పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ప్రథమాశ్వాసము)/దావాగ్ని తాగుట
తెభా-10.1-741-వ.
ఇట్లు గోపకులు క్రీడింప గోవు లంతంతం గాంతారంబున వింత కసవులు మెసవుచు, మేఁతపడి నొండడవికి దూరంబు చని యందు దవదహనపవన సంస్పర్శంబు సైరింపక కంపించి దప్పి నొప్పుజెడి ఘోషించిన.
టీక:- ఇట్లు = ఈ విధముగా; గోపకులు = గోపాలకులు; క్రీడింపన్ = ఆడుకొనుచుండగా; గోవులు = ఆవులు; అంతంతన్ = అంతటంతట; కాంతారంబునన్ = అడవిలో; వింత = ఆశ్చర్యకరములైన; కసవులు = గడ్డి; మెసవుచున్ = మేయుచు; మేతన్ = మేయు టందు; పడి = ములిగిపోయి; ఒండు = ఇంకొక; అడవి = అడవి; కిన్ = కి; దూరంబు = ఎక్కువ దూరము; చని = వెళ్ళి; అందున్ = దానిలో; దవదహన = కార్చిచ్చు యొక్క; పవన = గాలి; సంస్పర్శంబున్ = తగులుటను; సైరింపక = ఓర్చుకొనలేక; కంపించి = భయముతో వణకిపోయి; దప్పిన్ = దాహముతో; ఒప్పుచెడి = స్తిమితము తప్పి; ఘోషించినన్ = అరవగా.
భావము:- అలా గొల్లపిల్లలు ఆటలలో మునిగి ఉండగా, ఆవులు అడవిలోని రకరకాల మేతలను మేస్తూ, మరొక అడవిలో దూరాయి. అక్కడ చెలరేగిన కార్చిచ్చు గాలి వేడికి తట్టుకోలేక భయంతో వణికి పోతూ “అంబా” అని అరిచాయి.
తెభా-10.1-742-శా.
ఆ గోపాలకు లందఱుం బసుల కుయ్యాలించి కౌమార కే
ళీ గాఢత్వము మాని గోఖురరదాళిచ్ఛిన్న ఘాసంబుతో
బాగై యున్న పథంబునం జని దవాపన్నంబు గాకుండ వే
వేగన్ గోగణమున్ మరల్చి రటవీవీధిన్ జవం బొప్పఁగన్.
టీక:- ఆ = ఆ యొక్క; గోపాలకులు = గోపకులు; అందఱున్ = ఎల్లరు; పసుల = పశువుల; కుయ్ = మొఱ, అరుపులను; ఆలించి = విని; కౌమార = పిల్లల; కేళీ = ఆట లందు; గాఢత్వమున్ = ఆసక్తిని; మాని = విడిచిపెట్టి; గో = ఆవుల; ఖుర = గిట్టల; రద = దంతములచేత; ఛిన్న = నలిగిపోయిన; ఘాసంబు = గడ్డి; తోన్ = తోటి; బాగు = చక్కగా; ఐ = అయ్యి; ఉన్న = ఉన్నట్టి; పథంబునన్ = దారిని; చని = వెళ్ళి; దవ = కార్చిచ్చుచేత; ఆపన్నంబు = ఆపదలో పడినవి; కాకుండ = కాకుండగా; వేవేగన్ = మిక్కిలి వేగముగా; గో = పశువుల; గణమున్ = సమూహమును; మరల్చి = మరలించిరి; అటవీ = అడవి; వీధిన్ = దారమ్మట; జవంబు = వడి; ఒప్పగన్ = కలుగునట్లుగా.
భావము:- ఆ యాదవబాలలు పశువుల ఘోష విన్నారు. పిల్లలు ఆటల మీది దృష్టి చాలించారు. ఆవుల గిట్టలచే నలిగి, వాటి దంతాలచే తునిగి ఉన్న గుర్తులను ఆనవాలు పట్టారు. అవి వెళ్ళిన దారిలో వాళ్ళు వేగంగా వెళ్ళారు. అలా వెళ్ళి, మంటలపాలు కాకుండా ఆ అడవిదారి నుంచి తమ గోవులను మరలించారు.
