పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ద్వితీయాశ్వాసము)/రుక్మిణిదేవి స్తుతించుట

రుక్మిణిదేవి స్తుతించుట

←రుక్మిణీదేవి విప్రలంభంబు

తెలుగు భాగవతము (పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ద్వితీయాశ్వాసము)/రుక్మిణిదేవి స్తుతించుట) రచయిత: పోతన

రుక్మిణీదేవి నూరడించుట→

తెభా-10.2-246-క.
“మురహర! దివసాగమ దళ
దరవిందదళాక్ష! తలఁప నది యట్టి దగున్
నిరవధిక విమలతేజో
వరమూర్తివి; భక్తలోకవత్సల! యెందున్.
టీక:- మురహర = కృష్ణా {మురహరి - మురాసురుని సంహరించిన వాడు, కృష్ణుడు}; దివసాగమదళదరవిందదళాక్ష = కృష్ణా {దివసాగమ దళదరవింద దళాక్షుడు - దివస ఆగమ (ప్రాతః కాలము నందు) తళత్ (ఇంచుక వికసించిన) అరవింద (తామరల యొక్క) దళ (రేకుల వంటి) అక్షుడు (కన్నులు కలవాడు), కృష్ణుడు}; తలపన్ = తరచి చూసినచో; అది = నీవు చెప్పినది; అట్టిది = వాస్తవము; అగున్ = ఔను; నిరవధిక = కాల వస్తు పరిచ్ఛేదాలు లేని, మేరలేని; విమల = నిర్మలమైన; తేజః = తేజస్సుచేత; వర = శ్రేష్ఠమైన; మూర్తివి = స్వరూపము కలవాడవు; భక్తవత్సల = కృష్ణా {భక్త వత్సలుడు - భక్తుల ఎడ వాత్సల్యము కలవాడు, కృష్ణుడు}; ఎందున్ = ఎల్లప్పుడు.
భావము:- “ఓ మురాంతకా! ఉదయాన వికసిస్తున్న తామర పూరేకులను బోలిన నేత్రములతో శోభించు వాడా! భక్తులను వాత్సల్యముతో రక్షించు దేవా! శ్రీకృష్ణా! నీవు అన్ని రకాలగానూ అనంత తేజోమూర్తివే.

తెభా-10.2-247-తే.
సంచితజ్ఞాన సుఖ బలైశ్వర్య శక్తు
లాదిగాఁ గల సుగుణంబు లమరు నీకు;
నేను దగుదునె? సర్వలోకేశ్వరేశ!
లీలమై సచ్చిదానందశాలి వనఘ!
టీక:- సంచిత = పోగుపడ్డ; జ్ఞాన = జ్ఞానశక్తి; సుఖ = సుఖ శక్తి; బల = బలశక్తి; ఐశ్వర్య = అష్టైశ్వర్య {అష్ట ఐశ్వర్యములు - 1అణిమ 2మహిమ 3గరిమ 4లఘిమ 5ప్రాప్తి 6ప్రాకామ్యము 7ఈశత్వము 8వశిత్వము, మరొక విధానము, 1దాసీజనము 2భృత్యులు 3పుత్రుల 4మిత్రులు 5బంధువులు 6వాహనము 7ధాన్యము 8ధనము}; శక్తులు = శక్తులు; ఆదిగా గల = మొదలైనవి అగు; సుగుణంబులు = మంచిగుణములు; అమరున్ = ఒప్పి యుండును; నీ = నీ; కున్ = కు; నేను = నేను; తగుదునె = తగినదాననేనా; సర్వలోకేశ్వరేశా = కృష్ణా {సర్వ లోకేశ్వరేశుడు - అఖిల లోకపాలకులకు ఈశ్వరుడు, విష్ణువు}; లీలమై = విలాసవంతమైనది; సత్ = శాశ్వతమైనది; చిత్ = అపరోక్షజ్ఞానమైనది; ఆనంద = శుద్ధ ఆనందమైనది; శాలివి = ఒప్పి ఉండువాడవు; అనఘ = పాపరహితుడా.
భావము:- ఓ సర్వలోకేశ్వరా! సచ్చిదానందమూర్తీ! పుణ్యపురుషా! జ్ఞానము సుఖము బలము ఐశ్వర్యము మున్నగు సద్గుణాలు సర్వం నీలోనే నెలకొని ఉన్నాయి. నీకు నేను తగినదాననా?

