సర్వదర్శన సంగ్రహం/ఔలూక్య దర్శనం


ఔలూక్య దర్శనం

1. ఇహ ఖలు నిఖిలప్రేక్షావాన్ నిసర్గప్రతికూలవేదనీయతయా నిఖిలాత్మసంవేదనసిద్ధం దు:ఖం జిహాసుస్తద్ధానోపాయం జిజ్ఞాసు: పరమేశ్వ్రసాక్షాత్కారముపయమాకలయతి. యదా చర్మవదాకాశం వేష్టయిష్యాంతి మానవా:.

2. ఇత్యాది వచననిచయప్రామాణ్యాత్ పరమేశ్వరసాక్షాకారశ్చ శ్రవణమననభావనాభిర్భావనీయ:. యదాహ-
ఆగమేనానుమానేన ధ్యానాభ్యాసవలేన చ
త్రిధా ప్రకల్పయన్ ప్రజ్ఞాం లభతే యోగముత్తమమితి

3. తర మననమనుమానాధీనం. అనుమానం చ వ్యాప్తిజ్ఙానాధీనం. వ్యాప్తిజ్ఙానం చ పదార్థవివేకసాపేక్షం. అత: పదార్థషటకం 'అథాతో ధర్మ వ్యాఖ్యాస్యామ:' ఇత్యాదికాయాం దశలక్షణ్యాం కణభక్షేణ భగవతా వ్యవస్థాపితం. తత్రాహ్నికద్వయాత్మకే ప్రథమేధ్యాయే సమవేతాశేషపదార్థకథనమకారి. తత్రాపి ప్రథమార్నికే జాతిన్నిరూపణం ఆహ్నికద్వయయుక్తే ద్వితీయేధ్యాయే ద్రవ్యనిరుపణం. తత్రాపి ప్రపమాహ్నిక భూతవిశేషలక్షణం. ద్వితీయే దిక్కాలప్రతిపాదనం. ఆహ్నికద్వయయుక్తే తృతీయే ఆత్మాంత:కరణాలక్షణం. తత్రాప్యాత్మలక్షణం ప్రథమే. ద్వితీయేంత:కరణలక్షణం. ఆహ్నికద్వయయుక్తే చతుర్థే శరీరతదుపయోగివివేచనం. తత్రాపి ప్రథమే తదుపయోగివివేచనం. ద్వితీయే శరీరవివేచనం. ఆహ్నికద్వయవిత్ పంచమే కర్మప్రతిపాదనం. తత్రాపి ప్రథమే శరీరసంబంధికర్మచింతనం. ద్వితీయే మానసకర్మచితనం. ఆఘ్నికద్వశాలిని షష్ఠే శ్రౌతదర్మనిరూపణం. తత్రాపి ప్రథమే దానప్రతిగ్రహధర్మవివేక:. ద్వితీయే చాతురాశ్రమ్యోచితధర్మనిరూపణం. తథావిధే సప్తమే గుణసమవాయప్రతిపాదనం. తత్రాపి ప్రథమే బుద్ధినిరపేక్షగుణప్రతిపాదనం. ద్వితీయే తత్సాపేక్షగుణప్రతిపాదనం సమవాయప్రతిపాదనం చ. అష్టమే నిర్వికల్పకసవికల్ప్కప్రత్యక్షప్రమాణ చింతనం. నవమే బుద్ధివిశషప్రతిపాదనం. దశమేనుమానభేదప్రతిపాదనం.

4. తత్రోద్దేశో లక్షణం పరీక్షా చేతి త్రివిధాస్య శాస్త్రస్య ప్రవృత్తి:. నను విభాగాపేక్షయా చతుర్విధ్యే వక్తవ్యే కథం త్రైవిధముక్తమితి చేత్. మైవం మంస్థా:. విభాగస్య విశేషోద్డేశరూపత్వాత్ ఉద్దేశే ఏవాంతర్భావాత్. తత్ర ద్రవ్యగుణాకర్మసామాన్యవిశేషసమవాయా ఇతి షడేవ తే పదార్థా ఇత్యుద్దేశ:. అనంతరం గుణాత్వోపాధినా సకలద్రవ్యవృత్తేర్గుణస్య. తదను సామాన్యత్వసామ్యాత్కర్మణ: పశ్చాత్తాత్తితయాశ్రితస్య సామాన్యస్య. తదనంతరం సమవాయాధికరణస్య విశేషస్య. అంతేవశిష్టస్య సమవాయస్యేతి.

5. కిమత్ర క్రమనియమే కారణం ఉచ్యతే సమస్తపదార్థాయతనత్వేన ప్రధానస్య ద్రవ్యస్య ప్రథముద్దేశ్య:. అనంతరం గుణత్వోపాధినా సకలద్రవ్యవృత్తేర్గుణస్య తదను సామాన్యత్వసామ్యాత్ కర్మణ: పశ్చాత్తత్రితయాశ్రితస్య సామాన్యస్య తదనంతరం సమవాయాధికరణస్య విశేషస్య అంతే అవశిష్టస్య సమవాయస్యేతి క్రమ నియమ:.

6. నను షడేవ పదార్థా: ఇతి కథం కథ్యతే అభావస్యాపి సద్భావాదితి చేన్మైవం వోచ: నఙర్థానుల్లిఖితఘీవిషయతయా భావరూపతయా పడేవేతి వివక్షితత్వాత్. తథాపి కథం పడేవేతి నియమ ఉపపద్యతే వికల్పానుపపత్తే:. తథాహి నియమవ్యవచ్చేద్యం ప్రమితం న వా ప్రమితత్వే కథం నిషేధ: అప్రమితత్వే కథంతరాం, న హి కశ్చిత్ ప్రేక్షావాన్, మూషికవిషాణం ప్రతిపేద్ధుం యతతే. తతశ్చానుపపత్తేర్నో నియమ ఇతి చేన్మైవం మంషీష్ఠా: సప్తమతయా ప్రమితే అంధకారాదౌ భావత్వస్య భావతయా ప్రమితే శక్తిసంఖ్యాదౌ సప్తమత్యస్య చ నిషేధాదితి కృతం విస్తరేణ.

7. తత్ర ద్రవ్యాదిత్రితయస్య ద్రవ్యత్వాదిర్జాతిర్లక్షణం. ద్రవ్యత్వం నామ గగనారవిందసమవేతత్వే సతి నిత్యగంధాసమవేతం. గుణత్వం నామ సమవాధికారణాసమవాయికారణభిన్నసమవేతసత్తాసాక్షాద్వయాప్యజాతి:. కర్మత్వం నామ నిత్యసమవేతత్వసహితసత్తాసాక్షాద్వయాప్యజాతి:. సామాన్యంతు ప్రధ్వంసప్రతియోగిత్వసహితసత్తాసాక్షాద్వయాప్యజాతి:. సామాన్యంతు ప్రఘ్వంసప్రతియోగిత్వరహితమనేకసమవేతం. విశేషో నామాన్యోన్యాభావవిరోధిసామాన్యరహిత: సమవేత:. సమవాయస్తు సమవాయరహిత: సంబంధ ఇతి ష్ణణాం లక్షణాని వ్యవస్థితాని.

8. ద్రవ్యం నవవిధం పృథివ్యప్తేజోవాయ్వాకాశకాలదిగాత్మమనాంసి ఇతి. తత్ర పృథివ్యాదిచతుష్టయస్య పృథివీత్వాదిజాతిర్లక్షణం. పృతివీత్వం నామ పాకజరూపసమానాధికరణద్రవ్యత్వసాక్షాద్వాప్యజాతి:. త్ప్త్వం నామ సరిత్సాగరసమవేతత్త్వే సతి జ్వలనాసమవేతం సామాన్యం తేజస్వం నామ చంద్రచామీకరసమవేతత్వే సతి జ్వలనాసమవేతం సామాన్యం. తేజస్త్వం నామ చంద్రచామీకరసమవేతత్త్వే సతి సలిలాసమవేతం సామయ్నం. వాయుత్వం నామ త్వగింద్రియసమవేతద్రవ్యత్వసాక్షాద్వాప్యజాతి:. ఆకాశకాలదిశాఅమేకై కత్వాదపరజాత్యభావే పరిభాషిక్యస్తిత్ర: సంజ్ఞా భవంతి ఆకాశం కాలో దిగితి. సంయోగాజన్యజన్యవిశేషగుణసమానాధికరణవిశేషాధికరణమాకాశం. విభుత్వే సతి దిగసమవేతపరత్వాసమవాయికారణాధికరణ: కాల:. అకాలత్వే సత్యవిశేషగుణా మహతి దిక్. ఆత్మమంసోరాత్మత్వమనస్త్వే. ఆత్మత్వం నామమూర్తసమవేతద్రవ్యత్వాపరజాతి:.

9. మనస్త్వం నామ ద్రవ్యసమవాయికారణాత్వరహితానూసమవేతద్రవ్యత్వాపరజాతి:. రూపరసగనస్పర్శసంఖ్యాపరిమాణపృథకత్వసంయోగవిభాగపర్త్వపరత్వబుద్ధిసుఖదు:ఖేచ్ఛాద్వేషప్రత్నాశ్చ కంఠోక్తా: సప్తదశాచశంబ్దసముచ్చితా గురుత్వద్రవత్వస్నేహసంస్కారదృష్టశబ్దా: సప్త్యవేత్యేవం చతుర్విశతిర్గుణా:. తత్ర రూపాదిశబ్దాంతానాం రూపత్వదిజతిర్లక్షణం. రూపత్వం నామ నీలసమవేతగుణత్వాపరజాతి:. అనయ దిశా శిష్టానాం లక్షణాని దృష్టవ్యాని.

10. కర్మ పంచవిధం ఉత్పేక్షపణావక్షేపణాకుంచనప్రసారణగమంభేదాత్. భ్రమణరేచనాదీనాం గమన ఏవాంతర్భావ:. ఉత్క్షేపణాదీనాముత్పేక్షణత్వాదిజాతిర్లక్షణం. తత్ర ఉత్క్షేపణం నామ ఊర్ద్వదేశసంయోగాసమవాయికారణప్రమేయసమవేత కర్మత్వాపరజాతి:. ఏవమవక్షేపణాదీనాం లక్షణం కర్తవ్యం.

11. సామాన్యం ద్వివిధం పరమపరం చ. పరం సత్తా ద్రవ్యగుణసమవేతా. అపరం ద్రవ్యత్వాది. తల్లక్షణం ప్రాగేవోక్తం. విశేషణామనంతత్వాత్ సమవాయస్య చైకత్వాద్ విభాగో న సంభవతి. తల్లక్షణం చ ప్రాగేవావావాది.

12. ద్విత్వే చ పాకజోత్పత్తౌ విభాగేచ విభాగజే.
యస్య న స్ఖలితా బుద్ధిస్తం వై వైశేషికం విదురితి.

13. అభాణకస్య సద్భావాత్ ద్విత్వాద్యుత్పత్తిప్రకార: ప్రదర్శ్యతే. తత్ర ప్రథమమింద్రియార్థసన్నికర్షస్తమాదేకత్వసామాన్యజ్ఞానం, తతోపేక్షాబుద్ధి:, తతో ద్విత్వోత్పత్తిస్తతో ద్విత్వసామాన్యజ్ఞానం, తతోపేక్షాబుద్ధి: తతో ద్విత్వోపత్తిస్తతో ద్విత్వసామాన్యజ్ఞానం తస్మాద్విత్వగుణజ్ఞానం తత: సంస్కార:.

14. తదాహ-
ఆదావింద్రియసన్నికర్షఘటనాదేకత్వసామాన్యధీరేకత్వోభయగోచరామతిరతో ద్విత్వం తతో జాయతే. ద్విత్వత్వప్రమితిస్తతోనుపరతో ద్విత్వప్రమానంతరం ద్వే ద్రవ్యే ఇతి ధీరయం నిగాదితా ద్విత్వోదయప్రక్రియేతి.

15. ద్విత్వాదరేపేక్షాబుద్ధిజన్యత్వే కిం ప్రమాణం. అత్రాహురాచార్యా: - అపేక్షాబుద్ధిర్ద్విత్వాదేరుత్పాదికా భవితుమర్హతి వ్యంజ్యకత్వానుపపత్తే:. తేనానువిధీయమానత్వాత్ శబ్దం ప్రతి సంయోగవదితి.

16. వయంతు బ్రూమ: ద్విత్వాదికమేకత్వద్వయవిషయానిత్యబుద్ధివ్యంగ్యం న భవతి అనేకాశ్రితగుణత్వాత్ పృథక్త్వాదివాదితి. నివృత్తిక్రమో నిరూప్యతే. అపేక్షబుద్ధిత ఏకత్వసామాన్యజ్ఙానస్య ద్విత్వోత్పత్తి సమకాలం. నివృత్తి: అపేక్షాబుద్ధేర్ద్విత్వసామాన్య జ్ఙానాత్ ద్విత్వగుణబుద్ధిసమసమయం ద్విత్వస్యాపేక్షబుద్ధినివృత్తేర్ద్రవ్య బుద్ధిసమకాలం గుణబుద్దే: ద్రవ్యబుద్ధిత: సంస్కారోపపత్తిసమకాలం ద్రవ్యబుద్ధేస్తదనంతరం సంస్కారాదితి తథా చ సంగ్రహశ్లోకా:.

ఆదావపేక్షాబుద్ధయా హి నశ్యేదేకత్వజాతిధీ:
ద్విత్వోదయసమం పశ్చాత్ సా చ తజ్జాతిబుద్ధిత:.

17. ద్విత్వాఖ్యగుణాధికాలే తతో ద్విత్వం నివర్తతే
అపేక్షాబుద్ధినాశేన ద్రవ్యధీజన్మకాలత:

18. గుణబుద్ధిర్ద్రవ్యబుద్ధయా సంస్కారోత్పత్తికాలత:
ద్రవ్యబుద్ధిశ్చ సంస్కారాదితి నాశక్రమో మత ఇతి.

19. బుద్ధేర్బుద్ధయంతరవినాశయత్వే సంస్కారవినాశయత్వే చ ప్రమాణం వివాదాద్యాసితాని జ్ఙానాని ఉత్తరోత్తరకార్యావినాశయాని క్షణికవిభువిశేషగుణత్వాత్ శబ్దవత్. ద్రవ్యారంభకంసయోగప్రతిద్వంద్వివిభాగజనకకర్మసమకాలమేకత్వసామాన్యాచింతయా ఆశ్రయనివృత్తేరేవ ద్విత్వానివృత్తి:. కర్మసమకాలమపేక్షాబుద్ధిచింతనాదుభాభ్యామితి సంక్షేప:. అపేక్షాబుద్ధిర్నామ వినాశకవినాశప్రతియోగినీ బుద్ధిరితి బోద్ధవ్యం.

20. అథ ద్వయణుకనాశమారంభ్య కతిభి: క్షణై: పునరన్యద్ద్వణుకముత్పద్య రూపాదిమద్భవతీతి జిజ్ఙాసాయాముత్పత్తిప్రకార: కథ్యతే. నోదనాదిక్రమేణ ద్వయణుకనాశ:, నష్టే ద్వయణుకే పరమాణావాగ్ని సంయోగాత్ శ్యామాదినాం నివృత్తి:, నివృత్తేషు శ్యామాదిషు పునరన్యస్మాదగ్నిసంయోగాద్రక్తాదీనాముత్పత్తి: ఉత్పన్నేషు రక్తాదిషు అదృష్టవదాత్మసంయోగాత్ పరమాణౌ ద్రవ్యారంభణాయ క్రియా, తయా పూర్వదేశాధిభాగ:, విభాగేన పూర్వదేశసంయోగనివృత్తి:, తస్మిన్నివృత్తే పరమాణత్వంతరేణ సంయోగోత్పత్తి:, సంయుక్తాభ్యాం పరమాణుభ్యాం వ్ద్యణుకారంభ:, ఆరబ్ధేద్యణుకో కారణగుణాదిభ్య: కార్యగుణాదీనాం రూపాదీనాముత్పత్తిరితి యథాక్రమం నవ క్షణా:. దశాక్షణాదిప్రకారాంతరం విస్తరభయాన్నేహ ప్రతన్యతే. ఇత్థం పీలుపాకప్రక్రియా పీఠపాకప్రక్రియా తు నైయాయికధీసమ్మతా.

21. విభాగజవిభాగో ద్వివిధ: కారణమాత్రవిభాగజ: కారణాకారణవిభాగజశ్చ. తత్ర ప్రథమ: కథ్యతే. కార్యవ్యాప్తే కారణే కర్మోత్పన్నం యదావయవాంతరాద్విభాగం విధత్తే న తదాకాశదిదేశాద్విభాగ: యదా త్వాకాశాదిదేశాద్విభాగ: న తదావయవాంతరాదితి స్థితినియమ: కర్మణో గగనవిభాగాకర్తుత్వస్య ద్రవ్యారంభకంసయోగవిరోధివిభాగారంభకత్వేన ధూమస్య ధూమధ్వజవర్గేణైవ వ్యభిచారానుపలంభాత్ తతశ్చావయవకర్మ అవయవాంతరాదేవ విభాగం కరోతి నాకాశాదిదేశాత్ తస్మాద్విభాగాద్రవ్యారంభకంసయోగనివృత్తి:, నివృత్తేవయవిని నంకాగ్ణచోరవయవయోర్వర్తమానో విభాగ: కార్యవినాశవిసృష్టం కాలం స్వతంత్రం వాక్యవమపేక్ష సక్రియస్యేవాయవస్య కార్యసంయుక్తదాకాశదేశాద్విభాగమారభతే న నిష్క్రియస్య కారణాభావాత్.

22. ద్వితీయోస్తు కర్మోత్పన్నమవయవాంతరాద్విభాగం కుర్వత్ ఆకాశాదిదేశేభ్యో విభాగానారభతే. తే కారణాకారణావిభాగా: కర్మయాం దిశాం ప్రతి కార్యారంభాభిముఖం తామపేక్ష్య కార్యాకార్యవిభాగమారంభతే యథా హస్తాకాశవిభాగాచ్ఛరీరాకాశవిభాగ:. న చాసౌ శరీరక్రియాకార్యస్తదా తస్య నిత్ప్రియత్వాత్ నాపి హస్తక్రియకార్య: వ్యధికరణస్య కర్మణో విభాగకర్తుత్వానుపపత్తే:. అత: పరిశేష్యాత్ కారణాకారణవిభాగస్య కారణత్వమంగీకరణీయం.

23. యదివాది అంధకారాదౌ భావత్వం నిషిధ్యత్ ఇతి తదసంగతం తత్ర చతుర్ధావివాదసంభవాత్. తథాహి ద్రవ్యం ఇతి భట్టా: వేదాంతినశ్చ భణంతి ఆరోపితం నీలరూపమితి శ్రీధరాచార్యా: ఆలోకజ్ఙానభావ ఇతి ప్రభాకరైకదేశిన: ఆలోకభావ ఇతి నైయాయికాదయ: ఇతి చేత్తత్ర ద్రవ్యత్వపక్షో న ఘటతే వికల్పానుపపత్తే: ద్రవ్యం భవదంధకారం ద్రవ్యాద్యన్యతమమన్యద్వా నాద్య: యత్రాంతర్భావోస్య తస్య యావంతో గుణాస్తావద్గుణకత్వప్రసంగాత్ న చ తమసో ద్రవ్యబహిర్భావ ఇతి సాంప్రతం నిర్గుణస్య తస్య ద్రవ్యత్వాసంభవేన ద్రవ్యాంతరత్వస్య సుతరామసంభవాత్.

24. నను తమాలశ్యామలత్వేనోపలభ్యమానం తమ: కథం నిర్గుణం స్యాదితి నీలం నభ: ఇతివత్ భ్రాంతిరేవేత్యలం వృద్ధవీవధయా. అత ఏవ నారోపితరూపం తమ: అధిష్ఠానప్రత్యయమంతరేణారోపయోగాత్ బాహ్యాలోకసహకారిరహితస్య చక్షుషో రూపారోపే సామర్థ్యానుపలంభాచ్చ. న చాయమచాక్షుష: ప్రత్యయ: తదనువిధానస్యానన్యథాసిద్ధత్వాత్. న చ విధిప్రత్యయవేద్యత్వాయోగో భావే ఇతి సాంప్రతం ప్రలయవినాశావధానాదిషువ్యాభిచారాత్. అత ఏవ నాలోకజ్ఙానాభావ: అభావస్యప్రతియోగిగ్రాహకేంద్రియగ్రాహ్యత్వానియమేన మానసత్వప్రసంగాత్. తస్మాదాలోకభావ ఏవ తమ: న చాభావే భావధర్మాధ్యారోపో దురుపపాద: దు:ఖాభావే సుఖత్వారోపస్య సంయోగభావే విభాగత్వాభిమానస్య చ దృష్టత్వాత్.

25. న చాలోకాభావస్య ఘటాద్యభావవద్రూపవద్భావత్వేనాలోకసాపేక్షచక్షుర్జన్యజ్ఙానవిషయత్వం స్యాదిత్యేపితవ్యం యద్గృహే యదపేక్షం చక్షుస్తదభావగృహేపి తదపేక్షత్ ఇతి న్యాయేనాలోకగ్రహే యదపేక్షం చక్షుస్తదభావగ్రహేపి తదపేక్షత్ ఇతి న్యాయేనాలోకగ్రహే ఆలోకాపేక్షాయా అభావేన తదభావగ్రహేపి తదపేక్షాయా అభావాత్. న చాధికరణ గ్రహణావశ్యంభావ: అభావప్రతితావధికరణగ్రహణావశ్యంభావానంగీకారాదపరథా నివృత్త: కోలాహల ఇతి శబ్దప్రధ్వం సప్రత్యక్షో న స్యాదితి అప్రమాణికం తవ వచనం. పరం తత్సర్వమభిసంధాయ భగవాన్ కణాద: ప్రణినాయ సూత్రం, ద్రవ్యగుణకర్మనిష్పత్తివైధమర్యాదభావస్తమ ఇతి ప్రత్యయవేద్యత్వేనాపి నిరూపితం.

26. అభావస్తు నిషేధముఖప్రమాణగమ్య: సప్తమో నిరూప్యతే. స చాస మావయత్వే సత్యసమవాయ:సంక్షేపతో ద్వివిధ: సంసర్గాభావోపి త్రివిధ: ప్రాక్ప్రధ్వంసాత్యంతాభావభేదాత్. తత్రానిత్యో అనాదితమ: ప్రాగ్భావ: ఉత్పత్తిమాన్. వినాశీ ప్రధ్వంస: ప్రత్యియోగ్యాశ్రయోభావోత్యంతాభావ: అత్యంతా భావవ్యతిరిక్తత్వే సత్యనవధిరభావోన్యోన్యాభావ:.

27. నన్వన్యోన్యాభావ ఏవాత్యంతాభావ ఇతి చేత్ అహో రాజమార్గ ఏవ భ్రమ:. అన్యోన్యాభావో హి తాదాత్మప్రతియోగిక: ప్రతిషేధోత్యంతాభావ:. యథా వార్యౌ రూపసంబంధో నాస్తీతి. న చాస్య పురుషార్థౌప్రయికత్వం నాస్తీత్వాశంకనీయం దు:ఖాత్యంతోచ్ఛేదాపరపర్యాయని: శ్రేయసరూపత్వేన పరమపురుషార్థత్వాత్.

ఇతి సర్వదర్శనసంగ్రహే ఔలూక్యదర్శనం సమాప్తం.