సర్వదర్శన సంగ్రహం/అక్షపాద దర్శనం
అక్షపాద దర్శనం
1. తత్త్వజ్ఙానాద్దు:ఖాత్యంతోచ్ఛేదలక్షణం ని:శ్రేయసంభవతీతి సమాన తంత్రేపి ప్రతిపాదితం తదాహ సూత్రకార: ప్రమాణప్రేమేయత్యాదిత్వ జ్ఙానాన్నిశ్రేయసాధిగమ ఇతి. ఇదం న్యాయశాస్త్రస్యాదిమం సూత్రం న్యాయశాస్త్రంచ పంచాధ్యాయాత్మకం, తత్ర ప్రత్యధ్యాయస్యాహ్నికద్వయం. తత్ర ప్రథమాధ్యాయస్య ప్రథమాహ్నికే భగవతా గోతమేన ప్రామాణాదిపదార్థనవకలక్షణానిరూపణం విధాయ ద్వితీయే వాదాదిసప్తపదార్థ లక్షణనిరూపణం కృతం. ద్వితీయస్య ప్రథమే సంశయపరీక్షణం ప్రమాణ చతుష్టాయప్రామాణ్యశంకనిరాకరణంచ. ద్వితీయే అర్థాపత్యేదేరంతర్భావనిరూపణం. తృతీయస్య ప్రథమే ఆత్మశరీరేంద్రియార్థపరీక్షణం, ద్వితీయే బుద్ధిమన: పరీక్షణం. చతుర్థస్య ప్రథమే ప్రవృత్తిదోషప్రేత్య భావఫలదు:ఖాపవర్గపరీక్షణం, ద్వితీయే దోషనిమిత్తకత్వనిరూపణం అవయవ్యాదినిరూపణంచ. పంచమస్య ప్రథమే జాతిభేదనిరూపణం, ద్వితీయే నిగ్రహస్థానభేదనిరూపణం.
2. మానాధీనా మేయసిద్ధిరితి న్యాయేన ప్రమాణస్య ప్రథమముద్దేశే తదనుసారేణ లక్షణస్య కథనీయతయా ప్రథమోదృష్టిస్య ప్రమాణస్య ప్రథమం లక్షణం కథ్యతే.
3. సాధనాశ్రయావ్యతిరిక్తత్వే సతి ప్రమావ్యాప్తం ప్రమాణం. ఏవంచ ప్రతి తంత్రసిద్ధాంతమిహ పరమేశ్వరప్రమాణం సంగృహీతం భవతి. యదకథయత్ సూత్రకార: మంత్రాయుర్వేదప్రామాణ్యవంచ తత్ప్రామాణ్యమాప్తప్రామాణ్యాదితి.
4. తథాచ న్యాయపారావరపారద్దశ్వా విశ్వవిఖ్యాతకీర్తిరుదయనాచార్యేపి కుసుమాంజలౌ చతుథ స్తబకే -
మితి: సమ్యక్పరిచ్ఛిత్తిస్తద్వత్తా చ ప్రమాతృతా
తదయోగవ్యవచ్చేద: ప్రామాణ్యం గౌతమే మతే ఇతి
5. సాక్షాత్కారిణి నిత్యయోగిని పరద్వారానపేక్షితౌ
భృతార్థానుభవే నివిష్టనిఖిలప్రస్తావివస్తుక్రమ:.
లేశదృష్టినిమిత్తదృష్టివిగమప్రభ్రష్టశంకాతుప:
శంకోన్మేషకలంకిభి: కిమపరైస్తన్మే ప్రమాణం శివ ఇతి
6. తచ్చతుర్విధం ప్రత్యక్షానుమానోపమానశబ్దభేదాత్. ప్రమేయం ద్వాదశప్రకారం ఆత్మశరీరేంద్రియార్థబుద్ధిమన: ప్రవృత్తిదోపప్రేత్యభావఫలదు:ఖాపవర్గభేదాత్.
7. అనవధారణాత్మకం జ్ఙానం సంశయ: స త్రివిధ: సాధారణధర్మాసాధారణధర్మవిప్రతిపత్తిలక్షణభేదాత్.