తెభా-10.2-248-సీ.
రూఢిమైఁ బ్రకృతి పూరుష కాలములకు నీ-
  శ్వరుఁడవై భవదీయ చారుదివ్య
లలితకళా కౌశలమున నభిరతుఁడై-
  కడఁగు నీ రూప మెక్కడ మహాత్మ!
సత్త్వాది గుణసముచ్చయయుక్త మూఢాత్మ-
  నయిన నే నెక్కడ? ననఘచరిత!
కోరి నీ మంగళ గుణభూతి గానంబు-
  సేయంగఁబడు నని చెందు భీతి

తెభా-10.2-248.1-తే.
నంబునిధి మధ్యభాగమం దమృత ఫేన
పటల పాండుర నిభమూర్తి పన్నగేంద్ర
భోగశయ్యను బవ్వళింపుచును దనరు
నట్టి యున్నతలీల దివ్యంబు దలఁప.
టీక:- రూఢిమై = ప్రసిద్ధముగా; ప్రకృతి = మూలప్రకృతి; పూరుష = జీవుడి; కాలములు = కాలస్వరూపములు; కున్ = కు; ఈశ్వరుడవు = ప్రభువవు; ఐ = అయ్యి; భవదీయ = నీ యొక్క; చారు = మనోజ్ఞమైన; దివ్య = అప్రాకృతమైన; లలిత = కోమలమైన; కళా = పంచకళలవలని {పంచ కళలు - 1సత్తు 2చిత్తు 3ఆనందము 4నిర్మలము 5పరిపూర్ణము}; కౌశలమునన్ = చాతుర్యములచేత; అభిరతుడు = ఆసక్తికలవాడవు; ఐ = అయ్యి; కడగు = ప్రకాశించునట్టి; నీ = నీ యొక్క; రూపము = స్వరూపము; ఎక్కడ = ఎక్కడ; మహాత్మా = గొప్ప ఆత్మ కలవాడా; సత్వాది = గుణత్రయముల {గుణత్రయము వృత్తులు - 1సత్వగుణము (శాంతవృత్తి) 2రజోగుణము (ఘోరవృత్తి) 3తమోగుణము (మూఢవృత్తి)}; గుణ = శాంతఘోరమూఢవృత్తుల; సముచ్చయ = సమూహములతో; యుక్త = కూడి ఉన్న; మూఢాత్మన్ = అజ్ఞానిని; అయిన = ఐన; నేను = నేను; ఎక్కడ = ఎక్కడ; అనఘచరిత = పాపరహితవర్తనుడా; కోరి = ఇష్టపడి; నీ = నీ యొక్క; మంగళ = శుభప్రదమైన; గుణ = గుణముల; భూతిన్ = సంపదను; గానంబున్ = పొగడుట; చేయంగబడును = చేయబడుతుంది; అని = అని భావించి; చెందు = కలిగెడి; భీతిన్ = భయముచేత; అంబునిధి = సముద్రము; మధ్యభాగము = నడుమ; అందున్ = అందు; అమృత = అమృతరసము యొక్క; ఫేన = నురుగల; పటల = తెట్టెల యొక్క; పాండుర = తెలుపుతో; నిభ = సమానమైన; మూర్తిన్ = రూపము కలవాడు; పన్నగేంద్ర = ఆదిశేషుని {పన్నగేంద్రుడు - సర్పములలో శ్రేష్ఠుడు, శేషుడు}; భోగ = దేహము అను; శయ్యనున్ = పాన్పుపై; పవ్వళింపుచును = శయనించుచు; తనరు = ఒప్పుచుండు; అట్టి = అటువంటి; ఉన్నత = గొప్ప; లీల = విలాసము; దివ్యంబు = దివ్యమైనది; తలపన్ = తరచిచూసినచో.
భావము:- ఓ మహాత్మా! పుణ్యమూర్తీ! నీవు ప్రకృతి పురుషులకూ, కాలానికీ ఈశ్వరుడవు. కళాకౌశలంతో శోభించే నీ మనోహరమైన రూపము ఎక్కడ? త్రిగుణాలతో గూడిన మూఢురాలను నేనెక్కడ? నీ సద్గుణ సంపద దానం కీర్తింపబడుతుం దనే సందోహంతో ఎవరికీ అందకుండా పాలసముద్రంలో శేషతల్పంపై పవ్వళిస్తున్నావేమో. ఇటువంటి నీ లీలలు దివ్యములైనవి.