తెభా-10.1-743-క.
జలధర గభీర రవమున
నళినదళాక్షుండు దమ్ము నామాంకములం
బిలిచిన విని ప్రతిఘోషణ
ములు జేయుచుఁ బసులు దిరిగె ముదమున నధిపా!
టీక:- జలధర = మేఘము వంటి; గభీర = గంభీరమైన; రవమునన్ = ధ్వనితో; నళినదళాక్షుడు = శ్రీకృష్ణుడు; తమ్ము = వాటిని; నామ = పేర్లు అనెడి; అంకములన్ = గురుతులతో; పిలిచినన్ = పిలువగా; విని = విని; ప్రతిఘోషణములున్ = మారుపలుకటకై అరచుట; చేయుచున్ = చేస్తు; పసులు = పశువులు; తిరిగెన్ = వెనుదిరిగెను; ముదమునన్ = సంతోషముతో; అదిపా = రాజా.
భావము:- మేఘగర్జనవలె గంభీరమైన కంఠస్వరంతో శ్రీకృష్ణుడు గోవులను పేరు పేరున పిలిచాడు. అలా పిలవగానే ఆ ధేనువులు మిక్కిలి సంతోషంతో “అంబా” అని మారు పలుకుతూ మరలి వచ్చాయి
తెభా-10.1-744-వ.
అంత న వ్వనంబున దైవయోగంబునం బుట్టిన కార్చిచ్చు బిట్టు విసరెడి కరువలి వలన మిన్నుముట్ట మిట్టిపడి, గట్టు చెట్టనక దరికొని, యట్టె క్రాలుచుఁ జుట్టుకొని, పఱవం గని పల్లటిల్లిన యుల్లంబులతో వల్లవు లెల్లఁ దల్లడిల్లి సబలుండైన హరికి మృత్యుభీతుల రీతిం జక్క మ్రొక్కి యిట్లనిరి.
టీక:- అంతన్ = అంతట; ఆ = ఆ యొక్క; వనంబునన్ = అడవి యందు; దైవయోగంబునన్ = దైవికముగా; పుట్టిన = కలిగినట్టి; కార్చిచ్చు = అడవి అంటుకొనుట; బిట్టు = అధికముగా; విసెరెడి = వీచు; కరువలి = గాలి; వలన = వలన; మిన్ను = ఆకాశమును; ముట్టన్ = తాకునట్లు; మిట్టిపడి = మీది కెగసి; గట్టు = గుట్టలు; చెట్టు = చెట్లు; అనక = లెక్కచేయకుండ; దరికొని = అంతట రగుల్కొని; అట్టె = అలాగే; క్రాలుచున్ = ప్రవర్తిల్లుచు; చుట్టుకొని = ఆవరించుకొని (నాలుగు పక్కలనుండి); పఱవన్ = వ్యాపించుచుండగా; కని = చూసి; పల్లటిల్లిన = చెదిరిన; ఉల్లంబుల్ = మనసుల; తోన్ = తోటి; వల్లవులు = గొల్లవాళ్ళు; ఎల్లన్ = అందరు; తల్లడిల్లి = మిక్కిలి భయపడి; సబలుండు = మంచి బలము కలవాడు; ఐన = అయిన; హరి = కృష్ణుని; కిన్ = కి; మృత్యుభీతుల = మరణభయము కలవారి; రీతిన్ = వలె; చక్కన్ = చక్కగా; మ్రొక్కి = నమస్కరించి; ఇట్లు = ఈ విధముగా; అనిరి = పలికిరి.
భావము:- ఆ అడవిలో దైవికంగా జనించిన ఆ కార్చిచ్చు ఈడ్చి కొట్టి విసిరే గాలికి పెచ్చుపెరిగి ఆకాశాన్ని అంటే మంటలతో. గట్టనక పుట్టనక అడ్డమైన వాటినీ పట్టి పడగాలుస్తూ అడవి నలుమూలలా అలముకుంటోంది. అది చూసి గొల్లపిల్లల గుండెలు తల్లడిల్లాయి. వారు మరణభయంతో కలత చెంది, బలరామ సహితుడైన శ్రీకృష్ణుడికి సాగిలపడి మ్రొక్కి ఇలా అన్నారు.
