పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ప్రథమాశ్వాసము)/నందోద్ధవ సంవాదము
తెభా-10.1-1441-శా.
ఆ పుణ్యాత్మునిఁ గౌఁగిలించుకొని నందాభీరుఁ డానంది యై
మా "పాలింటికిఁ గృష్ణు డీతఁ"డనుచున్ మన్నించి పూజించి వాం
ఛాపూర్ణంబుగ మంజులాన్నమిడి మార్గాయాసముం బాపి స
ల్లాపోత్సాహముతోడ నిట్లనియె సంలక్షించి మోదంబునన్.
టీక:- ఆ = ఆ యొక్క; పుణ్యాత్మునిన్ = మంచిమనసు కలవానిని; కౌఁగిలించుకొని = ఆలింగనముచేసి; నంద = నందుడనెడి; ఆభీరుడు = గోపకుడు; ఆనంది = సంతోషించినవాడు; ఐ = అయ్యి; మా = మా; పాలింటి = మట్టు; కిన్ = కు; కృష్ణుడు = కృష్ణుడు; ఈతడు = ఇతనే; అనుచున్ = అని; మన్నించి = మిక్కిలి మర్యాదలు చేసి; పూజించి = పూజించి; వాంఛా = కోరిక; ఆపూర్ణంబు = తీరినది; కన్ = అగునట్లుగ; మంజుల = చక్కటి; అన్నము = అన్నమును; ఇడి = పెట్టి; మార్గాయసమున్ = ప్రయాణబడలికను; పాపి = పోగొట్టి; సల్లాప = ముచ్చటలాడెడి; ఉత్సాహము = వేడుక; తోడన్ = తోటి; ఇట్లు = ఇలా; అనియెన్ = పలికెను; సంలక్షించి = చూచి; మోదంబునన్ = సంతోషముతో.
భావము:- నందుడు ఆ పుణ్యాత్ముడిని ఆనందంతో ఆలింగనం చేసుకున్నాడు. “ఇతడు మా పాలిటి గోపాలకృష్ణుడు” అంటూ సాదరంగా మన్ననలు చేసాడు. కడుపునిండా కమ్మని భోజనం పెట్టించాడు. ప్రయాణం బడలిక పోగొట్టాడు. ముచ్చటలాడే కోరికతో ఉద్దవుడితో ఎంతో సంతోషంగా ఇలా అన్నాడు.
తెభా-10.1-1442-క.
"నా మిత్రుఁడు వసుదేవుఁడు
సేమంబుగ నున్నవాఁడె? చెలువుగఁ బుత్రుల్
నేమంబున సేవింప మ
హామత్తుండైన కంసుఁ డడగిన పిదపన్.
టీక:- నా = నా యొక్క; మిత్రుడు = స్నేహితుడు; వసుదేవుడు = వసుదేవుడు; సేమంబుగ = క్షేమముగా; ఉన్నవాడె = ఉన్నాడా; చెలువుగన్ = బాగుగా; పుత్రుల్ = కుమారులు; నేమంబునన్ = నియమముతో; సేవింపన్ = కొలచుచుండగా; మహా = మిక్కిలి; మత్తుండు = మదించినవాడు; ఐన = అయిన; కంసుడు = కంసుడు; అడగిన = చచ్చిన; పిదపన్ = పిమ్మట.
భావము:- “నా చెలికాడు వసుదేవుడు క్షేమమే కదా! గర్వాంధు డైన కంసుడు కనుమూసాక తన కుమారులు చక్కగా సేవలు చేస్తుంటే సుఖంగా ఉన్నారు కదా!
తెభా-10.1-1443-శా.
అన్నా! భద్రమె? తల్లిదండ్రుల మమున్ హర్షించి చింతించునే?
తన్నుం బాసిన గోపగోపికల మిత్రవ్రాతమున్ గోగణం
బు న్నిత్యంబు దలంచునే? వన నదీ భూముల్ ప్రసంగించునే?
వెన్నుం డెన్నఁడు వచ్చు నయ్య! యిట మా వ్రేపల్లెకు న్నుద్ధవా?
