ఏవ.
39. తథా చ యదసందిగ్ధం ప్రయోజనం తత్ప్రేక్షావత్ప్రతిపిత్సాగోచరం యథా సమనస్కేంద్రియసన్నికృష్ట: స్పష్టాలోకమధ్యమధ్యాసీనో ఘట ఇతి న్యాయేన విషయప్రయోజనయోరసంభవేన విచారశాస్త్రమనారభ్యమితి పూర్వ: పక్ష: అధ్యాపనవిధినార్థవబోధో మా ప్రయోజి తథాపి సాంగవేదాధ్యాయినో గృహీతపదపదార్థసంగతికస్య పురుషస్య పౌరుషేయేష్వివ ప్రబంధేషు ఆమ్నాయేప్యర్థావబోధ: ప్రాప్నోత్యేవ.
40. నను యథా విషం భుంక్షేత్యత్ర ప్రతీయమానోప్యర్థో న వివక్షతేమాస్య గృహే భుంక్థా ఇతి భోజనప్రతిషేధస్య మాతృవాక్యవిషయత్వాత్ తథాయార్థస్యావివక్షాయాం విషయాద్యభావదోష: ప్రాచీన: ప్రాదు:ప్యాదితి చేన్మైవం వోచ: దృష్టాంతదార్ష్టాంతికయోర్వైషమ్యసంభవాత్. విషభోజనవాక్యస్యాత్ప్రణీతత్వేన ముఖ్యార్థపరిగ్రహే బాధస్యాదితి వివక్షానాశ్రీయతే. అపౌరుషేయేతు వేదే ప్రతీయమానార్థ: కుతో న వివక్ష్యతే. వివక్షితే చ వేదార్థే యత్ర యత్ర పురుషస్య సందేహ: స సర్వోపి విచారశాస్త్రస్య విషయో భవిష్యతి తన్నిర్ణయస్య ప్రయోజనం తస్మాదధ్యాపనవిధిప్రయుక్తేనాధ్యయనేనావగమ్యమానస్యార్థ్యస్య విచారార్హత్వాద్విచారశాస్త్రస్య వైధత్వేన విచారశాస్త్రమారంభణీయమితిరాధ్ధాంత సంగ్రహ:
41. స్యాదేతత్ వేదస్య కథమపౌరుషేయత్వమభిధీయతే తత్ప్రతిపాదకప్రమాణాభావాత్, కథం మన్యేథా: అపౌరుషేయా: వేదా: సంప్రదాయవిచ్ఛేదే సత్యస్మర్యమాణకర్తుకత్వాదాత్మవదితి, తదేతన్మందం విశేషణాసిద్ధే: పౌరుషేయవేదవాదిభి: ప్రలయసంప్రదాయవిచ్ఛేయస్య కక్షీకారణాత్.
42. కించ కిమిదమస్మర్యమాణకర్తుకత్వం నామ అప్రతీయమానకర్తుకత్వమస్మరణగోచరకర్తుకత్వం వా. న ప్రథమ: కల్ప: పరమేశ్వరస్య కర్తు: ప్రమితేరభ్యుపగమాత్. న ద్వితీయ: వికల్పాసహత్వాత్. తథా హి కిమేకేనాస్మరణమభిప్రేయతే సర్వేర్వా. నాద్య: యో ధర్మశీలో జితమానరోప ఇత్యాదిషు ముక్తకోక్తిషు వ్యభిచారాత్. న ద్వితీయ: సర్వాస్మరణస్య అసర్వజ్ఙదుర్జ్ఙానత్వాత్ పౌరుషేయత్వే ప్రమాణసంభవాచ్చ వేదవాక్యాని పౌరుషేయాణి వాక్యత్వాత్ కాలిదాసాదివాక్యత్వాత్. వేదవాక్యాన్యాయాప్తప్రణీతాని ప్రమాణత్వే సతి వాక్యత్వాత్ మన్వాదివాక్యవదితి.