తెభా-10.1-745-క.
“అభ్రంకష ధూమాయిత
విభ్రాంత మహాస్ఫులింగ విసరోగ్ర శిఖా
విభ్రష్ట దగ్ధలోకా
దభ్రంబై వచ్చెఁ జూడు దవశిఖి కృష్ణా!
టీక:- అభ్రన్ = ఆకాశమును; కష = ఒరసికొనుచున్న; ధూమ = పొగలచేత; ఆయిత = విస్తరింపబడిన; విభ్రాంత = చెదరిపడిపోతున్న; మహా = గొప్ప; స్ఫులింగ = నిప్పురవ్వల యొక్క; విసర = సమూహములతోటి; ఉగ్ర = భయంకరమైన; శిఖా = మంటలచేత; విభ్రష్ట = మిక్కిలి చెడిపోయి; దగ్ధ = కాలిపోయిన; లోకా = లోకము నంతటను; అదభ్రంబు = పెరిగిపోయినది; ఐ = అయ్యి; వచ్చెన్ = వచ్చినది; చూడు = చూడుము; దవశిఖి = దావాగ్ని; కృష్ణా = కృష్ణుడా.
భావము:- “కృష్ణా! ఆ కార్చిచ్చును చూడు పొగలతో ఆకాశం అంతా ఆవరించింది. భయం గొలిపే పెద్దపెద్ద నిప్పురవ్వలు విరజిమ్ముతూ ఉంది. పైపైకెగసే పెనుమంటలు లోకాలను మాడ్చి మసి కావిస్తున్నట్లు ఉన్నాయి.
తెభా-10.1-746-శా.
నీ చుట్టాలకు నాపదల్ గలుగునే? నే మెల్ల నీ వార మ
న్యాచారంబు లెఱుంగ; మీశుడవు; మా కాభీలదావాగ్ని నే
డే చందంబున నింక దాఁటుదుము? మమ్మీక్షించి రక్షింప వ
న్నా! చంద్రాభ! విపన్నులన్ శిఖివితానచ్ఛన్నులన్ ఖిన్నులన్."
టీక:- నీ = నీ; చుట్టాల్ = బంధువుల, చెందినవారి; కున్ = కి; ఆపదల్ = కష్టములు; కలుగునే = కలుగునా, కలుగవు; నేము = మేము; ఎల్లన్ = అందరము; నీ = నీకు చెందిన; వారము = వారలము; అన్య = ఇతర; ఆచారంబున్ = మతములను; ఎఱుంగము = తెలియము; ఈశుడవు = ప్రభువవు; మా = మా అందరకు; కున్ = కు; ఆభీల = భయంకరమైన; దావాగ్ని = కార్చిచ్చు; నేడు = ఇవాళ; ఏ = ఏ; చందంబునన్ = విధముగా; ఇక = మరి; దాటుదుము = దాటగలము; మమ్ము = మమ్ములను; ఈక్షించి = చూసి; రక్షింపవు = కాపాడుము; అన్నా = నాయనా; చంద్రాభ = చంద్రుని వంటి చల్లనివాడ; విపన్నులన్ = ఆపద పొందిన వారిని; శిఖి = మంటల; వితానత్ = సమూహముచేత; ఛన్నులన్ = ఆవరింపబడినవారిని; భిన్నులన్ = దుఃఖించుచున్నవారిని.
భావము:- చందమామ వలె చల్లనైన వాడా! శ్రీకృష్ణా! నీ ఇష్ట బంధువులకు ఇట్టి కష్టాలా? మేమంతా నీవారమే కదా! ఇంకో దారి ఏదీ మాకు తెలియదు. మా ప్రభుడవు నీవే. ఈ దారుణమైన కార్చిచ్చును మేము ఇప్పుడెలా దాటగలం. మంటలలో తగుల్కొని అలమటిస్తున్న మాపై దృష్టి సారించి కాపాడు.”