టీక:- అన్నా = సోదరుడా; భద్రమే = కుశలమేనా; తల్లిదండ్రులన్ = అమ్మానాన్నలను; మమున్ = మమ్మల్ని; హర్షించి = సంతోషించి; చింతించునే = తలచుకొనునా; తన్నున్ = అతనిని; పాసిన = ఎడబాసినట్టి; గోప = గోపకుల; గోపిక = గోపికాస్త్రీల; మిత్ర = స్నేహితుల; వ్రాతమున్ = సమూహములను; గో = ఆవుల; గణంబున్ = సమూహములను; నిత్యంబున్ = అస్తమాను; తలచునే = గుర్తుచేసుకొనుచుండునా; వన = అడవి; నదీ = నదుల; భూముల్ = ప్రదేశములను; ప్రసంగించునే = చెప్పుతుండునా; వెన్నుండు = కృష్ణుడు {విష్ణువు (ప్ర) - వెన్నుడు (వి)}; ఎన్నడున్ = ఎప్పుడు; వచ్చును = వచ్చును; అయ్య = తండ్రీ; ఇట = ఇక్కడి; మా = మా యొక్క; వ్రేపల్లె = గొల్లపల్లె; కున్ = కి; ఉద్ధవా = ఉద్ధవుడా.
భావము:- అన్నా! ఉద్ధవా! మమ్మల్ని తల్లితండ్రులను కృష్ణుడు సంతోషంతో తలచుకొంటూ ఉంటాడా? తనకి దూరంగా ఉంటున్న గోపగోపికలనూ, చెలికాండ్రనూ, ఆలమందలనూ ఎప్పుడూ గుర్తుచేసుకుంటూ ఉంటాడా? ఇక్కడి వనాలనూ నదులను గూర్చి ముచ్చటిస్తూ ఉంటాడా? వెన్నుడు ఇటు మా వ్రేపల్లెకు ఎప్పుడు వస్తాడయ్యా?
తెభా-10.1-1444-క.
అంకిలి గలుగక మా కక
లంకేందుని పగిదిఁ గాంతిలలితంబగు న
ప్పంకజనయనుని నెమ్మొగ
మింక విలోకింపఁ గలదె యీ జన్మమునన్?"
టీక:- అంకిలి = అడ్డు యేమియు; కలుగక = లేకుండ; మా = మా; కున్ = కు; అకలంక = కళంకములేని; ఇందుని = చంద్రుని; పగిదిన్ = వలె; కాంతి = కాంతివంతమై; లలితంబు = లావణ్యము కలది; అగున్ = ఐన; ఆ = ఆ యొక్క; పంకజనయనుని = పంకజాక్షుని, కృష్ణుని; నెఱి = నిండు; మొగమున్ = ముఖమును; ఇంకన్ = అసలు; విలోకింపన్ = చూచుట; కలదె = కలుగునా; ఈ = ఈ; జన్మమునన్ = జన్మలో.
భావము:- మచ్చలేని చంద్రుడిలా అందాలు చిందే కాంతులు వెదజల్లే ఆ కమలాక్షుని నిండుమోము కమ్మగా చూసే అదృష్టం మళ్ళీ మాకు ఈ జన్మలో లభిస్తుందా?”
తెభా-10.1-1445-క.
అని హరి మున్నొనరించిన
పను లెల్లనుఁ జెప్పి చెప్పి బాష్పాకుల లో
చనుఁడై డగ్గుత్తికతో
వినయంబున నుండె గోపవీరుం డంతన్.
టీక:- అని = అని; హరి = కృష్ణుడు; మున్ను = మునుపు; ఒనరించిన = చేసిన; పనులు = పనులు; ఎల్లనున్ = అన్నిటిని; చెప్పిచెప్పి = వివరముగా చెప్పి; బాష్ప = కన్నీటిచే; ఆకుల = కలతచెందిన; లోచనుడు = కన్నులు కలవాడు; ఐ = అయ్యి; డగ్గుతిక = గద్గద స్వరంతో, బొంగురు పోయిన గొంతు {డగ్గుతిక - దుఃఖాదులచే నోట మాట వెడలుటలోని ఇబ్బంది, గొంతు బొంగురు పోవుట}; తోన్ = తోటి; వినయంబునన్ = అణకువతో; ఉండెన్ = ఉండెను; గోపవీరుండు = నందుడు {గోపవీరుడు - గోపకులలో వీరుడు, నందుడు}; అంతన్ = అంతట.
భావము:- అని గోపాలశ్రేష్ఠుడు నందుడు పలికాడు. శ్రీకృష్ణుడు మునుపు చేసిన కృత్యములు అన్నీ మళ్ళీ మళ్ళీ చెప్పి చెప్పి బొంగురుపోయిన కంఠంతో మాటాడలేక కన్నీటితో కలకబారిన కన్నులు కలవాడై మిన్నకున్నాడు.
తెభా-10.1-1446-క.
పెనిమిటి బిడ్డని గుణములు
వినిపింప యశోద ప్రేమవిహ్వలమతియై
చనుమొనలఁ బాలు గురియఁగఁ
గనుఁగొనలను జలము లొలుకఁగా బెగ్గిలియెన్.
టీక:- పెనిమిటి = భర్త; బిడ్డని = పిల్లవాని యొక్క; గుణములున్ = గుణములను; వినిపింపన్ = చెప్పుతుండగా; యశోద = యశోదాదేవి; ప్రేమ = ప్రేమవలని; విహ్వల = చలించిన; మతి = మనసు కలామె; ఐ = అయ్యి; చనుమొనల = స్తనాగ్రములనుండి; పాలున్ = స్తన్యము; కురియగన్ = మిక్కిలి స్రవించుచుండగా; కనుగొనలనున్ = కడకన్నులనుండి; జలములు = నీళ్ళు; ఒలుకగా = కారుతుండగా; బెగ్గిలియెన్ = శోకించెను.
భావము:- అలా భర్త కృష్ణుడి గుణాలు వర్ణిస్తుంటే; నందుడి భార్య యశోద మనసు ప్రేమతో పరవశమై చలించి పోగా చనుమొనల నుండి పాలు జాలువారాయి; కనుకొనల నుండి కన్నీరు ధారలు కారాయి.
తెభా-10.1-1447-వ.
ఇట్లు గోవింద సందర్శనాభావ విహ్వలురైన యశోదానందులకు నుద్దవుం డిట్లనియె.
టీక:- ఇట్లు = ఈ విధముగ; గోవింద = కృష్ణుని; సందర్శన్ = చూడగలుగట; అభావ = లేకపోవుటచేత; విహ్వలురు = కలత నొందిన వారు; ఐన = అయిన; యశోదా = యశోదాదేవి; నందుల్ = నందుడుల; కున్ = కు; ఉద్ధవుండు = ఉద్ధవుడు; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను.
భావము:- కృష్ణుడు కనబడకుండా ఉండడంతో బెంగపట్టుకున్న ఆ యశోదానందులతో ఉద్ధవుడు ఇలా అన్నాడు.
తెభా-10.1-1448-క.
"జననీజనకుల మిమ్ముం
గనుఁగొన శీఘ్రంబె వచ్చుఁ గని భద్రంబుల్
వనజాక్షం డొనరించును
మనమున వగవకుఁడు ధైర్యమండనులారా?
టీక:- జననీజనకుల = తల్లిదండ్రులను; మిమ్మున్ = మిమ్ములను; కనుగొనన్ = చూచుటకు; శీఘ్రంబె = తొందరలోనే; వచ్చున్ = వచ్చును; కని = చూసి; భద్రంబుల్ = క్షేమములను, మేలు; వనజాక్షుండు = పద్మాక్షుడు, కృష్ణుడు; ఒనరించున్ = చేయును; మనమునన్ = మనసు నందు; వగవకుడు = విచారపడకండి; ధైర్యమండనులారా = ఓ ధీరులు {ధైర్య మండనులు - ధైర్యమును అలంకారముగా కలవారు, ధీరులు}.
భావము:- “మీరు ధైర్యంగా ఉండండి. కృష్ణుడు త్వరలోనే వస్తాడు. తలితండ్రులైన మిమ్మల్ని చూస్తాడు. మీకు శుభములు చేకూరుస్తాడు. చింతించకండి.
తెభా-10.1-1449-మ.