8. యమధికృత్య ప్రవర్తంతే పురుషాస్తత్ప్రయోజనం. తద్విధం దృష్టాదృష్టభేదాత్.
9. వ్యాప్తిసంవేదనభూమిదృష్టాంత:. స ద్వివిధ: సాధర్మ్యవైధర్మ్యభేదాత్.
10. ప్రామాణికత్వేనాభ్యుపగతోర్థ: సిద్ధాంత:. స చతుర్విధ: సర్వతంత్ర ప్రతితంత్రాధికరణాభ్యుపగమభేదాత్.
11. పరార్థానుమానవాక్యైకదేశోవయవ:. స పంచవిధ: ప్రతిజ్ఙాహేతుదాహరణోపనయనిగమనభేదాత్
12. వ్యాప్యారోపే వ్యాపకారోపస్తర్క:. స చైకదశవిధ: వ్యాఘాతాత్మశ్రేయేతరాశ్రయచక్రకాశ్రయనవస్థాప్రతిబంధికల్పనాలాఘవకల్ప నాగౌరవోత్సర్గాపవాదవైజాత్యభేదాత్.
13. యథార్థానుభవపర్యాయా ప్రమితిర్నిర్ణయ:. స చతుర్విధ: సాక్షాత్కృత్యనుమిత్యుపమితిశాబ్దభేదాత్.
14. తత్వనిర్ణయఫల: కథావిశేషో వాద:.
15. ఉభయసాధనవతి విజిగీషుకథా జల్ప:.
16. స్వపక్షస్థాపనాహీన: కథావిశేషో వితండా.
17. కథా నామ వాదిప్రతివాదినో: పక్షప్రతిపక్షపరిగ్రహ:.
18. అసాధకో హేతుత్వేనాభిమతో హేత్వాభాస:. స పంచవిధ: సఖ్యభిచారవిరుద్ధప్రకరణసమాతీతకాలభేదాత్.
19. శబ్దావృత్తివ్యత్యయేన ప్రతిషేధహేతుశ్చలం. తత్రవిధమభిధానతాత్పర్యోపచారవ్యత్యయవృత్తిభేదాత్.
20. స్వవ్యాఘాతకముత్తరం జాతి: సా చతుర్విశతివిధా సాధర్మ్యవైధర్మ్యోత్కర్షాపకర్షవర్ణ్యావర్ణ్యవికల్పసాధ్యప్రాప్త్యప్రాప్తిప్రసంగప్రతిదృష్టాంతానృప్తప్రతిసంశయప్రకరణాహేత్వర్థాపత్తివిశేషాపత్యుపలబ్ధ్యనుపలబ్ధినిత్యానిత్యకార్యసమబేదాత్.
21. పరాజయనిమిత్తం విగ్రహస్థానం. తద్ద్వావింశతిప్రకారం ప్రతిజ్ఙాహానిప్రతిజ్ఙాంతరప్రతిజ్ఙావిరోధప్రతిజ్ఙాసన్న్యాసహేత్వంతరార్థాంతర - నిరర్థకావిజ్ఙాతార్థపార్థకాప్రాప్తకాలన్యూనాధికపునరుక్తానుభాషణాజ్ఙానాప్రతిభావిక్షేపమతానుజ్ఙాపర్యనుయోజ్యోపేక్షణనిరనుయో - జ్యానుయోగాపసిద్ధాంతేహత్వాభాసభేదాత్.
22. అత్ర సర్వాంతర్గణికస్తు విశేషపస్తత్ర శాస్త్రే విస్పష్టేపి విస్తరభియా న ప్రస్తూయతే.
23. నను ప్రమాణాదిపదార్థషోడ్శకే ప్రతిపాద్యమానే కథమిదం న్యాయశాస్త్రమితి వ్యపదిశ్యతే సత్యం తథాప్యసాధరణ్యేన వ్యపదేశా భవంతీతి న్యాయేన న్యాయస్య పరార్థనుమానాపరపర్యాయస్య సకలవిద్యానుగ్రాహకతయా సర్వకర్మానుష్టానసాధనతయా ప్రధానత్వేన తథా వ్యపదేశో యుజ్యతే.