తెభా-10.1-747-వ.
అని విన్నవించి రంత.
టీక:- అని = అని; విన్నవించిరి = చెప్పుకొనిరి; అంతన్ = పిమ్మట.
భావము:- ఇలా గొల్లపిల్లలు విన్నవించుకున్నారు. అంతట. . .
తెభా-10.1-748-ఉ.
బంధుజనంబుచేత నిటు ప్రార్థితుఁడై హరి విశ్వరూపు “డో
బంధువులార! మీ నయనపంకజముల్ ముకుళింపుఁ డగ్నినీ
సంధి నడంతు నే” ననినఁ జక్కన వారలు నట్ల చేయుఁడున్,
బంధురదావపావకముఁ బట్టి ముఖంబునఁ ద్రావె లీలతోన్.
టీక:- బంధు = చుట్టముల; జనంబు = సమూహము; చేత = చేత; ఇటున్ = ఇలా; ప్రార్థితుడు = వేడుకొనబడినవాడు; ఐ = అయ్యి; హరి = కృష్ణుడు; విశ్వరూపుడు = కృష్ణుడు {విశ్వరూపుడు - సమస్తమైన విశ్వము తన రూపమైన వాడు, విరాట్ పురుషుడు, విష్ణువు}; ఓ = ఓ; బంధువులారా = ఓహో చుట్టములు; మీ = మీ యొక్క; నయన = కన్నులు అనెడి; పంకజముల్ = పద్మములను; ముకుళింపుడు = మూయుడు; అగ్ని = కార్చిచ్చును; ఈ = ఈ; సంధిన్ = లోపున; అడంతున్ = అణచివేసెదను; నేను = నేను; అనినన్ = అని చెప్పగా; చక్కనన్ = చక్కగా; వారలు = వారు; అట్ల = అలానే; చేయుడున్ = చేయగా; బంధుర = ఆవరించినట్టి; దావపావకమున్ = కార్చిచ్చును; పట్టి = పట్టుకొని; ముఖంబునన్ = నోటితో; త్రావెన్ = తాగెను; లీల = ఒక విలాసము; తోన్ = తోటి.
భావము:- గోపకులూ బంధువులూ ఇట్లా వేడుకోగా విశ్వరూపు డైన శ్రీకృష్ణుడు వారితో “బంధుమిత్రులారా! మీరు కళ్ళు మూసుకోండి. ఇంతలో నేను అగ్గిని అణచేస్తాను” అన్నాడు. వాళ్ళు కళ్ళు మూసుకున్నారు. వెంటనే కృష్ణుడు దారుణ మైన దావానలాన్నిఅలవోకగా నోటిలోకి పీల్చుకుని త్రాగేశాడు.
తెభా-10.1-749-వ.
ఇట్లు నిజయోగ వైభవంబున దావదహనంబుఁ బానంబుచేసి నిమిషమాత్రంబున గోపకుల నందఱ భాండీరక వటసమీపంబునకుం దెచ్చి విడిచిన వారు వికసిత నయన కమలు లయి కృష్ణుని యోగమాయాప్రభావంబున నెరగలి చిచ్చు మ్రగ్గె నని యగ్గించుచుఁ దమ మనంబులందు.