బలుడుం గృష్ణుఁడు మర్త్యులే? వసుమతీ భారంబు వారింప వా
రల రూపంబులఁ బుట్టినాఁడు హరి నిర్వాణప్రదుం; డిప్పు డు
జ్జ్వలుఁడై ప్రాణవియోగకాలమునఁ దత్సర్వేశుఁ జింతించువాఁ
డలఘుశ్రేయముఁ బొందు బ్రహ్మమయుఁడై యర్కాభుఁడై నిత్యుఁడై
టీక:- బలుడున్ = బలరాముడు; కృష్ణుడున్ = కృష్ణుడు; మర్త్యులే = మానవులా, కాదు; వసుమతీ = భూమి యొక్క; భారంబున్ = భారమును; వారింపన్ = నివారించుటకై; వారల = వారి యొక్క; రూపంబులన్ = ఆకృతులతో; పుట్టినాడు = అవతరించెను; హరి = విష్ణువు; నిర్వాణ = మోక్షమును; ప్రదుండు = ఇచ్చువాడు; ఇప్పుడు = ఈ సమయమునందు; ఉజ్జ్వలుడు = ప్రకాశించుచున్నవాడు; ఐ = అయ్యి; ప్రాణ = ప్రాణము; వియోగ = పోయెడి; కాలమునన్ = సమయము నందు; తత్ = ఆ యొక్క; పరమేశున్ = భగవంతుని {పరమేశుడు - అత్యున్నతమైన నియామకుడు, విష్ణువు}; చింతించు = తలచెడి; వాడు = వాడు; అలఘు = అధికమైన; శ్రేయమున్ = మేలును, మోక్షమును; పొందున్ = పొందును; బ్రహ్మమయుడు = పరబ్రహ్మ స్వరూపుడు {పరబ్రహ్మ - నజాయతే మ్రియతేవా కథాచిన్నాయంభూత్వా భవితా వా నభూయః, అజోనిత్యశ్శాశ్వత్వతోయం పురాణో నహన్యతే హన్యమానే శరీరే (శ్రుతి ప్రతిపాద్య బ్రహ్మతత్వము)}; ఐ = అయ్యి; అర్క = సూర్యుని {అర్కుడు - కిరణములు కలవాడు, సూర్యుడు}; అభుడు = పోలినవాడు; ఐ = అయ్యి; నిత్యుడు = శాశ్వతమైనవాడు; ఐ = అయ్యి.
భావము:- ఈ రామకృష్ణులు సామాన్య మానవులు కారు. మోక్షము ఇచ్చే ఆ శ్రీమహావిష్ణువే భూభారాన్ని దించడం కోసం రామకృష్ణుల రూపాలలో అవతరించాడు. జ్ఞాని యై ప్రాణంపోయే టప్పుడు సర్వమునకు ప్రభువైన ఆ హరిని స్మరించిన వాడు బ్రహ్మస్వరూపుడై, సూర్యుడి వలె తేజోవిరాజితుడై, నిత్యత్వం పొంది ముక్తిరూపమైన శ్రేయస్సు చూరగొంటాడు.
తెభా-10.1-1450-సీ.
అట్టి నారాయణుం డఖిలాత్మభూతుండు-
కారణమానవాకారుఁడైనఁ
జిత్తంబు లతనిపైఁ జేర్చి సేవించితి-
రతికృతార్థులరైతి; రనవరతము
శోభిల్లు నింధనజ్యోతి చందంబున-
నఖిల భూతములందు నతఁ; డతనికి
జననీ జనక దార సఖి పుత్ర బాంధవ-
శత్రు ప్రియాప్రియ జనులు లేరు
తెభా-10.1-1450.1-ఆ.
జన్మకర్మములును జన్మంబులును లేవు
శిష్టరక్షణంబు సేయుకొఱకు
గుణవిరహితుఁ డయ్యు గుణి యగు సర్వ ర
క్షణ వినాశకేళి సలుపుచుండు."
టీక:- అట్టి = అటువంటి; నారాయణుండు = విష్ణుమూర్తి {నారాయణ - శ్లో. ఆపో నారా ఇతి ప్రోక్తాః ఆపోవై నరసూనవః, అయనంతస్యతా ప్రోక్తాః స్తేన నారాయణ స్మృత్యః. (విష్ణుపురాణము), నారాయణశబ్ద వాచ్యుడు, విష్ణువు}; అఖిల = స్థావరజంగమరూపసర్వ; ఆత్మ = ప్రాణులు; భూతుండు = తనరూపముగ కలవాడు; కారణ = నిమిత్థార్థము, ప్రయోజనము కోసము; మానవ = మనుష్య; ఆకారుడు = రూపము వహించినవాడు; ఐన = అయిన; చిత్తంబులు = మనసులను; అతని = ఆ విష్ణువు; పైన్ = మీద; చేర్చి = లగ్నముచేసి; సేవించితిరి = కొలిచిరి; అతి = మిక్కిలి; కృతార్ధులరు = ధన్యమైనవారు; ఐతిరి = అయినారు; అనవరతము = ఎల్లప్పుడు; శోభిల్లున్ = విలసిల్లును; ఇంధన = కట్టెలలోని; జ్యోతి = అగ్ని; చందంబునన్ = ఉండుట వలె; అఖిల = సమస్తమైన; భూతములు = జీవుల; అందున్ = లోను; అతడున్ = అతను; అతని = అతని; కిన్ = కి; జననీజనక = తల్లిదండ్రులు; దార = భార్య; సఖి = మిత్రులు; పుత్ర = పిల్లలు; బాంధవ = బంధువులు; శత్రు = పగవారు; ప్రియ = ఇష్టులు; అప్రియ = అయిష్టులు అయిన; జనులు = వారు; లేరు = లేరు.
జన్మకర్మములు = జన్మహేతువులైనకర్మలు {జన్మకర్మములు - ఆగామికర్మములు (పాపపుపనులు ఫలితము ఇంకను ప్రారంభింపబడనివి) సంచితకర్మములు (కూడబెట్టబడి ఫలితము ప్రారంభింపబోవునవి) ప్రారబ్ధ కర్మములు (ఫలితము ప్రారంభించినవి), జన్మహేతువులైన కర్మములు, జన్మసంశ్రయములు}; జన్మంబులును = పుట్టుకలు; లేవు = లేవు; శిష్ట = యోగ్యులను; రక్షణంబు = రక్షించుటను; చేయు = చేయుట; కొఱకు = కోసము; గుణ = త్రిగుణములు {త్రిగుణములు (వృత్తులు) - 1సత్వగుణము (శాంతవృత్తి) 2రజోగుణము (ఘోరవృత్తి) 3తమోగుణము (మూఢవృత్తి)}; విరహితుండు = బొత్తిగాలేని వాడు; అయ్యున్ = అయినప్పటికి; గుణి = త్రిగుణములు కలవాడు; అగున్ = అగును; సర్వ = సర్వులను {సర్వులు - బ్రహ్మాది పిపీలక పర్యంతము - బ్రహ్మ మొదలు క్రిమివరకు కల సమస్తమైన మూర్తులను}; రక్షణ = రక్షించుట; వినాశ = నశింపజేయుట అనెడి; కేళిన్ = క్రీడను; సలుపుచుండున్ = చేయుచుండును.
భావము:- సర్వ జీవుల యందు ఆత్మగా ఉన్నవాడు, కారణ వశంచే మానవ విగ్రహం గైకొన్న వాడు అయిన అటువంటి శ్రీమన్నారాయణుడు మీద మీరు మనసులు లగ్నం చేసి కొలిచారు; మీరు పరమ ధన్యులు అయ్యారు; ఆయన కట్టెలలో నిప్పు చొప్పున ఎల్లప్పుడూ సకల జీవుల యందు ప్రకాశిస్తూ ఉంటాడు; ఆయనకు తల్లి, తండ్రి, భార్య, స్నేహితుడు, చుట్టము, విరోధి, ఇష్టుడు, అనిష్ఠుడు అంటూ ఎవ్వరూ లేరు; జనన మరణాలు లేవు.; సజ్జనులను సంరక్షించుట కొరకు త్రిగుణరహితుడు అయినప్పటికీ, గుణములు ధరించి సృష్టి స్థితి లయములు అనే లీలలు సాగిస్తూ ఉంటాడు.”