వైరాగ్య శతకము
తృష్ణాదూషణము
మార్చుచూడోత్తంసిత చారు చంద్రకలికా చంచచ్ఛిఖా భాస్వరో
లీలా దగ్ధ విలోల కామ శలభః శ్రేయో దశాగ్రే స్ఫురన్‌ ।
అంతః స్ఫూర్జదపార మోహ తిమిర ప్రాగ్భారముచ్చాటయన్‌
శ్చేతః సద్మని యోగినాం విజయతే జ్ఞాన ప్రదీపో హరః ॥ 1
భ్రాంతం దేశమనేక దుర్గ విషమం ప్రాప్తం న కించిత్ఫలం
త్యక్వ్తా జాతి కులాభిమానముచితం సేవా కృతా నిష్ఫలా ।
భుక్తం మాన వివర్జితం పర గృహేష్వాశంకయా కాకవత్‌
తృష్ణే జృంభసి పాప కర్మ పిశునే నాద్యాపి సంతుష్యసి ॥ 2
ఉత్ఖాతం నిధి శంకయా క్షితి తలం ధ్మాతా గిరేర్ధాతవో
నిస్తీర్ణః సరితాం పతిర్నృపతయో యత్నేన సంతోషితాః ।
మంత్రారాధన తత్పరేణ మనసా నీతాః శ్మశానే నిశాః
ప్రాప్తః కాణ వరాటకో-పి న మయా తృష్ణే! సకామా భవ ॥ 3
ఖలాలాపాః సోఢాః కథమపి తదారాధన పరై
ర్నిగృహ్యాంతర్బాష్పం హసితమపి శూన్యేన మనసా ।
కృతో విత్త స్తంభప్రతిహత ధియామంజలిరపి
త్వమాశే! మోఫూశే! కి మపర మతో నర్తయసి మామ్‌ ॥ 4
అమీషాం ప్రాణానాం తులిత బిసినీ పత్ర పయసాం
కృతే కిం నాస్మాభిర్విగళిత వివేకైర్వ్యవసితమ్‌ ।
యదాఢ్యానామగ్రే ద్రవిణ మద నిఃసంజ్ఞ మనసాం
కృతం వీతవ్రీడై ర్నిజగుణ కథా పాతకమపి ॥ 5
క్షాంతం న క్షమయా గృహోచిత సుఖం త్యక్తం న సంతోషతః
సోఢో దుఃసహ శీత తాప పవన క్లేశో న తప్తం తపః ।
ధ్యాతం విత్తమహర్నిశం నియమితప్రాణైర్న శంభోః పదం
తత్తత్కర్మ కృతం యదేవ మునిభిస్తైస్తైః ఫలైర్వంచితాః ॥ 6
భోగా న భుక్తా వయమేవ భుక్తా స్తపో న తప్తం వయమేవ తప్తాః ।
కాలో న యాతో వయమేవ యాతా స్తృష్ణా న జీర్ణా వయమేవ జీర్ణాః ॥ 7
వలిభిర్ముఖమాక్రాంతం పలితేనాంకితం శిరః ।
గాత్రాణి శిథిలాయంతే తృష్ణైకా తరుణాయతే ॥ 8
నివృత్తా భోగేచ్ఛా పురుష బహు మానో-పి గళితః
సమానాః స్వర్యాతాః సపది సుహృదో జీవిత సమాః ।
శనైర్యష్య్టుత్థానం ఘన తిమిర రుద్ధే చ నయనే
అహో దృష్టః కాయస్తదపి మరణాపాయ చకితః ॥ 9
ఆశా నామ నదీ మనోరథ జలా తృష్ణా తరంగాకులా
రాగ గ్రాహవతీ వితర్క విహగా ధైర్య ద్రుమ ధ్వంసినీ ।
మోహావర్త సుదుస్తరాతిగహనా ప్రోత్తుంగ చింతా తటీ
తస్యాః పారగతా విశుద్ధమనసో నందంతి యోగీశ్వరాః ॥ 10
విషయపరిత్యాగ విడంబనము
మార్చున సంసారోత్పన్నం చరితమనుపశ్యామి కుశలం
విపాకః పుణ్యానాం జనయతి భయం మే విమృశతః ।
మహద్భిః పుణ్యౌఘైశ్చిర పరిగృహీతాశ్చ విషయాః
మహాంతో జాయంతే వ్యసనమివ దాతుం విషయిణామ్‌ ॥ 11
అవశ్యం యాతారశ్చిరతరముషిత్వా-పి విషయా
వియోగే కో భేదస్య్తజతి స జనో యత్స్వయమమూన్‌ ।
వ్రజంతః స్వాతంత్య్రాదతుల పరితాపాయ మనసః
స్వయం త్యక్తా హ్యేతే శమ సుఖమనంతం విదధతి ॥ 12
బ్రహ్మజ్ఞాన వివేకినో-మలధియః కుర్వంత్యహో దుష్కరం
యన్ముంచంత్యుపభోగ భాంజ్యపి ధనాన్యేకాంతతో నిఃస్పృహాః ।
సంప్రాప్తాని పురా న సంప్రతి న చ ప్రాప్తౌ దృఢ ప్రత్యయాన్‌
వాంఛా మాత్ర పరిగ్రహాణ్యపి పరం త్యక్తుం న శక్తా వయమ్‌ ॥ 13
ధన్యానాం గిరి కందరేషు వసతాం జ్యోతిః పరం ధ్యాయతా
మానందాశ్రు జలం పిబంతి శకునా నిఃశంకమంకేశయాః ।
అస్మాకం తు మనోరథోపరచిత ప్రాసాద వాపీ తట
క్రీడా కానన కేళి కౌతుక జుషా మాయుఃపరం క్షీయతే ॥ 14
భిక్షా-శనం తదపి నీరసమేక వారం
శయ్యా చ భూః పరిజనో నిజదేహమాత్రమ్‌ ।
వస్త్రం విశీర్ణ శతఖండమయీ చ కంథా
హా హా తథా-పి విషయా న జహాతి చేతః ॥ 15
స్తనౌ మాంసగ్రంథీ కనక కలశావిత్యుపమితౌ
ముఖం శ్లేష్మాగారం తదపి చ శశాంకేన తులితమ్‌ ।
స్రవన్మూత్ర క్లిన్నం కరివర శిరఃస్పర్ధి జఘనం
ముహుర్నింద్యం రూపం కవిజన విశేషై ర్గురుకృతమ్‌ ॥ 16
ఏకో రాగిషు రాజతే ప్రియతమా దేహార్ధధారీ హరో
నీరాగేషు జనో విముక్త లలనాసంగో న యస్మాత్పరః ।
దుర్వార స్మర బాణ పన్నగ విష వ్యావిద్ధ ముగ్ధో జనః
శేషః కామ విడంబితాన్న విషయాన్భోక్తుం న మోక్తుం క్షమః ॥ 17
అజానందాహాత్మ్యం పతతు శలభో దీపదహనే
స మీనో-ప్యజ్ఞానాద్బడిశ యుతమశ్నాతు పిశితమ్‌ ।
విజానంతో-ప్యేతే వయమిహ విపజ్జాలజటిలాన్‌
న ముంచామః కామా నహహ గహనో మోహ మహిమా ॥ 18
తృషా శుష్యత్యాస్యే పిబతి సలిలం శీత మధురం
క్షుధార్తః శాల్యన్నం కబళయతి మాంసాది కలితమ్‌ ।
ప్రదీప్తే కామాగ్నౌ సుదృఢతరమాలింగతి వధూం
ప్రతీకారం వ్యాధేః సుఖమితి విపర్యస్యతి జనః ॥ 19
తుంగం వేశ్మ సుతాః సతామభిమతాః సంఖ్యాతిగాః సంపదః
కల్యాణీ దయితా వయశ్చ నవమిత్యజ్ఞాన మూఢో జనః ।
మత్వా విశ్వమనశ్వరం నివిశతే సంసార కారాగృహే
సందృశ్య క్షణ భంగురం తదఖిలం ధన్యస్తు సన్న్యస్యతి ॥ 20
యాచ్ఞాదైన్య దూషణము
మార్చుదీనా దీన ముఖైః సదైవ శిశుకైరాకృష్ట జీర్ణాంబరా
క్రోశద్భిః క్షుధితైర్నిరన్న విధురా దృశ్యా న చేద్గేహినీ ।
యాచ్ఞాభంగ భయేన గద్గద గళ త్రుట్యద్విలీనాక్షరం
కో దేహీతి వదేత్స్వ దగ్ధ జఠరస్యార్థే మనస్వీ పుమాన్‌ ॥ 21
అభిమత మహామాన గ్రంథి ప్రభేద పటీయసీ
గురుతర గుణ గ్రామాంభోజ స్ఫుటోజ్వ్జల చంద్రికా ।
విపుల విలసల్లజ్జావల్లీ వితాన కుఠారికా
జఠర పిఠరీ దుష్పూరేయం కరోతి విడంబనమ్‌ ॥ 22
పుణ్యే గ్రామే వనే వా మహతి సిత పటచ్ఛన్న పాలీ కపాలీ
మాదాయ న్యాయ గర్భ ద్విజ హుత హుత భుగ్ధూమ ధూమ్రోపకంఠే ।
ద్వారం ద్వారం ప్రవిష్టో వరముదర దరీ పూరణాయ క్షుధార్తో
మానీ ప్రాణైః సనాథో న పునరనుదినం తుల్య కుల్యేషు దీనః ॥ 23
గంగా తరంగ హిమ శీకర శీతలాని
విద్యాధరాధ్యుషిత చారు శిలా తలాని ।
స్థానాని కిం హిమవతః ప్రళయం గతాని
యత్సావమాన పర పిండ రతా మనుష్యాః ॥ 24
కిం కందాః కందరేభ్యః ప్రళయముపగతా నిర్ఝరా వా గిరిభ్యః
ప్రధ్వస్తా వా తరుభ్యః సరసఫలభృతో వల్కలిన్యశ్చ శాఖాః ।
వీక్ష్యంతే యన్ముఖాని ప్రసభమపగత ప్రశ్రయాణాం ఖలానాం
దుఃఖాప్త స్వల్ప విత్త స్మయ పవన వశానర్తిత భ్రూ లతాని ॥ 25
పుణ్యైర్మూలఫలై స్తథా ప్రణయినీం వృత్తిం కురుష్వాధునా
భూశయ్యాం నవపల్లవై రకృపణైరుత్తిష్ఠ యావో వనమ్‌ ।
క్షుద్రాణా మవివేకమూఢ మనసాం యత్రేశ్వరాణాం సదా
విత్త వ్యాధి వికార విహ్వల గిరాం నామాపి న శ్రూయతే ॥ 26
ఫలం స్వేచ్ఛా లభ్యం ప్రతివనమఖేదం క్షితిరుహాం
పయః స్థానే స్థానే శిశిర మధురం పుణ్య సరితామ్‌ ।
మృదుస్పర్శా శయ్యా సులలిత లతాపల్లవమయీ
సహంతే సంతాపం తదపి ధనినాం ద్వారి కృపణాః ॥ 27
యే వర్తంతే ధనపతిపురః ప్రార్థనా దుఃఖభాజో
యే చాల్పత్వం దధతి విషయాక్షేప పర్యాప్త బుద్ధేః ।
తేషామంతః స్ఫురిత హసితం వాసరాణాం స్మరేయం
ధ్యాన చ్ఛేదే శిఖరి కుహర గ్రావ శయ్యా నిషణ్ణః ॥ 28
యే సంతోష నిరంతర ప్రముదితా స్తేషాం న భిన్నా ముదో
యే త్వన్యే ధన లుబ్ధ సంకులధియ స్తేషాం న తృష్ణా హతా ।
ఇత్థం కస్య కృతే కృతః స విధినా తాదృక్పదం సంపదాం
స్వాత్మన్యేవ సమాప్త హేమ మహిమా మేరుర్న మే రోచతే ॥ 29
భిక్షాహార మదైన్య మప్రతిసుఖం భీతిచ్ఛిదం సర్వతో
దుర్మాత్సర్య మదాభిమాన మథనం దుఃఖౌఘ విధ్వంసనమ్‌ ।
సర్వత్రాన్వహ మప్రయత్నసులభం సాధు ప్రియం పావనం
శంభోః సత్రమవార్య మక్షయనిధిం శంసంతి యోగీశ్వరాః ॥ 30
భోగాస్థైర్య వర్ణనము
మార్చుభోగే రోగభయం కులే చ్యుతిభయం విత్తే నృపాలాద్భయం
మానే ధైన్యభయం బలే రిపుభయం రూపే జరాయా భయమ్‌ ।
శాస్త్రే వాదిభయం గుణే ఖలభయం కాయే కృతాంతాద్భయం
సర్వం వస్తు భయాన్వితం భువి నృణాం వైరాగ్య మే వాభయమ్‌ ॥ 31
ఆక్రాంతం మరణేన జన్మ జరసా చాత్యుజ్వ్జలం యౌవనం
సంతోషో ధనలిప్సయా శమసుఖం ప్రౌఢాంగనా విభ్రమైః ।
లోకైర్మత్సరిభిర్గుణా వనభువో వ్యాళై ర్నృపా దుర్జనై
రస్థైర్యేణ విభూతయో-ప్యుపహతా గ్రస్తం న కిం కేన వా ॥ 32
ఆధివ్యాధి శతైర్జనస్య వివిధైరారోగ్యమున్మూల్యతే
లక్ష్మీర్యత్ర పతంతి తత్ర వివృత ద్వారా ఇవ వ్యాపదః ।
జాతం జాతమవశ్యమాశు వివశం మృత్యుః కరోత్యాత్మసాత్‌
తత్కిం తేన నిరంకుశేన విధినా యన్నిర్మితం సుస్థిరమ్‌ ॥ 33
భోగాస్తుంగతరంగ భంగ తరళాః ప్రాణాః క్షణధ్వంసినః
స్తోకాన్యేవ దినాని యౌవన సుఖస్ఫూర్తిః ప్రియాసు స్థితా ।
తత్సంసారమసారమేవ నిఖిలం బుద్వ్ధా బుధా బోధకా
లోకానుగ్రహ పేశలేన మనసా యత్నః సమాధీయతామ్‌ ॥ 34
భోగా మేఘ వితాన మధ్య విలసత్సౌదామనీ చంచలా
ఆయుర్వాయు విఘట్టితాబ్జ పటలీ లీనాంబువద్భంగురమ్‌ ।
లోలా యౌవన లాలసా స్తనుభృతామిత్యాకలయ్య ద్రుతం
యోగే ధైర్య సమాధి సిద్ధి సులభే బుద్ధిం విదద్వ్ధం బుధాః ॥ 35
ఆయుః కల్లోల లోలం కతిపయ దివసస్థాయినీ యౌవన శ్రీ
రర్థాః సంకల్పకల్పా ఘన సమయ తటిద్విభ్రమా భోగ పూగాః ।
కంఠాశ్లేషోపగూఢం తదపి చ న చిరం యత్ప్రియాభః ప్రణీతం
బ్రహ్మణ్యాసక్త చిత్తా భవత భవభయాంభోధి పారం తరీతుమ్‌ ॥ 36
కృచ్ఛ్రేణామేధ్య మధ్యే నియమిత తనుభిః స్థీయతే గర్భ వాసే
కాంతా విశ్లేష దుఃఖ వ్యతికర విషమో యౌవనే చోపభోగః ।
వామాక్షీణామవజ్ఞా విహసిత వసతి ర్వృద్ధభావో-ప్యసాధుః
సంసారే రే మనుష్యా వదత యది సుఖం స్వల్పమప్యస్తి కించిత్‌ ॥ 37
వ్య్రాఘీవ తిష్ఠతి జరా పరితర్జయంతీ
రోగాశ్చ శత్రవ ఇవ ప్రహరంతి దేహమ్‌ ।
ఆయుః పరిస్రవతి భిన్న ఘటా దివాంభో
లోకస్తథా ప్యహిత మాచరతీతి చిత్రమ్‌ ॥ 38
భోగా భంగుర వృత్తయో బహువిధాస్తైరేవ చాయం భవ
స్తత్కస్యేహ కృతే పరిభ్రమత రే లోకాః కృతం చేష్టితైః ।
ఆశా పాశ శతోపశాంతి విశదం చేతః సమాధీయతాం
కామోత్పత్తి వశాత్స్వధామని యది శ్రద్ధేయమస్మద్వచః ॥ 39
బ్రహ్మేంద్రాది మరుద్గణాం స్తృణకణా న్యత్ర స్థితో మన్యతే
యత్స్వాదా ద్విరసా భవంతి విభవా స్ర్తైలోక్య రాజ్యాదయః ।
భోగః కో-పి స ఏక ఏవ పరమో నిత్యోదితో జృంభతే
భోః సాధో క్షణభంగురే తదితరే భోగే రతిం మా కృథాః ॥ 40
కాలమహిమానువర్ణనము
మార్చుసా రమ్యా నగరీ మహాన్స నృపతిః సామంత చక్రం చ తత్‌
పార్శ్వే తస్య చ సా విదగ్ధ పరిషత్తాశ్చంద్ర బింబాననాః ।
ఉద్వృత్తః స రాజ పుత్ర నివహస్తే వందిన స్తాః కథాః
సర్వం యస్య వశాదగా త్స్మృతిపథం కాలాయ తస్మై నమః ॥ 41
యత్రానేకః క్వచిదపి గృహే తత్ర తిష్ఠ త్యథైకో
యత్రాప్యేక స్తదను బహవస్తత్ర నైకో-పి చాంతే ।
ఇత్థం చేమౌ రజని దివసౌ దోలయం ద్వా వి వాక్షౌ
కాలః కల్యో భువన ఫలకే క్రీడతి ప్రాణి శారైః ॥ 42
ఆదిత్యస్య గతాగతైరహరహః సంక్షీయతే జీవితం
వ్యాపారైర్బహు కార్య భార గురుభిః కాలో న విజ్ఞాయతే ।
దృష్వ్టా జన్మ జరా విపత్తి మరణం త్రాసశ్చ నోత్పద్యతే
పీత్వా మోహమయీం ప్రమాద మదిరామున్మత్త భూతం జగత్‌ ॥ 43
రాత్రిః సైవ పునః స ఏవ దివసో మత్వా ముధా జంతవో
ధావంత్యుద్యమిన స్తథైవ నిభృత ప్రారబ్ధ తత్తత్క్రియాః ।
వ్యాపారైః పునరుక్త భూత విషయైరిత్థం విధేనామునా
సంసారేణ కదర్థితా వయమహో మోహా న్న లజ్జామహే ॥ 44
న ధ్యానం పదమీశ్వరస్య విధివత్సంసార విచ్ఛిత్తయే
స్వర్గ ద్వార కవాట పాటన పటుర్ధర్మో-పి నోపార్జితః ।
నారీ పీన పయోధరోరు యుగళం స్వప్నే-పి నాలింగితం
మాతుః కేవలమేవ యౌవన వన చ్ఛేదే కుఠారా వయమ్‌ ॥ 45
నాభ్యస్తా ప్రతివాది బృంద దమనీ విద్యా వినీతోచితా
ఖడ్గాగ్రైః కరి కుంభ పీఠ దళనైర్నాకం న నీతం యశః ।
కాంతాకోమల పల్లవాధర రసః పీతో న చంద్రోదయే
తారుణ్యం గతమేవ నిష్ఫలమహో శూన్యాలయే దీపవత్‌ ॥ 46
విద్యా నాధిగతా కళంక రహితా విత్తం చ నోపార్జితం
శుశ్రూషా-పి సమాహితేన మనసా పిత్రోర్న సంపాదితా ।
ఆలోలాయత లోచనాః ప్రియతమాః స్వప్నే-పి నాలింగితాః
కాలో-యం పర పిండ లోలుపతయా కాకైరివ ప్రేరితః ॥ 47
వయం యేభ్యో జాతాశ్చిర పరిగతా ఏవ ఖలు తే
సమం యైః సంవృద్ధాః స్మృతి విషయతాం తే-పి గమితాః ।
ఇదానీ మేతే స్మః ప్రతిదివస మాసన్న పతనా
గతాస్తుల్యావస్థాం సికతిలనదీ తీర తరుభిః ॥ 48
ఆయుర్వర్ష శతం నృణాం పరిమితం రాత్రౌ తదర్ధం గతం
తస్యార్ధస్య పరస్య చార్ధమపరం బాలత్వ వృద్ధత్వయోః ।
శేషం వ్యాధి వియోగ దుఃఖ సహితం సేవాదిభిర్నీయతే
జీవే వారి తరంగ చంచలతరే సౌఖ్యం కుతః ప్రాణినామ్‌ ॥ 49
క్షణం బాలో భూత్వా క్షణంపై యువా కామ రసికః
క్షణం విత్హ్తైరీనః క్షణమపి చ సంపూర్ణ విభవః ।
జరా జీర్ణైరంగైర్నట ఇవ బలీ మండిత తను
ర్నరః సంసారాంతే విశతి యమధానీ యవనికామ్‌ ॥ 50
యతినృపతి సంవాదము
మార్చుత్వం రాజా వయమప్యుపాసిత గురు ప్రజ్ఞాభిమానోన్నతాః
ఖ్యాతస్వ్తం విభవైర్యశాంసి కవయో దిక్షు ప్రతన్వంతి నః ।
ఇత్థం మాన ధనాతి దూరముభయోరప్యావయోరంతరం
యద్యస్మాసు పరాఙ్ముఖో-సి వయమప్యేకాంతతో నిఃస్పృహా ॥ 51
అర్థానామీశిషే త్వం వయమపి చ గిరామీశ్మహే యావదర్థం
శూరస్వ్తం వాది దర్ప వ్యుపశమన విధా వక్షయం పాటవం నః ।
సేవంతే త్వాం ధనాఢ్యా మతిమలహతయే మామపి శ్రోతు కామా
మయ్యప్యాస్థా న తే చేత్వ్తయి మమ నితరామేవ రాజన్ననాస్థా ॥ 52
వయమిహ పరితుష్టా వల్కలైస్వ్తం దుకూలైః
సమ ఇహ పరితోషో నిర్విశేషో విశేషః ।
స తు భవతు దరిద్రో యస్య తృష్ణా విశాలా
మనసి చ పరితుష్టే కో-ర్థవాన్‌ కో దరిద్రః ॥ 53
ఫలమలమశనాయ స్వాదు పానాయ తోయం
క్షితిరపి శయనార్థం వాససే వల్కలం చ ।
నవ ధన మధుపాన భ్రాంత సర్వేంద్రియాణా
మవినయమనుమంతుం నోత్సహే దుర్జనానామ్‌ ॥ 54
అశ్నీమహి వయం భిక్షామాశావాసో వసీమహి ।
శయీమహి మహీపృష్ఠే కుర్వీమహి కి మీశ్వరైః ॥ 55
న నటా న విటా న గాయకా న చ సభ్యేతర వాద చుంచవః ।
నృపమీక్షితు మత్ర కే వయం స్తన భారానమితా న యోషితః ॥ 56
విపుల హృదయై ర్ధన్యైః కైశ్చిజ్జగజ్జనితం పురా
విధృతమపరైర్దత్తం చాన్యైర్విజిత్య తృణం యథా ।
ఇహ హి భువనాన్యన్యైర్ధీరాశ్చతుర్దశ భుంజతే
కతిపయ పుర స్వామ్యే పుంసాం క ఏష మద జ్వరః ॥ 57
అభుక్తాయాం యస్యాం క్షణమపి న యాతం నృప శతై
ర్భువస్తస్యా లాభే క ఇవ బహుమానః క్షితి భృతామ్‌ ।
తదంశస్యాప్యంశే తదవయ లేశే-పి పతయో
విషాదే కర్తవ్యే విదధతి జడాః ప్రత్యుత ముదమ్‌ ॥ 58
మృత్పిండో జల రేఖయా వలయితః సర్వో-ప్యయం నన్వణుః
స్వాంశీకృత్య స ఏవ సంయుగశతై రాజ్ఞాం గణైర్భుజ్యతే ।
యే దద్యుర్దదతో-థవా కిమపరం క్షుద్రా దరిద్రా భృశం
ధిగ్ధిక్తాన్‌ పురుషాధమాన్‌ ధనకణాన్వాంఛంతి తేభ్యో-పి యే ॥ 59
స జాతః కో-ప్యాసీన్మదన రిపుణా మూర్న్ధి ధవళం
కపాలం యస్యోచ్చైర్వినిహితమలంకార విధయే ।
నృభిః ప్రాణ త్రాణ ప్రవణ మతిభిః కైశ్చిదధునా
నమద్భిః కః పుంసామయమతుల దర్ప జ్వర భరః ॥ 60
మనస్సంబోధన నియమనము
మార్చుపరేషాం చేతాంసి ప్రతిదివసమారాధ్య బహుధా
ప్రసాదం కిం నేతుం విశసి హృదయ క్లేశ కలితమ్‌ ।
ప్రసన్నే త్వయ్యంతః స్వయముదిత చింతామణి గణో
వివిక్తః సంకల్పః కిమభిలషితం పుష్యతి న తే ॥ 61
పరిభ్రమసి కిం వృథా క్వచన చిత్త విశ్రామ్యతాం
స్వయం భవతి యద్యథా భవతి తత్తథా నాన్యథా ।
అతీతమననుస్మరన్నపి చ భావ్య సంకల్పయ
న్నతర్కిత సమాగమానుభవామి భోగానహమ్‌ ॥ 62
ఏతస్మాద్విరమేంద్రియార్థ గహనా దాయాసకా దాశ్రయ
శ్రేయో మార్గమశేష దుఃఖ శమన వ్యాపార దక్షం క్షణాత్‌ ।
స్వాత్మీభావముపైహి సంత్యజ నిజాం కల్లోల లోలాం గతిం
మా భూయో భజ భంగురాం భవ రతిం చేతః ప్రసీదాధునా ॥ 63
మోహం మార్జయ తాముపార్జయ రతిం చంద్రార్ధ చూడామణౌ
చేతః స్వర్గ తరంగిణీ తట భువా మాసంగ మంగీకురు ।
కో వా వీచిషు బుద్బుదేషు చ తడిల్లేఖాసు చ స్త్రీషు చ
జ్వాలాగ్రేషు చ పన్నగేషు చ సరిద్వేగేషు చ ప్రత్యయః ॥ 64
చేతశ్చింతయ మా రమాం సకృదిమామస్థాయినీమాస్థయా
భూపాల భ్రుకుటీ కుటీ విహరణ వ్యాపార పణ్యాంగనామ్‌ ।
కంథా కంచుకితాః ప్రవిశ్య భవన ద్వారాణి వారాణసీ
రథ్యా పంక్తిషు పాణి పాత్ర పతితాం భిక్షామపేక్షామహే ॥ 65
అగ్రే గీతం సరస కవయః పార్శ్వయోర్దాక్షిణాత్యాః
పశ్చాల్లీలావలయ రణితం చామర గ్రాహిణీనామ్‌ ।
యద్యస్య్తేవం కురు భవ రసాస్వాదనే లంపటత్వం
నో చే చ్చేతః ప్రవిశ సహసా నిర్వికల్పే సమాధౌ ॥ 66
ప్రాప్తాః శ్రియః సకల కామ దుఫూ స్తతః కిం
న్యస్తం పదం శిరసి విద్విషతాం తతః కిమ్‌ ।
సంపాదితాః ప్రణయినో విభవై స్తతః కిం
కల్పం స్థితా స్తనుభృతాం తనుభి స్తతః కిమ్‌ ॥ 67
భక్తిర్భవే మరణ జన్మ భయం హృదిస్థం
స్నేహో న బంధుషు న మన్మథజా వికారాః ।
సంసర్గ దోష రహితా విజనా వనాంతా
వైరాగ్యమస్తి కిమితః పరమర్థనీయమ్‌ ॥ 68
తస్మాదనంతమజరం పరమం వికాసి
తద్బ్రహ్మ చింతయ కిమేభి రసద్వికల్పైః ।
యస్యానుషంగిణ ఇమే భువనాధిపత్య
భోగాదయః కృపణ లోక మతా భవంతి ॥ 69
పాతాళ మావిశసి యాసి నభో విలంఘ్య
దిఙ్మండలం భ్రమసి మానస చాపలేన ।
భ్రాంత్యా-పి జాతు విమలం కథమాత్మనీనం
తద్బ్రహ్మ నస్మరసి నిర్వృతి మేషి యేన ॥ 70
నిత్యానిత్య వస్తువిచారము
మార్చుకిం వేదైః స్మృతిభిః పురాణ పఠనైః శాస్ర్తైర్మహా విస్తరైః
స్వర్గ గ్రామ కుటీ నివాస ఫలదైః కర్మ క్రియా విభ్రమైః ।
ముక్వ్తైకం భవ దుఃఖ భార రచనా విధ్వంస కాలానలం
స్వాత్మానంద పద ప్రవేశ కలనం శేషైర్వణిగ్వృత్తిభిః ॥ 71
యతో మేరుః శ్రీమాన్నిపతతి యుగాంతాగ్ని వలితః
సముద్రాః శుష్యంతి ప్రచుర మకర గ్రాహ నిలయాః ।
ధరా గచ్ఛత్యంతం ధరణి ధర పాదైరపి ధృతా
శరీరే కా వార్తా కరికలభ కర్ణాగ్ర చపలే ॥ 72
గాత్రం సంకుచితం గతిర్విగళితా భ్రష్టా చ దంతావళి
ర్దృష్టిర్నశ్యతి వర్ధతే బధిరతా వక్త్రం చ లాలాయతే ।
వాక్యం నాద్రియతే చ బాంధవ జనో భార్యా న శుశ్రూషతే
హా! కష్టం! పురుషస్య జీర్ణ వయసః పుత్రో-ప్యమిత్రాయతే ॥ 73
వర్ణం సితం శిరసి వీక్ష్య శిరోరుహాణాం
స్థానం జరా పరిభవస్య తదా పుమాంసమ్‌ ।
ఆరోపితాస్థి శకలం పరిహృత్య యాంతి
చండాల కూపమివ దూరతరం తరుణ్యః ॥ 74
యావత్స్వస్థమిదం శరీరమరుజం యావచ్చ దూరే జరా
యావచ్చేంద్రియ శక్తిరప్రతిహతా యావత్క్షయో నాయుషః ।
ఆత్మ శ్రేయసి తావదేవ విదుషా కార్యః ప్రయత్నో మహాన్‌
సందీప్తే భవనే తు కూప ఖననం ప్రత్యుద్యమః కీదృశః ॥ 75
తపస్యంతః సంతః కిమధినివసామః సురనదీం
గుణోదారా న్దారానుత పరిచరామః సవినయమ్‌ ।
పిబామః శాస్త్రౌఫూనుత వివిధ కావ్యామృత రసాన్‌
న విద్మః కిం కుర్మః కతిపయ నిమేషాయుషి జనే ॥ 76
దురారాధ్యాశ్చామీ తురగ చల చిత్తాః క్షితిభుజో
వయం తు స్థూలేచ్ఛాః సుమహతి ఫలే బద్ధ మనసః ।
జరా దేహం మృత్య్హురరతి దయితం జీవితమిదం
సఖే! నాన్యచ్ఛ్రేయో జగతి విదుషో-న్యత్ర తపసః ॥ 77
మానే మ్లాయిని ఖండితే చ వసుని వ్యర్థే ప్రయాతే-ర్థిని
క్షీణే బంధుజనే గతే పరిజనే నష్టే శనైర్యౌవనే ।
యుక్తం కేవలమేతదేవ సుధియాం యజ్జహ్నుకన్యాపయః
పూతా గ్రావగిరీంద్ర కందర తటీ కుంజే నివాసః క్వచిత్ ॥ 78
రమ్యాశ్చంద్ర మరీచయస్తృణవతీ రమ్యా వనాంతః స్థలీ
రమ్యం సాధు సమాగమాగత సుఖం కావ్యేషు రమ్యాః కథాః ।
కోపోపాహిత బాష్ప బిందు తరళం రమ్యం ప్రియాయా ముఖం
సర్వం రమ్యమనిత్యతాముపగతే చిత్తే న కించిత్పునః ॥ 79
రమ్యం హర్మ్యతలం న కిం వసతయే శ్రావ్యం న గేయాదికం
కిం వా ప్రాణసమా సమాగమ సుఖం నైవాధిక ప్రీతయే ।
కిం తు భ్రాంత పతంగ పక్షపవనవ్యాలోల దీపాంకుర
చ్ఛాయా చంచలమాకలయ్య సకలం సంతో వనాంతం గతాః ॥ 80
శివార్చనము
మార్చుఆసంసారా త్త్రిభువనమిదం చిన్వతాం తాత! తాదృఙ్‌
నైవాస్మాకం నయన పదవీం శ్రోత్ర మార్గం గతో వా ।
యో-యం ధత్తే విషయ కరిణో గాఢ గూఢాభిమాన
క్షీబ స్యాంతఃకరణ కరిణః సంయమాలాన లీలామ్‌ ॥ 81
యదేతత్స్వచ్ఛందం విహరణ మకార్పణ్యమశనం
స హార్యైః సంవాసః శ్రుతముపశమైక వ్రత ఫలమ్‌ ।
మనో మందస్పందం బహిరపి చిరస్యాపి విమృశ
న్న జానే కస్యైషా పరిణతి రుదారస్య తపసః ॥ 82
జీర్ణా ఏవ మనోరథాశ్చ హృదయే యాతం చ తద్యౌవనం
హంతాంగేషు గుణాశ్చ వంధ్య ఫలతాం యాతా గుణజ్ఞైర్వినా ।
కిం యుక్తం సహసా-భ్యుపైతి బలవాన్కాలః కృతాంతో-క్షమీ
హా! జ్ఞాతం మదనాంతక్రాంఘియుగళం ముక్వ్తా-స్తి నాన్యా గతిః ॥ 83
మహేశ్వరే వా జగతామధీశ్వరే జనార్దనే వా జగదంతరాత్మని ।
న వస్తు భేద ప్రతిపత్తిరస్తి మే తథా-పి భక్తిస్తరుణేందు శేఖరే ॥ 84
స్ఫురత్స్ఫార జ్యోత్స్నాధవళిత తలే క్వా-పి పులినే
సుఖాసీనాః శాంతధ్వనిసు రజనీషు ద్యు సరితః ।
భవాభోగోద్విగ్నాః శివ శివ శివేత్యుచ్చవచసః
కదా స్యా మానందోద్గత బహుళ బాష్పాప్లుత దృశః ॥ 85
వితీర్ణే సర్వస్వే తరుణ కరుణా పూర్ణ హృదయాః
స్మరంతః సంసారే విగుణ పరిణామాం విధి గతిమ్‌ ।
వయం పుణ్యారణ్యే పరిణత శరచ్చంద్రకిరణాః
త్రియామా నేష్యామో హర చరణ చింతైక శరణాః ॥ 86
కదా వారాణస్యా మమరతటినీరోధసి వసన్‌
వసానః కౌపీనం శిరసి నిదధానో-ంజలి పుటమ్‌ ।
అయే! గౌరీనాథ! త్రిపురహర! శంభో! త్రినయన!
ప్రసీదేత్యాక్రోశన్నిమిషమివ నేష్యామి దివసాన్‌ ॥ 87
స్నాత్వా గాంగైః పయోభిః శుచి కుసుమ ఫలైరర్చయిత్వా విభో! త్వాం
ధ్యేయే ధ్యానం నివేశ్య క్షితి ధర కుహర గ్రావ పర్యంక మూలే ।
ఆత్మారామః ఫలాశీ గురు వచన రతస్వ్తత్ప్రసాదాత్స్మరారే
దుఃఖం మోక్ష్యే కదా-హం సమ కర చరణే పుంసి సేవాసముత్థమ్‌ ॥ 88
ఏకాకీ నిఃస్పృహః శాంతః పాణిపాత్రో దిగంబరః ।
కదా శంభో! భవిష్యామి కర్మ నిర్మూలన క్షమః ॥ 89
పాణిం పాత్రయతాం నిసర్గ శుచినా భైక్షేణ సంతుష్యతాం
యత్ర క్వా-పి నిషీదతాం బహు తృణం విశ్వం ముహుః పశ్యతామ్‌ ।
అత్యాగే-పి తనోరఖండ పరమానందావబోధ స్పృశా
మధ్వా కో-పి శివ ప్రసాద సులభః సంపత్స్యతే యోగినామ్‌ ॥ 90
అవధూతచర్య
మార్చుకౌపీనం శత ఖండ జర్జరతరం కంథా పునస్తాదృశీ
నైశ్చింత్యం నిరపేక్ష భైక్ష్యమశనం నిద్రా శ్మశానే వనే ।
స్వాతంత్య్రేణ నిరంకుశం విహరణం స్వాంతం ప్రశాంతం సదా
స్థైర్యం యోగ మహోత్సవే-పి చ యది త్రైలోక్య రాజ్యేన కిమ్‌ ॥ 91
బ్రహ్మాండమండలీ మాత్రం కిం లోభాయ మనస్వినః ।
శఫరీ స్ఫురితేనాబ్ధిః క్షుబ్ధో న ఖలు జాయతే ॥ 92
మాతర్లక్ష్మి! భజస్వ కంచిదపరం మత్కాంక్షిణీ మా స్మ భూ
ర్భోగేషు స్పృహయాళవస్తవ వశే కా నిఃస్పృహాణామసి ।
సద్యః స్యూత పలాశ పత్ర పుటికా పాత్రైః పవిత్రీ కృతై
ర్భిక్షా వస్తుభిరేవ సంప్రతి వయం వృత్తిం సమీహామహే ॥ 93
మహా శయ్యా పృథ్వీ విపులముపధానం భుజ లతా
వితానం చాకాశం వ్యజనమనుకూలో-యమనిలః ।
స్ఫురద్దీప శ్చంద్రో విరతి వనితా సంగ ముదితః
సుఖీ శాంతః శేతే మునిరతను భూతిర్నృప ఇవ ॥ 94
భిక్షాశీ జన మధ్య సంగ రహితః స్వాయత్త చేష్టః సదా
హానా దాన విరక్త మార్గ నిరతః కశ్చిత్తపస్వీ స్థితః ।
రథ్యాకీర్ణ విశీర్ణ జీర్ణ వసనః సంప్రాప్త కంథాసనో
నిర్మానో నిరహంకృతిః శమ సుఖాభోగైక బద్ధ స్పృహః ॥ 95
చండాలః కిమయం ద్విజాతిరథవా శూద్రో-థ కిం తాపసః
కిం వా తత్వ్త వివేక పేశల మతిర్యోగీశ్వరః కో-పి కిమ్‌ ।
ఇత్యుత్పన్న వికల్ప జల్ప ముఖరై రాభాష్యమాణా జనై
ర్న క్రుద్ధాః పథి నైవ తుష్ట మనసో యాంతి స్వయం యోగినః ॥ 96
హింసా శూన్యమయత్న లభ్యమశనం ధాత్రా మరుత్కల్పితం
వ్యాళానం పశవస్తృణాంకుర భుజస్తుష్టాః స్థలీ శాయినః ।
సంసారార్ణవ లంఘన క్షమ ధియాం వృత్తిః కృతా సా నృణాం
తా మన్వేషయతాం ప్రయాంతి సతతం సర్వే సమాప్తిం గుణాః ॥ 97
గంగాతీరే హిమగిరిశిలా బద్ధపద్మాసనస్య
బ్రహ్మ ధ్యానాభ్యసన విధినా యోగనిద్రాం గతస్య ।
కిం తైర్భావ్యం మమ సుదివసై ర్యత్ర తే నిర్విశంకాః
కండూయంతే జరఠ హరిణాః స్వాంగమంగే మదీయే ॥ 98
పాణిః పాత్రం పవిత్రం భ్రమణ పరిగతం భైక్ష్యమక్షయ్యమన్నం
విస్తీర్ణం వస్త్రమాశా దశకమచపలం తల్పమస్వల్పముర్వీమ్‌ ।
యేషాం నిఃసంగతాంగీ కరణ పరిణత స్వాంతసంతోషిణ స్తే
ధన్యాః సంన్యస్త దైన్య వ్యతికర నికరాః కర్మ నిర్మూలయంతి ॥ 99
మాత ర్మేదిని! తాత మారుతి! సఖే తేజః! సుబంధో జల!
భ్రాత ర్వ్యోమ! నిబద్ధ ఏష భవతామంత్యః ప్రణామాంజలిః ।
యుష్మత్సంగ వశోపజాత సుకృత స్ఫార స్ఫురన్నిర్మల
జ్ఞానాపాస్త సమస్త మోహ మహిమా లీయే పర బ్రహ్మణి ॥ 100
'
మార్చుసయ్య సైల-సిల-ఘ గిరి-గుహ వస్త్ర తరూ త్వచ
సరగ సుహ్దో నను క్ఇతి-రుహ వ్త్తి ఫలై కోమలై|
యేస నిర్ఝరం అంబు-పనం ఉచిత రత్యై తు విద్యగన
మన్యే తే పరమేస్వర సిరసి యరి బద్ధో న సేవజలి|101|
ధైర్య యస్య పిత క్అమ చ జనని సంతిస్ చిర గేహిని
సత్య మిత్రం ఇద దయ చ భగిని భ్రత మన-సయమ|
సయ్య భుమి-తల దిసో పి వసన జ్అనంత భోజన
హ్య్ ఏతే యస్య కూంబినో వద సఖే కస్మద్ భయ యోగిన|102|
అహో వ హరే వ బలవతి రిపౌ వ సుహ్ది వ
మాఉ వ లోహే వ కుసుమ-సయనే వ ద్అది వ|
త్ఏ వ స్త్రైఏ వ మమ సమ-ద్సో యంతి దివస
క్వచిత్ పుయరయే సివ సివ సివేతి ప్రలపత|103|
వనరులు
మార్చు
This work was published before January 1, 1929, and is in the public domain worldwide because the author died at least 100 years ago.