టీక:- ఇట్లు = ఈ విధముగా; నిజ = స్వంత, తన యొక్క; యోగ = యోగబలము యొక్క; వైభవంబునన్ = గొప్పదనముచేత; దావదహనంబున్ = కార్చిచ్చును; పానంబుచేసి = తాగి; నిమిష = కనురెప్పపాటు; మాత్రంబునన్ = కాలములోనే; గోపకులన్ = గోపాలకులను; అందఱన్ = అందరిని; భాండీరక = భాండీరకము అనెడి {భాండీరకము - ఒక రకమైన కుంభము (కుండ), నవద్వారకలిత దేహమనవచ్చు}; వట = మఱ్ఱిచెట్టు {వటవృక్షము - సాంసారమునకు గుర్తు}; సమీపంబున్ = వద్ద; కున్ = కు; తెచ్చి = తీసుకు వచ్చి; విడిచినన్ = వదలిపెట్టగా; వారు = వారు; వికసిత = బాగా తెరుచుకొన్న; నయన = కన్నులు అనెడి; కమలులు = పద్మములు కలవారు; అయి = అయ్యి; కృష్ణుని = కృష్ణుని; యోగ = యోగబలము యొక్క; మాయా = మహిమ యొక్క; ప్రభావంబునన్ = ప్రభావమువలన; ఎరగలి = దావాగ్ని; చిచ్చు = తాపము; మ్రగ్గెను = నశించెను; అని = అని; అగ్గించుచున్ = స్తుతించుచు; తమ = వారి యొక్క; మనంబుల్ = మనసుల; అందున్ = లోపల.
భావము:- ఇలా తన యోగ మాయ చేత మాధవుడు దావాగ్నిని త్రాగేసి, గోపబాలకులను అందరిని భాండీరకం అనే వటవృక్షము దగ్గరకు తీసుకువచ్చాడు. వారు సంతోషంతో విప్పారిన కన్నులతో శ్రీకృష్ణుని యోగమాయా మహిమ వలన కార్చిచ్చు ఆరిపోయిం దని పొగడుతూ తమ మనస్సులలో ఇలా తలపోశారు.
తెభా-10.1-750-క.
"కార్చి చ్చార్చు పటుత్వము
నేర్చునె నరుఁ డొకఁడు? శౌరి నేడిదె కార్చి
చ్చార్చి మనలఁ రక్షింపఁగ
నేర్చె; నితం డజుఁడొ హరియొ నిటలాక్షుండో!"
టీక:- కార్చిచ్చు = దావాగ్నిని; ఆర్చు = ఆర్పివేసెడి; పటుత్వము = సామర్థ్యము; నేర్చునె = సంపాదించగలడా, లేడు; నరుడొకడు = మానవమాతృడు, సామాన్య మానవుడు; శౌరి = కృష్ణుడు {శౌరి - శూరుని మనుమడు, కృష్ణుడు}; నేడు = ఇవాళ; ఇదె = ఇదిగో; కార్చిచ్చు = దావాగ్నిని; ఆర్చి = ఆర్పివేసి; మనలన్ = మనలను; రక్షింపగన్ = కాపడుటను; నేర్చెన్ = చేయగలిగెను; ఇతండు = ఇతను; అజుడొ = బ్రహ్మదేవుడుకాని; హరియొ = విష్ణుమూర్తికాని; నిటలాక్షుండో = పరమశివుడుకాని (అయ్యుండవచ్చు).
భావము:- “దావానలాన్ని చల్లార్చే శక్తి సామాన్య మానవుడికి ఉంటుందా? నేడు శ్రీకృష్ణుడు కార్చిచ్చు నార్పివేసి మనలను సంరక్షించాడు. ఇతడు బ్రహ్మదేవుడా? విష్ణుమూర్తా? పరమశివుడా?”
తెభా-10.1-751-వ.
అని వితర్కించి; రంతఁ గృష్ణుండు సాయాహ్నసమయంబున రామసహితుండై వంశనాళంబు పూరించుచు గోపగణ జేగీయమానుండై గోష్ఠంబుఁ బ్రవేశించె; నప్పుడు.
టీక:- అని = అని; వితర్కించిరి = ఆలోచించుకొనిరి; అంతన్ = అప్పుడు; కృష్ణుండు = కృష్ణుడు; సాయాహ్న = సాయంకాల; సమయంబునన్ = సమయము నందు; రామ = బలరామునితో; సహితుండు = కూడినవాడు; ఐ = అయ్యి; వంశనాళంబున్ = పిల్లనగ్రోవిని; పూరించుచున్ = ఊదుతు; గోప = గోపకుల; గణ = సమూహముచేత; జేగీయమానుండు = పొగడబడుతున్నవాడు; ఐ = అయ్యి; గోష్ఠంబున్ = వ్రేపల్లెను; ప్రవేశించెన్ = చేరెను; అప్పుడు = ఆ సమయము నందు.