24. తథాబాణి సర్వజ్నేన, సోయం పరమో న్యాయ: విప్రతిపన్నపురుషప్రతి పాదకత్వాత్ తథా ప్రవృత్తిహేతుత్వాచ్చేతి.
25. పక్షిలస్వామినా చ సేయమాన్వీక్షికీ విద్యా ప్రమాణాదిభి: పదార్థై: ప్రవిభజ్యమానా-
ప్రదీప: సర్వవిద్యానాముపాయ: సర్వకర్మణాం
ఆశ్రయ: సర్వధర్మాణాం విద్యోద్దేశే పరీక్షితేతి
26. నను తత్వజ్ఙానాన్ని:శ్రేయసంభవతీత్యుక్తం తత్ర కిం తత్వజ్ఙానాదనంతరమేవ ని:శ్రేయసం సంపద్యతే నేత్యుచ్యతే కింతు తత్వజ్ఙానాదృఖజన్మప్రవృత్తిదోషమిథ్యాజ్ఙానానాముత్తరోత్తరాపాయే తదనంతారాభావ ఇతి.
27. తత్ర మిథ్యాజ్ఙానం నామానాత్మని దేహాదావాత్మబుద్ధి: తదనుకూలేషు ద్వేష: వస్తుతస్త్వాత్మన: ప్రతికూలమనుకూలం వా న కించిత్సమస్తి. పరస్పరానుబంధత్వాచ్చ రాగాదీనాం మూఢో రజ్యతి రక్తో ముహ్యాతి మృఢ: కుప్యతి కుపితో ముహ్యతీతి. తతస్తైదోషే: ప్రేరిత: ప్రాణీ ప్రతిపిద్ధాని శరీరేణ హింసాస్తేయాదీన్యాచరతి వాచా అనృతాదీని మనసా పరద్రోహాదీని సేయం పాపరూపాప్రవృత్తి ధర్మమావహతీతి.
28. శరీరేణ ప్రశస్తాని దానపరిత్రాణదీని వాచా హితసత్యాదీని మనసా అహింసాదీని సేయం పుణ్యరూపా ప్రవృత్తిధర్మ:.
29. సేయముభయీ వృత్తి: తత: స్వానురూపం ప్రశస్తం నిందితం వా జన్మ పున: శరీరాదే: ప్రాదుర్భావ:. తస్మిన్ సతి ప్రతికూలవేదనీయతయా వాసనాత్మకం దు:ఖం భవతి. త ఇమే మిథ్యా జ్ఙానాదయో దు:ఖాంతా అవిచ్ఛేదన ప్రవర్తమానా:. సంసారశబ్దార్థో ఘటీచక్రవన్నిరవధిరనువర్తతే.
30. కశ్చిత్ పురుషధౌరేయ: పురాకృతసుకృతపరీపాకవశాదాచార్యోపదేశేన సర్వమిదం దు:ఖాయతనం దు:ఖానుపక్తంచ పశ్యతి తదా తత్సర్వ హేయత్వేన బుద్ధ్యతే. తతస్తాన్నివర్తకమవిద్యాది నివర్తయితుమిచ్ఛతి తవివత్యపాయశ్చ తత్వజ్ఙానమితి.
31. కస్యచిచ్చితసృభిర్విద్యాభిర్విభక్తం ప్రమేయం భావయత: సమ్యగ్దర్శన పదవేదనీయతయా తత్వజ్ఙానం జాయతే, తత్వజ్ఙానాన్మిథ్యాజ్ఙానమపైతి మిథ్యాజ్ఙానాపాయే దోషా: అపయంతి, దోషాపాయే ప్రవృత్తిరపైతి ప్రవృత్యపాయే జన్మాపైతి, జన్మాపాయే దు:ఖమత్యంతం నివర్తతే సాత్యంతకీ నివృత్తిరపవర్గ:. నివృత్తేరాత్యాంతికత్వం నామ నివర్త్య స జాతీయస్య పునస్తత్రానుత్పాద ఇతి.
32. తథాచ పారమర్షం సూత్రం, దు:ఖజన్యప్రవృత్తిదోషమిథ్యజ్ఙానానాముత్తరోత్తరోపాయే తదనంతరభావాదపవర్గ ఇతి.
33. నను దు:ఖాత్యంతోచ్ఛేదోపవర్గ ఇత్యేతద్యాపి కఫోణిగుడాయితం వర్తతే తత్కథం సిద్ధవత్కృత్య వ్యవాహ్నియత ఇతి చేన్మైవం సర్వేషాం మోక్షవాదినామపవర్గదశాయామాత్యంతికీదు:ఖనివృత్తిరస్తీత్యస్యార్థస్య సర్వతంత్రాసిద్ధాంతసిద్ధతయా ఘంటాపథత్వాత్. నహ్యప్రవృత్తస్య దు:ఖం ప్రత్యాపద్యతే ఇతి మాధ్యమికమతే దు:ఖోచ్ఛేదోస్తీత్యేతావత్తావదవివాదం.
34. అథ మన్యేథా శరీరాదివదాత్మాపి దు:ఖహేతుత్వాదుచ్ఛేద్య ఇతి తన్నసంగచ్ఛతే వికల్పానుపపత్తే:.
35. కిమాత్మా జ్ఙానసంతానో వివక్షిత: తదరిక్తో వా. ప్రథమే న విప్రతిపత్తి:. క: ఖల్వనుకూలమాచరతి ప్రతికూలమాచరేత్. ద్వితీయే తస్య నిత్యత్వే నివృత్తిశక్యవిధానైవ. ప్రవృత్యనుపపత్తిశ్చాధికం దూషణం, న ఖలు కశ్చిత్ ప్రేక్షావానాత్మనస్తు కామాయ సర్వం ప్రియంభవతీతి సర్వత: ప్రియతమస్యాత్మన: సముచ్ఛేదాయ ప్రయతతే. సర్వో హి ప్రాణీ ముక్త ఇతి వ్యవహరతి.
36. నను ధర్మనివృత్తో నిర్మలజ్ఙఓదయో మహోదయ ఇతి విజ్ఙానవాదివాదే సామగ్ర్యభావ: సామానాధికరణ్యానుపపతిశ్చ భావనాచతుష్టయం హి తస్య కారణమభీష్టం. యచ్చ క్షణభంగపక్షే స్థిరేకాధారసంభవాత్ లంఘనాభ్యాసాదివదనాసాదితప్రకర్షే న స్ఫుటమాభిజ్ఙానమాభిజనయితుం ప్రభవతి సోపప్లబస్య జ్ఙానసంతానస్మబద్ధత్వే నిరుపప్లవస్య చ ముక్తత్వో యో బద్ధ: స ఏవ ముక్త ఇతి మామామానాధికరణ్యం న సంగచ్ఛతే.
37. ఆవరణముక్తిర్ముక్తిరితి జైనజనాభిమతోపి మార్గో న నిర్గతో నిరర్గల:. అంగ భవాన్ పృష్టో వ్యాచష్టాం కిమావరణం, ధర్మాధర్మభ్రాంతయ ఇతి చేత్ ఇష్టమేవ. అథ దేహమేవావరణం తథాచ తన్నివృత్తౌ పంచరాన్ముక్తస్య శుకస్యేవాత్మన సతతోర్ధ్వ గమనం ముక్తిరిక్తి చేత్తదా వక్తవ్యం కిమయమాత్మా మూర్తోమూర్తో వా. ప్రథమే నిరవయవ సావయోవా. నిరవయవత్వే మూర్త: పరమాణురితి పరమాణులక్షణాపత్యా పరమాణుధర్మవదాతం ధర్మాణమతీంద్రియత్వం ప్రసజ్జేత్.
38. సావయవత్వే యత్సావయవం తదనిత్యమితి ప్రతిబంధబలేనానిత్యత్వాపత్తౌ కృతప్రణశాకృతాభ్యాగమౌ నిష్ప్రతిబంధౌ ప్రసరేతాం.
39. అమృర్తత్వే గమనమనుపపన్నమేవ చలనాత్మికాయా: క్రియాయా: మూర్త ప్రతిబంధాత్.
40. పారతంత్ర్య బంధ: స్వాతంత్ర్యం మోక్ష ఇతి చార్వాకపక్షేపి స్వాతంత్ర్య దు:ఖనివృత్తిశ్చేదవివాద ఐశ్వర్యం చేత్సాతిశయతయా సదృక్షతయా చ ప్రేక్షావతాం నాభిమతం.
41. ప్రకృతిపురుషాన్యత్వఖ్యాతౌ ప్రకృత్యుపరమే పురుషస్య స్వరూపేణావస్థానం ముక్తిరితి సాంఖ్యాఖ్యాతేపి పక్షే దు:ఖోచ్ఛేదోభ్యుపేయతే.
42. వివేకజ్ఞానం పురుషాశ్రయం ప్రకృత్యాశ్రయం వేతి ఏతావదవశిష్యతే తత్ర పురుషాశ్రయమితి న శ్లిష్యతే పురుషస్య కౌటస్థాత్ స్థాననిరోధాపాతాన్నపి ప్రకృత్రాశ్రయ: అచేతనత్వాత్తస్యా
43. కించ ప్రకృతి: ప్రకృతి: ప్రవృత్తి స్వభావా నివృత్తిస్వభావా వా. ఆద్యే అనిర్మోక్ష: స్వభావస్యానపాయాత్. ద్వితీయే సంప్రతి సంసారోస్తమియాత్.
44. నిత్యనిరతిశయసుఖాభివ్యక్తిర్ముక్తిరితి. భట్టసర్వజ్ఙాద్యాభిమతేపి దు:ఖానివృత్తిరభిమతైవ. పరంతు నిత్య సుఖం న ప్రమాణ పద్ధతిమధ్యాస్తే.
45. శృతిస్తత్ర ప్రమాణమితి చేన్న యోగ్యానుపలబ్ధిబాధితే తదనవకాశాదవకాశే వా గ్రావప్లావేపి తథాభావప్రసంగాత్
46. నను సుఖాభివ్యక్తిర్ముక్తిరితి పక్షం పరిత్యజ్యం దు:ఖనివృత్తిరేవ ముక్తిరితి స్వీకార: క్షీరం విహాయారోచకగ్రస్తస్య సౌవీరరుచిమనుభవతీతి చేత్తదేతన్నాటకపక్షపతితం త్వద్వచ ఇత్యుపేక్ష్యతే
47. సుఖస్య సాతిశయతయా ప్రత్యక్షతయా బహుప్రత్యనీకాత్రాంతతయా సాధనప్రార్థనాపరిక్లిష్టతయా చ దు:ఖావినాభూతత్వేన విషానుశక్తమధువత్ దు:ఖపక్షనిక్షేపాత్
48. నన్వేవమనుసంధితసతోత్పరం ప్రచ్యవతే ఇతి న్యాయేన దు:ఖవత్ సుఖమిత్యుచ్ఛిద్యత్ ఇతి అకమ్యోయం పక్ష ఇతి చేన్మైవ మంస్థా:. సుఖసంపాదనే దు:ఖసాధనబాహుల్యానుషంగనియమేన తత్పాయ: పిండే తపనీయవృద్ధత్యా ప్రవర్తమానేన సామ్యాపాతాత్. తథాహి న్యాయోపార్జితేషు విషయేషు కియంత: సుఖఖద్యోతా: కియంతి దు:ఖదుర్దినాని అన్యాయోపార్జితేషు తు యద్భవిష్యతి తన్మనసాపి చింతయితుం న శక్యమిత్యేతత్. స్వానుభవమప్రచ్ఛాదయంత: సంతో విదాంకుర్వంతు విదాంవరా భవంత:.
49. తస్మాత్ పరిశేషాత్ పరమేశ్వరానుగ్రహవశాచ్చ్రవణాదిక్రమేణాత్మతత్త్వ సాక్షాత్కారవత: పురుషదౌరేయస్య దు:ఖనివృత్తిరాత్యాంతికీ ని:శ్రేయ సమితి నిఖ్యద్యం.
50. నన్వీశ్వరసద్భావే కిం ప్రమాణం ప్రత్యక్షమనుమానమాగమో వా న తావదత్ర ప్రత్యక్షం క్రమతే రూపాదిరహితత్వేనాతీంద్రియత్వాత్, నాప్యనుమానం తద్వ్యాప్తిలింగాభావాత్, నాగమ: వికల్పసహత్వాత్.
51. కిం నిత్యోవగమయత్యనిత్యో వా. ఆద్యే అపసిద్ధాంతపాత:. ద్వితీయే పరస్పరాశ్రయాపాత:. ఉపమానాదికమశక్యశంక నియత విషయత్వాత్.
52. తస్మాదీశ్వర: శశవిషాణాయతే ఇతి చేత్తదేతన్న చతురచేతసాం చేతసి చమత్కారమావిష్కరోతి. వివాదస్పదం నగసాగరదికం సకర్తుకం కార్యవాత్ కుంభవత్ న చాయమసిద్ధో హేతు: సావయవత్వేన తస్య సుసాధనత్వాత్.
53. నను కిమిదం సావయవత్వం అవయవసంయోగిత్వం అవయవసమవాయిత్వం వా. నాద్యం గగనాదౌ వ్యభిచారాత్. న ద్వితీయం తంతుత్వాదావనైకాన్యాత్. తస్మాదనుపపన్నమితి చేన్మైవం వాదీ:. సమవేతద్రవ్యత్వం సావయత్వమితి నిరుక్తేర్వక్తుం శక్యత్వాత్. అవాంతరమహత్త్వేన వా కార్యత్వానుమానస్య సుకరత్వాత్ నాపి విరుద్దే హేతు: సాధ్యావిపర్యయవ్యాప్తేర్భవాత్. నాప్యనైకాంతిక: పక్షాదన్యత్ర వృత్తేరదర్శనాత్. నాపి కాలాత్యయయాపదిష్ట: బాధకానుపలంభాత్. నాపి సత్ప్రతిపక్ష: ప్రతిభటాదర్శనాత్.
54. నను నగాదికమకర్తుకం శరీరాజన్యత్వాత్ గగనవాదితి చేన్నైతత్పరీక్షాక్షమమీక్ష్యతే. న హి కఠోరకంఠీరవస్య కురంగశావ: ప్రతిభటో భవతి అజన్యత్వస్యైవ సమర్థతయా శరీరవిశేషణషర్థ్యాత్.
55. తర్హ్యజన్యత్వమేవ సాధనమితి చేన్నాసిద్ధే:. నాపి సోపాధికత్వశంకాకలంకాంకుర: సంభవీ అనుకూలతర్కసంభవాత్. యద్యయమకర్తృక: స్యాత్ కార్యమపి న స్యాదిహ జగతి నాస్త్యేవ తత్కార్యై నామయ: కారకచక్రమవధీర్య్యాత్మానమాసాదయేదిత్యేతదవివాదం.
56. తచ్చ సర్వం కర్తృవిశేషోపహితమర్యాదం కర్తృత్వం చేతరకారకాప్రయోజ్యత్వే సతి సకలకారకప్రయోక్తృత్వ లక్షణం జ్ఙానచికీర్షాప్రయత్నాధారత్వం.
57. ఏవంచ కర్తృవ్యావృత్తేస్తదుపహితసమస్తకారకవ్యావృత్తావకారణకకార్యోత్పాదప్రసంగ ఇతి స్థూల: ప్రమాద:
58. తథా నిరాటంకి శంకరకింకరేణ.
అనుకూలేన తర్కేణ సనాథే సతి సాధనే
సాధ్యవ్యాపకతాభంగాత్ పక్షే నోషాధిసంభవ ఇతి
59. యదీశ్వర: కర్తా స్యార్తర్హి శరిగి స్యాదిత్యాది ప్రతికూలతర్కజానం జాగర్తీతి చేదీశ్వరసిద్ధవ్యసిద్ధిభ్యాం వ్యాఘాత:
60. తదుదితముదయనేన
ఆగమాదే: ప్రమాణత్వే బాధనాదనిషేధనం.
ఆభాసత్వే తు సైవ స్యాదాశ్రయాసిద్ధిరుద్ధతేతి
61. న చ విశేషవిరోధ: శక్యశంక: జ్ఙాతత్వాజ్ఙాతత్వవికల్పపరాహత్వాత్
62. తదేతత్పరమేశ్వరస్య జగన్నిర్మాణే ప్రవృత్తి: కిమర్థా స్వార్థా పరార్థా వా ఆద్యోషీష్టప్రాప్త్యర్థా అనిష్టపరిహారార్థా వా. నాద్య: అవాత్పసకలకామస్య తదనుపపత్తే: అత ఏవ న ద్వితీయ:
63. ద్వితీయే ప్రవృత్త్యనుపపత్తి: క: ఖలు పదార్థం ప్రవర్తమానం ప్రేక్షావానిత్యాత్వక్షీత.
64. అథ కరుణయా ప్రవృత్త్యుపపత్తిరిత్యాత్వక్షీత కశ్చిత్తం ప్రత్యాచక్షీత్ తర్హి సర్వాన్ ప్రాణిన: సుఖిన ఏవ సృజేదీశ్వర: న దు:ఖశబలాన్ కరుణావిరోధాత్. స్వార్థమనపేక్ష్య పరదు:ఖప్రహరణేచ్ఛా హి కారుణ్యం. తస్మాదీశ్వరస్య జగత్సర్జనం న యుజ్యతే.
65. తదుక్తం భట్టాచార్యౌ:-
ప్రయోజనమనుద్దిశ్య న మందోపి ప్రవర్తతే.
జగచ్చాసృజతస్తస్య కిం నామ న కృతం భవోదితి.
66. నాస్తికశిరోమణే తావదీర్ష్యాకషాయితే చక్షుషీ నిమీల్య పరిభావయతు భవాన్ కరుణయా ప్రవృత్తిరస్త్యేవ న చ నిసర్గత: సుఖమయసర్గప్రసంగ: సృజ్యప్రాణికృతసుకృతదుష్కృత పరిపాకవిశేషాద్ వైషమ్యోపపత్తే:. న చ స్వాతంత్య్రభంగ: శంకనీయ: స్వాంగం స్వవ్యవధాయకో న భావతీతి న్యాయాయేన ప్రత్యుత తన్నిర్వాహాత్ ఏక ఏవ రుద్రో న ద్వితీయాయ తస్థే ఇత్యాదిరాగమస్తత్ర ప్రమాణం.
67. యద్యేవం తర్హి పరస్పరాశ్రయవాధవ్యాధిం సమాధత్సేవతి చేత్ తస్యానుథానాత్ కిముత్పత్తౌ పరస్పరాశ్రయ: శంక్యతే జ్ఙప్తౌ వా నాద్య ఆగమస్యేశ్వరాధీనోత్పత్తికత్వేపి పరమేశ్వరస్య నిత్యత్వేనోత్పత్తేరనుపపత్తే:. నాపి జ్ఙప్తౌ పరమేశ్వర: ఆగమాధీనజ్ఙప్తికత్వేపి తస్యాన్యతోవగమాత్. నాపి తదనిత్యత్వజ్ఙప్తౌ అగామానిత్యత్వస్య తీవ్రాదిధర్మోపేతత్వాదినా సుగమత్వాత్.
68. తస్మాన్నివృర్తకధర్మానుష్ఠానవశదీశ్వరప్రసాదసిద్ధావభిమతేష్టసిద్ధిరితి సర్వమవదాతం.
ఇతి సర్వదర్శనసంగ్రహే అక్షపాదదర్శనం సమాప్తం