తెభా-10.2-249-వ.
శబ్ద స్పర్శ రూప రస గంధంబు లనియెడు గుణంబులచేతఁ బరిగ్రహింపఁబడిన మంగళ సుందర విగ్రహుండవై, యజ్ఞానాంధకార నివారకంబైన రూపంబుఁ గైకొని, భవదీయులైన సేవకులకు ననుభావ్యుండ వైతి; భవత్పాదారవింద మకరందరసాస్వాద లోలాత్ములైన యోగీంద్రులకైనను భవన్మార్గంబు స్ఫుటంబు గా; దట్లగుటం జేసి యీ మనుజపశువులకు దుర్విభావ్యంబగుట యేమిసెప్ప? నిట్టి యీశ్వరుండవైన నీకు నిచ్ఛ స్వతంత్రంబు గావున నదియును నా కభిమతంబు గావున నిన్ను నే ననుసరింతు; దేవా! నీవకించనుఁడవైతేని బలిభోక్తలయిన బ్రహ్మేంద్రాదు లెవ్వనికొఱకు బలిసమర్పణంబు సేసిరి? నీవు సమస్త పురుషార్థమయుండ వనియును, ఫలస్వరూపి వనియును నీ యందలి ప్రేమాతిశయంబులం జేసి విజ్ఞానదీపాంకురంబున నిరస్త సమస్త దోషాంధకారులై యిహసౌఖ్యంబులు విడిచి సుమతులు భవదీయదాస సంగంబు గోరుచుండుదు; రట్లు సేయనేరక నిజాధికారాంధకారమగ్ను లైన వారు భవత్తత్త్వంబు దెలిసి బలిప్రక్షేపణంబులు సేయంజాలక మూఢులై సంసారచక్రంబునం బరిభ్రమింతు; రదియునుంగాక.
టీక:- శబ్ద = శబ్దము; స్పర్శ = స్పర్శము; రూప = రూపము; రస = రసము; గంధంబులు = గంధములు; అనియెడు = అనెడి; గుణంబుల = పంచభూతగుణముల; చేతన్ = చేత; పరిగ్రహింపబడిన = అంగీకరింపబడినట్టి; మంగళ = శుభప్రదమైన; సుందర = చక్కటి; విగ్రహుండవు = రూపము కలవాడవు; ఐ = అయ్యి; అజ్ఞాన = అజ్ఞానము అను; అంధకార = చీకటిని; నివారకంబు = తొలగించునది; ఐన = అయినట్టి; రూపంబున్ = జ్ఞానరూపమును; కైకొని = పరిగ్రహించి; భవదీయులు = నీవారు; ఐన = అయిన; సేవకులు = భక్తుల; కున్ = కు; అనుభావ్యుండవు = అనుభవింపబడు వాడవు {భగవదనుభవ ప్రకారములు - 1శ్రవణము 2మననము 3నిదిధ్యాసనము (మఱి మఱి తలచుట)}; ఐతి = అయినావు; భవత్ = నీ యొక్క; పాద = పాదములు అనెడి; అరవింద = పద్మముల; మకరందరస = పూదేనెలను; ఆస్వాద = తాగుట యందు; లోల = సక్తమైన; ఆత్ములు = మనసు కలవారు; ఐన = అయిన; యోగ = యోగులలో; ఇంద్రుల = శ్రేష్ఠులు; కున్ = కు; ఐననున్ = అయినను; భవత్ = నీ యొక్క; మార్గంబు = పద్ధతి; స్ఫుటంబు = స్పష్టము; కాదు = కాదు; అట్లు = అలా; అగుటన్ = అగుట; చేసి = చేత; ఈ = ఈ సర్వ; మనుజ = మానవులు అను; పశువులు = జంతువుల; కున్ = కు; దుర్విభావ్యంబు = తెలిసికొన శక్యము కానిది; అగుటన్ = అగుటను; ