పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ప్రథమాశ్వాసము)/సాందీపుని వద్ధ శిష్యులగుట
తెభా-10.1-1411-వ.
చని మహావైభవరాశియైన కాశిం జేరి తత్తీరంబున నవంతీపుర నివాసియు సకలవిద్యావిలాసియు నైన సాందీపుం డను బుధవర్యునిఁ గని యధోచితంబుగ దర్శించి, శుద్ధభావవర్తనంబుల భక్తి సేయుచునుండ, వారలవలన సంతుష్టుండై.
టీక:- చని = వెళ్ళి; మహా = గొప్ప; వైభవ = వైభవములకు; రాశి = ఉనికిపట్టు; ఐన = అయిన; కాశిన్ = కాశీపట్టణమును {కాశి - ప్రకాశింపజేయునది}; చేరి = పోయి; తత్ = దాని; తీరంబునన్ = వెంబడి; అవంతీ = అవంతీ అనెడి; పుర = పురము నందు; నివాసియున్ = ఉండువాడు; సకల = సమస్తమైన; విద్యా = విద్యలకు; విలాసియున్ = విలాసము యైన వాడు; ఐన = అయిన; సాందీపుండు = సాందీపుడు; అను = అనెడి; బుధ = పండిత; వర్యున్ = ఉత్తముని; కని = కనుగొని; యధోచితంబుగ = తగిన విధముగ; దర్శించి = దర్శనము చేసికొని; శుద్ధ = స్వచ్ఛమైన; భావ = మనసులతో; వర్తనంబులన్ = నడవడికలతో; భక్తిన్ = సేవించుట; చేయుచున్ = చేయుచు; ఉండన్ = ఉండగా; వారల = వారి; వలన = వలన; సంతుష్టుండై = తృప్తి చెందినవాడు; ఐ = అయ్యి.
భావము:- రామకృష్ణులు గొప్ప వైభవములకు కాణాచి అయిన కాశీపట్టణం చేరారు. అక్కడ ఉన్న అవంతీపట్టణ నివాసి, సమస్త విద్యలకూ గని వంటి వాడూ అయిన సాందీపనీ అనే పండితోత్తముడిని సముచిత రీతిని సందర్శించారు. స్వచ్ఛమైన మనస్సుతో సత్ప్రవర్తనతో ప్రగాఢమైన భక్తితో ఆయనను సేవించారు. ఆచార్యులు ఆ శిష్యుల వినయ విధేయతలకు ఎంతో సంతోషించారు.
తెభా-10.1-1412-శా.
వేదశ్రేణియు నంగకంబులు ధనుర్వేదంబుఁ దంత్రంబు మ
న్వాదివ్యాహృత ధర్మశాస్త్రములు నుద్యన్న్యాయముం దర్కవి
ద్యాదక్షత్వము రాజనీతియును శబ్దప్రక్రియం జెప్పె నా
భూదేవాగ్రణి రామకృష్ణులకు సంభూతప్రమోదంబునన్.
టీక:- వేదశ్రేణి = చతుర్వేదములు {చతుర్వేదములు - 1ఋగ్వేదము 2యజుర్వేదము 3సామవేదము 4అధర్వణవేదము}; అంగకములు = వేదాంగములారింటిని {వేదాంగములు - 1శిక్ష 2వ్యాకరణము 3చంధస్సు 4నిరుక్తము 5జ్యోతిషము 6కల్పము}; ధనుర్వేదంబున్ = విలువిద్య; తంత్రంబు = తంత్రశాస్త్రము; మన్వు = మనువు; ఆది = మున్నగువారిచే; వ్యాహృత = వచింపబడిన; ధర్మశాస్త్రములు = ధర్మశాస్త్రములు; ఉద్యత్ = మిక్కిలి ప్రకాశించెడి; న్యాయమున్ = నీతిశాస్త్రము; తర్కవిద్యా = తర్కశాస్త్రము నందు; దక్షత్వమున్ = పాటవమును; రాజనీతి = రాజనీతిశాస్త్రము; శబ్దప్రక్రియన్ = శబ్ద లక్షణ ప్రకారమును; చెప్పెన్ = తెలిపెను; ఆ = ఆ యొక్క; భూదేవ = విప్ర; అగ్రణి = శ్రేష్ఠుడు; రామ = బలరాముడు; కృష్ణుల్ = కృష్ణుల; కున్ = కు; సంభూత = పుట్టిన; ప్రమోదంబునన్ = సంతోషముతో.
భావము:- బ్రాహ్మణోత్తముడైన సాందీపని సంతోషించిన మనసుతో రామకృష్ణులకు నాలుగు వేదములు మరియు శిక్ష, వ్యాకరణము, ఛందము, నిరుక్తము, జ్యోతిషము, కల్పము అను ఆరు వేదాంగములు, ధనుర్వేదము, తంత్రము, మనుశాస్త్రాది సకల ధర్మశాస్త్రాలు, చక్కటి న్యాయశాస్త్రము, తర్కశాస్త్రము, రాజనీతి మొదలైనవాటిని తేటతెల్లంగా బోధించాడు.
తెభా-10.1-1413-క.
అఱువదినాలుగు విద్యలు
నఱువదినాలుగు దినంబు లంతన వారల్
నెఱవాదులైన కతమున
నెఱి నొక్కొక నాటి వినికి నేర్చి రిలేశా!
టీక:- అఱువదినాలుగు = అరవైనాలుగు (64); విద్యలున్ = చతుషష్టివిద్యలను {చతుషష్టివిద్యలు - చౌషష్టి విద్యలు చూ. అనుయుక్తముల దస్త్రము (X.i_537 వద్ద)}; అఱువదినాలుగు = అరవైనాలుగు (64); దినంబుల్ = రోజుల; అంతనన్ = వ్యవధిలోనే; వారల్ = వారు; నెఱవాదులు = మిక్కిలి నేర్పరులు; ఐన = అయిన; కతమునన్ = కారణముచేత; నెఱిన్ = క్రమముగా; ఒక్కొక్క = ఒక్కొక్క; నాటి = దినమున; వినికి = వినుటచేతనే; న = నేర్చుకొనిరి; ఇలేశా = రాజా {ఇలేశుడు - ఇల (రాజ్యము)నకు ఈశుడు (ప్రభువు), రాజు}.
భావము:- ఓ పరీక్షన్మహారాజా! రామకృష్ణులు ఎంతో నేర్పరులు కనుక, అరవైనాలుగు కళలనూ అరవైనాలుగు రోజులలో చక్కగా ఒక్కొక్క రోజు ఒక్కొక్క కళ చొప్పన వినడంతోనే నేర్చుసుకున్నారు.
తెభా-10.1-1414-క.
గురువులకు నెల్ల గురులై
గురులఘుభావములు లేక కొమరారు జగ
ద్గురులు త్రిలోకహితార్థము
గురుశిష్యన్యాయలీలఁ గొలిచిరి వేడ్కన్.
టీక:- గురువుల్ = గురువుల; కున్ = కు; ఎల్లన్ = అందరికంటెను; గురులు = గొప్పవారు; ఐ = అయ్యి; గురు = గొప్పదనము; లఘు = చిన్నతనము; భావములున్ = అనెడి భావములు; లేక = లేకుండగ; కొమరారు = చక్కనైనట్టి; జగత్ = లోకములకు; గురులు = గురువులు; త్రిలోక = ముల్లోకములకు {ముల్లోకములు - భూలోకము స్వర్గలోకము పాతాళలోకములు }; హిత = మేలు కలిగించుట; అర్థము = కోసము; గురుశిష్యన్యాయ = గురుశిష్యన్యాయము {గురు శిష్య న్యాయము - గురువు (నేర్పువాడు)ను శిష్యుడు (నేర్చుకొనువాడు) సేవించవలెననెడి గౌరవించవలెనెడి న్యాయము}; లీలన్ = విధానములో; కొలిచిరి = సేవించిరి; వేడ్కన్ = వినోదముగా.
భావము:- గురువులకే గురువులు, ఒకరు ఎక్కువ ఒకరు తక్కువ అనే భేద భావములు లేక ప్రకాశించు లోకగురువులు అయిన రామకృష్ణులు, ముల్లోకాలకు మేలు కలిగించడం కోసం, సంతోషంగా గురుశిష్య న్యాయంతో గురువు అయిన సాందీపుడిని సేవించారు
తెభా-10.1-1415-వ.
ఇట్లు కృతకృత్యులైన శిష్యులం జూచి వారల మహాత్మ్యంబునకు వెఱఁగుపడి సభార్యుండైన సాందీపుం డిట్లనియె.
టీక:- ఇట్లు = ఈ విధముగ; కృతకృత్యులు = తలచిన పనినెరవేరినవారు; ఐన = అయిన; శిష్యులన్ = శిష్యులను; చూచి = చూసి; వారల = వారి యొక్క; మహాత్మ్యంబు = మహిమ; కున్ = కు; వెఱగుపడి = ఆశ్చర్యపోయి; సభార్యుండు = భార్యతో కూడినవాడు, పండిత సభలలో గౌరవింపబడు వాడు; ఐన = అయిన; సాందీపుండు = సాందీపుడు; ఇట్లు = ఇలా; అనియె = పలికెను.
భావము:- ఇలా, కృతార్థులైన శిష్యులను చూసి వారి ప్రభావానికి ఆశ్చర్యపడి భార్యతో ఆలోచించి, సాందీపని రామకృష్ణులతో ఇలా అన్నాడు.
తెభా-10.1-1416-శా.
"అంభోరాశిఁ బ్రభాసతీర్థమున ము న్నస్మత్తనూసంభవుం
డంభోగాహము సేయుచున్ మునిఁగి లేఁ డయ్యెం గృపాంభోనిధుల్
శుంభద్వీర్యులు మీరు మీ గురునకుం జోద్యంబుగా శిష్యతన్
గాంభీర్యంబునఁ బుత్రదక్షిణ యిడం గర్తవ్య మూహింపరే.
టీక:- అంభోరాశిన్ = సముద్రమునందు; ప్రభాస = ప్రభాసము అనెడి {ప్రభాసము - మిక్కిలి ప్రకాశించెడిది}; తీర్థంబునన్ = పుణ్యతీర్థము నందు; మున్ = ఇంతకు పూర్వము; అస్మత్ = మా యొక్క; తనూసంభవుండు = పుత్రుడు {తనూసంభవుడు - తనువున పుట్టినవాడు, కొడుకు}; అంభోగాహము = స్నానము; చేయుచున్ = చేస్తూ; మునిగి = మునిగిపోయి; లేడయ్యెను = మరణించెను {లేడగు - ఎప్పటికి లేనివాడు అగు, మరణించు}; కృపాంభోనిధుల్ = దయాసాగరులు; శుంభత్ = ప్రకాశించెడి; వీర్యులు = పరాక్రమము కలవారు; మీరు = మీరు; మీ = మీ యొక్క; గురున్ = గురువున; కున్ = కు; చోద్యంబుగా = అద్భుతముగా, ఆశ్చర్యము కలిగేలాగ; శిష్యత = శిష్యత్వము యొక్క; గాంభీర్యంబునన్ = గొప్పదనముతో; పుత్ర = కొడుకు అనెడి; దక్షిణన్ = దక్షిణను; ఇడన్ = ఇచ్చుట; కర్తవ్యము = యుక్తమైనది; ఊహింపరే = ఆలోచించండి.
భావము:- “నాయనలారా! మా కుమారుడు కొన్నాళ్ళ క్రితం సముద్రంలో ప్రభాసమనే తీర్థ ఘట్టం వద్ద స్నానం చేయడానికి నీటిలో దిగి మునిగిపోయాడు. అంతే మళ్ళీ కనిపించ లేదు. దయసముద్రులూ, ప్రకాశవంతమైన ప్రతాపం కలవారూ అయిన మీరు శిష్యధర్మం వహించి, మాకు గురుదక్షిణ ఇవ్వాలి. అందుచేత, అందరికీ అచ్చెరువు కలిగేలాగ మా కుమారుడిని తీసుకొని వచ్చి గురుదక్షిణగా ఇవ్వండి.
తెభా-10.1-1417-క.
శిష్యులు బలాఢ్యులైన వి
శేష్యస్థితి నొంది గురువు జీవించును ని
ర్దూష్యగుణ బలగరిష్ఠులు
శిష్యులరై గురుని కోర్కి సేయం దగదే?"
టీక:- శిష్యులున్ = శిష్యులు; బలాఢ్యులు = శక్తిమంతులు; ఐనన్ = అయినచో; విశేష్య = మేలైన; స్థితిన్ = స్థితిని; ఒంది = పొంది; గురువు = గురువు; జీవించును = బతుకును; నిర్దూష్య = దూషింపదగని మంచి; గుణ = లక్షణములచేత; బల = బలముచేత; గరిష్ఠులు = గొప్పవారు; శిష్యులరు = శిష్యులైనవారు; ఐ = అయ్యి; గురుని = గురువు యొక్క; కోర్కెన్ = కోరిక ప్రకారము; చేయన్ = చేయుట; తగదే = తగినదికాదా, అగును.
భావము:- శిష్యులు మిక్కిలి బలవంతులైతే గురువు విశేషమైన ఉత్తమస్థితిని పొంది తలెత్తుకొని జీవిస్తాడు. అనింద్య గుణములతో, అఖండ పరాక్రమంతో విరాజిల్లే మీ వంటి శిష్యులు గురుడి కోరిక నెరవేర్చడం న్యాయం కదా.”