భావము:- ఇలా గోపబాలురు భావించారు. ఇంతలో సాయంకాలం అయింది, కృష్ణుడు బలరాముడి తోకూడి వేణువు ఊదుతూ గొల్లపిల్లలు అందరు పొగడుతుండగా గోశాలలో ప్రవేశించాడు.
తెభా-10.1-752-క.
కమలాక్షు నొద్ద నుండని
నిమిషము యుగశతముగాఁగ నెగడిన గోప
ప్రమదలు సంభ్రమమున నా
కమలాక్షునిఁ జూచి ముదముఁ గనిరి మహీశా!
టీక:- కమలాక్షున్ = పద్మాక్షుని, కృష్ణుని; ఒద్దన్ = దగ్గర; ఉండని = ఉండనట్టి; నిమిషము = రెప్పపాటు కాలము; యుగ = యుగములు; శతము = నూరు; కాగన్ = అయినట్లు; నెగడిన = ప్రవర్తించిన, అతిశయించిన; గోప = గోపికా; ప్రమదుల = స్త్రీలు; సంభ్రమమునన్ = వేగిరపాటుతో; ఆ = ఆ ప్రసిద్ధుడైన; కమలాక్షుని = పద్మాక్షుని, కృష్ణుని; చూచి = చూసి; ముదమున్ = సంతోషమును; కనిరి = పొందిరి; మహీశ = రాజా {మహీశుడు - మహి (భూమి, రాజ్యము)నకు ఈశుడు (ప్రభువు), రాజు}.
భావము:- ఓ రాజా! పరీక్షిత్తూ! శ్రీకృష్ణుడు దగ్గర లేని ప్రతి క్షణం గోపికలకు నూరు యుగాలుగా తోస్తుంది. కనుక, కమలాక్షుడు కృష్ణుడిని చూడగానే వారికి పరమానందం కలిగింది.
తెభా-10.1-753-వ.
ఆ సమయంబున గోపకు లిండ్లకడనున్న వృద్ధకాంతాజనంబులకు రామకృష్ణుల చిత్రచరిత్రంబులు చెప్పిన, విని వారు వారిని గార్యార్థులై వచ్చిన వియచ్చరవరు లని తలంచి; రంత.
టీక:- ఆసమయంబునన్ = అప్పుడు; గోపకులు = గోపాలురు; ఇండ్ల = నివాసముల; కడన్ = వద్ద; ఉన్న = ఉన్నట్టి; వృద్ధ = ముసలి; కాంతా = స్త్రీ; జనంబులు = సమూహముల; కున్ = కు; రామ = బలరాముని; కృష్ణుల = కృష్ణుడు యొక్క; చిత్ర = వింతైన; చరిత్రంబులున్ = వర్తనములను; చెప్పినన్ = చెప్పగా; విని = విని; వారున్ = వారు; వారిని = వారిని (బలకృష్ణులను); కార్యార్థులు = ఏదో పని కోసమై; వచ్చిన = వచ్చినట్టి; వియచ్చర = దేవతా {వియచ్ఛరులు - వియత్ (ఆకాశమున) చరులు (చరించువారు), దేవతలు}; వరులు = శ్రేష్ఠులు; అని = అని; తలంచిరి = భావించిరి; అంత = అంతట.
భావము:- అప్పుడు గొల్లపిల్లలు ఇండ్లలో ఉన్న వృద్ధులకూ స్త్రీలకూ జరిగిన అద్భుతమైన విషయాలు, బలరాముడు ప్రలంబాసురుని సంహరించడం; కృష్ణుడు తమనూ, గోవులనూ కార్చిచ్చు బారి నుండి కాపాడటం చెప్పారు. వాటిని విని, రామకృష్ణులు ఏవో మహాకార్యాలు కోసం గోకులంలో అవతరించిన దేవతా శ్రేష్ఠులు అని భావించారు.