43. నను,-
వేదస్యాధ్యయనం సర్వం గుర్వధ్యయనపూర్వకం.
వేదాధ్యయనసామాన్యాదధునాధ్యయనం యథా.
44. ఇత్యనుమానం ప్రతి సాధనం ప్రగల్భత ఇతి చేత్తదపి న ప్రమాణకోటి ప్రవేష్టుమీష్టే.
భారతాధ్యయనం సర్వం గర్వధ్యయనపూర్వకం.
భారతాధ్యయనత్వేన సాంప్రతాధ్యయనం యథేతి.
45. ఆభాససమానయోగక్షేమత్వాత్. నను తత్ర వ్యాస: కర్తేతి స్మర్యతే. కోహ్యన్య: పుండరీకాక్షాన్మహాభారత కృద్భవేత్.
46. ఇత్యాదివితి చేత్తదసారం.
రుచ: సామాని జజ్ఙఇరే.
ఛాందసి జజ్ఙఇరే తస్మాద్యజుస్తస్మాదజాయత్ ఇతి.
47. పురుషసూక్తే వేదస్య సకర్తృకతాప్రతిపాదనాత్. కించత్వానిత్య: శబ్ద: సామాన్యవత్వే సతి అస్మదాదిబాహ్యేంద్రియర్యాహ్యత్వాద్ఘటవత్.
48. నన్విదమనుమానం స ఏవాయం గకార ఇతి ప్రత్యభిజ్ఙాప్రమాణప్రతిహతమితి చేత్ తదతి ఫల్గులూనపునర్జాతకేశాదలిత కుందాదవివ ప్రత్యభిజ్ఙాయా: సామాన్య విషయత్వేన బాధకత్వాభావాత్.
49. నన్వశరీరస్య పరమేశ్వరస్య తాల్వాదిస్థానాభావేన వర్ణోచ్చారణా సంభవాత్ కథం తత్ప్రణీతత్వం వేదస్య స్యాదితి చేన్నం తద్బద్ధం స్వభావతోశరీరస్యాపి తస్య భక్తానుగ్రహార్థలీలావిగ్రహగ్రహణసంభవాత్.
50. తస్మాద్వేదస్యాపౌరుషేయత్వవాచో యుక్తిర్న చేత్ తత్ర సమాధానమభిధీయతే. కిమిదం పౌరుషేయత్వం సిసాధయిషితం పురుషాదుత్పన్నత్రం మాత్రం. యథా అస్మదాదిభిరహరహరుచ్చార్యమాణస్య వేదస్య ప్రమాణాంతరేణార్యముపలభ్య తత్ప్రకాశనాయ రచితత్వం వా, యథా అస్మదా దిభిరేవ నిబధ్యమానస్య ప్రబంధస్య ప్రథమే న విప్రతిపత్తి:, చరమే కిమనుమానవలాత్ తత్సాధనమాగమవలబ్ధా. నాద్య: మాలనీమావవాదివాక్యేషు సవ్యభిచారత్వాత్.
51. అథ ప్రమాణత్వే సతీతి విశిష్యత ఇతి చేత్తదపి న విపశ్చితో మనసి వైషద్యమాపద్యతే. ప్రమాణాంతరగోచరార్థప్రతిపాదకం హి వాక్యం వేదవాక్యం, తత్ప్రమాణాంతరగోచరార్థప్రతిపాదకమితి సాధ్యమానే మమ మాతా బంధ్యేతివత్ వ్యాఘాతాపాతాత్.
52. కించ పరమేశ్వరస్య లీలావిగ్రహపరిగ్రాహభ్యుపగమేప్యతీంద్రియార్థ దర్శనం న సంజ్ఙాఘటీతి దేశకాలస్వభావవిప్రకృష్టార్థహరణోపాయా భావాత్.
53. న చ తచ్చక్షురాదికమేవ తాదృక్ప్రతీతిజననక్షమమితి మంతవ్యం దృష్టానుసారేణైవ కల్పనాయా ఆశ్రయణీయత్వాత్.
54. తదుక్తం గురుభి: సర్వజ్ఙనిరాకరణవేలాయం.
యత్రాప్యతిశయో దృష్ట: స స్వార్థనతిలంకనాత్
దురమృక్షమాదిదృష్టౌ స్యాన్నం రూపే శ్రోత్రవృత్తితేతి.
55. అత ఏవ నాగమబలాత్తత్సాధనం తేన ప్రోక్తమితి పాణిన్యనుశాసనే జాగ్రత్యపి కాఠకకలాపతైత్తిరీయమిత్యాదిసమాఖ్యా అధ్యయనసంప్రదాయప్రవర్థకవిషయత్వేనోపపద్యతే తద్వదత్రాపి సంప్రదాయప్రవర్తక విషయత్వేనాప్యుపపద్యతే న చానుమానబలాచ్ఛబ్దస్యనిత్యత్వ సిద్ధి: ప్రత్యభిజ్ఙావిరోధాత్.
56. న చాసత్యప్యేకత్వే సామాన్యనిబంధనం తదితి సాంప్రతం సామాన్య నిబంధనత్వమస్య బలవద్భాధకోపనిపాతాదస్థీయతే. క్వచిదవ్యభిచారదర్శనాద్వా తత్ర క్వచిద్ వ్యభిచారదర్శనే తదుత్ప్రేక్షాయాముక్తం స్వత: ప్రామాణయవాదిభి:.
57. ఉత్ప్రేక్షే హి యో మోహాదజ్ఙాతమపి బాధనం. స సర్వవ్యవహారేషు సంశయాత్మా వినశ్యతీతి.
58. నన్విదం ప్రత్యభిజ్ఙానం గత్వాదిజాతివిషయం న గాదివ్త్యక్తివిషయం తాసాం ప్రతి పురుషం భేదోపలంభాదన్యథా సోమశర్మాధీతే ఇతి విభాగో న స్యాదితి చేత్తదపి శోభాం న బిభర్తి గాదివ్యక్తిభేదే ప్రమాణాభావేన గత్వాదిజాతివిషయకల్పనాయాం ప్రమాణాభావాత్.
59. యథా గత్వమజానత్ ఏకమేవ భిన్నదేశపరిమాణసంస్థానవ్యక్తయుపధానవశాత్ భిన్నదేశామివాల్పమివమహదివ దీర్ఘమివ వామనమివ ప్రథతే తథా గవ్యక్తిమజానత్ ఏకాపి వ్యంజకభేదాత్ తత్తద్ధర్మానుబంధినీ ప్రతిభాసతే. ఏతేన విరుద్ధధర్మాద్యాసాత్ భేదప్రతిభాస ఇతి ప్రయుక్తం.
60. తత్ర కిం స్వాభావికో విరుద్ధధర్మాధ్యాసో భేదసమధికత్వో నాభిమత: ప్రతీతికో వా. ప్రథమే అసిద్ధి: అపరథా స్వాభావికభేదాభ్యుపగమాద్దశగకారానుదచారయచ్చైత్ర ఇతి ప్రతిపత్తి: స్యాత్ న తు దశకృత్వో గకార ఇతి. ద్వితీయే తు న స్వాభావికభేదసిద్ధి:. న హి పరోపాధిభేదేన స్వాభావికమైక్యం విహన్యతే. మా భూన్నభసోపి కుంభాధ్యుపాధిభేదాత్ స్వాభావికో భేదస్తత్ర వ్యావృతవ్యవహారో నాదనిదాన:.
61. తదుక్తమాచార్యై:-
ప్రయోజనంతు యజ్జాతేస్తద్వర్ణాదేవ లభ్యతే.
వ్యక్తిలభ్యంతు నాదేభ్య: ఇతి గత్వాదిధీర్వుథేతి
62. యా చ-ప్రత్యభిజ్ఙా యదా శబ్దే జాగర్తి నిఖగ్రహా
అనిత్యత్వానుమానాని సైవ సర్వాణి బాధతే
63. ఏతేనేదమపాస్తం. యదవాది వాగీశ్వరేణ మానమనోహరే అనిత్య: శబ్ద: ఇంద్రియవిశేషగుణత్వాచ్చక్షురూపవదితి. శబ్దద్రవ్యత్వవాదినాం ప్రత్యక్షరసిద్ధే: ధ్వన్యంశే సిద్ధసాధనత్వాచ్చ అశ్రావణత్వోపాధిబాధిత్వాచ్చ.
64. ఉదయనస్తు ఆశ్రయప్రత్యక్షత్వేప్యభావస్య ప్రత్యక్షతాం మహతా ప్రబంధనేన ప్రతిపాదయన్ నివృత్త: కోలాహల: ఉత్పన్న: శబ్ద ఇతి వ్యవహారణే కారణం ప్రత్యక్షం శబ్దానిత్యత్వే ప్రమాణయతి స్మ.
65. సోపి విరుద్ధధర్మసంసర్గస్య ఔపాధికత్వోపపాదనన్యాన్యేన దత్తరక్తబలినేవ తాల: సమాపోహి. నిత్యత్వే సర్వదోషలబ్ధానుపలబ్ధిప్రసంగో యోన్యాయభూషణకారోక్త: సోపి ధ్వనిసంస్కృతస్యోపలంభాభ్యుపగమాత్ ప్రతిక్షిప్త:
66. యక్తు యుగపదింద్రియసంబంధిత్వేన ప్రతినియతసంస్కారకసంస్కార్యభావానుమానం తదాత్మన్యనైకాంతికమసతి కలకలే తతశ్చ వేదస్యాపౌరుషేయతయా నిరస్తంసమస్తశంకాకలంకాంకురత్వేన స్వత: సిద్ధధర్మే ప్రామాణ్యమితి సుస్థిథం.
స్యాదేతత్ -
ప్రమాణత్వాప్రమాణత్వే స్వత: సాంఖ్యా: సమాశ్రితా:
ప్రథమం పరత: ప్రాహు: ప్రామాణ్యం వేదవాదిన:
67. నైయాయికస్తే పరత: సౌగతాశ్చరమం స్వత:
ప్రమాణత్వం స్వత: ప్రాహు: పరతశ్చాప్రమాణతామితి.
68. వాదివివాదదర్శనాత్ కథంకారం స్వత: సిద్ధం ధర్మప్రమాణ్యమితి సిద్ధవర్తవస్య స్వీక్రియతే. కించ కిమిదం స్వత: ప్రామాణ్యం నామ? కిం స్వత ఏవ ప్రామాణస్య జన్మ? ఆహేస్విత్ స్వాశ్రయజ్ఙానజన్యత్వం? కిముత స్వాశ్రయజ్ఙానసామగ్రీజన్యత్వం. కిం వా జ్ఙానసామగ్రీమాత్రజన్యజ్ఙానవిశేషాశ్రితత్వం. తత్రాద్య: సావధ్య: కార్యకారణభావస్య భేదసమానాధికరణత్వేనైకస్మిన్న సంభవాత్, నాపి ద్వితీయ: గుణస్య సతో జ్ఙానస్య ప్రామాణ్యం ప్రతి సమవాయికారణతయా ద్రవ్యత్వాపాతాత్, నాపి తృతీయ: ప్రామాణ్యస్యోపాధిత్వే జాతిత్వే వా జన్మయోగాత్ స్మృతిత్వానధికరణస్య జ్ఙానస్య బాధ్యాత్యంతాభావ: ప్రామాణ్యోపాధి:, న చ తస్యోత్పత్తిసంభవ: అత్యంతాభావస్య నిత్యత్వాభ్యుపగమాదత ఏవ న జాతేరపి జనిర్యుజ్యతే నాపి చతుర్థ: జ్ఙానవిశేషే హ్యాప్రమా విశేషసామగ్ర్యాం చ సామాన్యసామాగ్రీ అనుప్రవిశతి శింశాపాసామగ్యమివ వృక్షసామాగ్రి అపరథా తస్యాకస్మికత్వం ప్రసజ్జేత్. తస్మాత్ పరతస్త్వేన స్వీకృతాప్రామాణ్యం విజ్ఙానసామగ్రీజన్యాశ్రితమిత్యాతివ్యాప్తిరాపద్యేత్.
69. పంచమవికల్పం వికల్పయామ:, కిం దోషాభావసహకృతజ్ఙానసామగ్రీ జన్యత్వమేవ జ్ఙానసామగ్రీమాత్రజన్యత్వం, కిం దోషాభావసహకృతజ్ఙానసామగ్రీజన్యత్వం. నాద్య: దోషాభావసహకృతజ్ఙానసామగ్రీజన్యత్వమేవ పరత: ప్రామాణ్యమితి పరత: ప్రామాణ్యవాదిభిరురరీకరణాత్. నాపి ద్వితీయ: దోషాభావసహకృతత్వేన సామగ్ర్యాం సహకృతత్వే సిద్ధే అన్యథా సిద్ధాన్వయవ్యతిరేకసిద్ధతయా దోషాభావస్య కారణతయా వజ్రలేపాయమానత్వాత్. అభావ: కారణమేవ న భవతీతి చేత్తదా వక్తవ్యం అభావస్య కార్యత్వమస్తి న వా, యది నాస్తి తదా పటప్రధ్వసానుపపత్త్యా నిత్యతాప్రసంగ:, అథాస్తి కిమపరాద్ధం కారణత్వేనేతి సేయముభయత: పాశా రజ్జు:.
70. తదుదితముదయనేన -
భావో యథా తథాభావ: కారణం కార్యవన్మనమితి.
71. తథాచ ప్రయోగ: విమతా ప్రమా జ్ఙానహేతత్వతిరిక్తహేత్వధీనా కార్యత్వే సతి తద్విశేషత్వాత్ అప్రమావత్ ప్రామాణ్యం పరతో జ్ఙాయతే అనభ్యాసదశాయాం సాంశయికత్వాత్ అప్రమాణ్యవత్. తస్మాదుత్పత్తౌ జ్ఙప్తౌ చ పరతస్త్వే ప్రమాణసంభవాత్ స్వత: సిద్ధం ప్రామాణ్యమిత్యేతత్ పూతికుష్మాండయేత్ ఇతి చేత్ తదేతదాకాశముష్టిహననాయతే.
72. విజ్ఙానసామగ్రీజన్యత్వే సతి తదతిరిక్తహేత్వజన్యత్వం ప్రమాయా: స్వతస్త్వమితి నిరుక్తిసంభవాత్. అస్తి చాత్రానుమానం విమతా ప్రమా విజ్ఙానసామగ్రీజన్యత్వే సతి తదితిరిక్తిజన్యా న భవతి అప్రమాత్వానధికరణత్వాత్ ఘటాదివత్ న చౌదయనమనుమానం పరతస్త్వసాధకమితి శంకనీయం ప్రమా దోషవ్యతిరిక్తజ్ఙానహేతజ్ఙానహేత్వతిరిక్తి జన్యా న భవతి జ్ఙానత్వాదప్రమావదితి ప్రతిసాధనగ్రహగ్రస్తత్వాత్ జ్ఙానసామగ్రీమాత్రదేవ ప్రమోత్పత్తిసంభవే తదతిరిక్తస్య గుణస్య దోషభావస్య వా కారణత్వకల్పనాయాం కల్పనగౌరవప్రసంగాచ్చ.
73. నను దోషస్యాప్రమాహేతుత్వేన తదభావస్య ప్రమాం ప్రతి హేతుత్వం దుర్నివారమితి చేత్ న దోషాభావస్యాప్రమాప్రతిబంధకత్వేనాన్యథా సిద్ధత్వాన్.
74. తస్మాద్ గుణ్యేభ్యో దోషాణామభావస్తదభావత:. అప్రామాణ్యద్వయాసత్వం తేనోత్సర్గో నయోదితి ఇతి. తథా ప్రమాజ్ఙప్తిరపి జ్ఙానజ్ఙాపకసామగ్రీత ఏవ జాయతే. న చ సంశయానుదయప్రసంగో బాధక ఇతి యుక్తం వక్తుం సత్యపి ప్రతిభాసపుష్కలకారణే ప్రతిబంధకదోషాది సమవధానాత్ తదుపపత్తే:.
75. కించ తావకమనుమానం స్వత: ప్రమాణం న వా. ఆద్యే అనైకాంతికతా, ద్వితీయే తస్యాపి పరత: ప్రామాణ్యమేవం తస్య తస్యాపీత్యనవస్థా దుఖస్తా స్యాత్.
76. యదత్ర కుసుమాంచలబుదయనేన ఝటితి ప్రచురప్రవృత్తే: ప్రామాణ్యనిశ్చయాధీనత్వాభావమాపాదయతా ప్రణ్యగాది. ప్రవృత్తిర్హీచ్ఛామపేక్షతే తత్ప్రాచుర్యే చేఛ్ఛాప్రాచుర్యం, ఇచ్ఛా చేష్టసాధనతాజ్ఙానం, తచ్చేష్టజాతీయత్వలింగానుభవం సోపీంద్రియార్థసన్నికర్ష ప్రామాణ్యగ్రహంతు న క్వచిదుపయుజ్యత్ ఇతి తదపి తస్కరస్య పురస్తాత్ కక్షే సువర్ణముపేభ్య సర్వాంతోద్ఘాటనమివ ప్రతిభాతి. అత: సమీహివసాధన జ్ఙానమేవ ప్రమాణతయావగమ్యమానామిఛ్ఛాం జనయతీతత్రైవ స్ఫుట ఏవ ప్రామాణ్య గ్రహణస్యోపయోగ:.
77. కించ క్వచిదపి చేన్నిర్విచికిత్సా ప్రవృత్తి: సంశయాదుపపద్యేత్ తర్హి సర్వత్ర తథాభావసంభవాత్ ప్రామాణ్యనిశ్చయో నిరర్థక: స్యాత్ అనిశ్చితస్య సత్వమేవ దుర్లభమితి ప్రామాణ్యం దత్తజలాంజలికం భవేత్. ఇత్యలమతిప్రపంచేన.
78. యస్మాదుక్తం -
తస్మాత్ సద్భోదకత్వేన ప్రాప్తా వృద్ధే: ప్రమాణతా.
అర్థాన్యథాత్వహేతూత్థదోపజ్ఙానాదపోద్యేత్ ఇతి.
79. తస్మాద్ధర్మే స్వత: సిద్ధప్రమాణాభావే జ్యోతిష్టోమేన స్వర్గకామో యజేత్యాదివిద్యర్థవాదమంత్రనామధేయాత్మకే వేదే యజేతేత్యత్ర తప్రత్యయ: ప్రకృత్యర్థోపరక్తాం భావనామభిదత్తం ఇతి సిద్ధే వ్యుత్పత్తిమభ్యుపగచ్ఛతామభిహితాన్వయవాదినాం భట్టాచార్యాణాం సిద్ధాంతో యాగవిషయో నియోగ ఇతి కార్యే వ్యుత్పత్తిమనుసరతామన్వితాభిధానవాదినాం ప్రభాకరగురూణాం సిద్ధాంత ఇతి సర్వమవదాతం
ఇతి సర్వదర్శన సంగ్రహే జైమినీయదర్శనం సమాప్తం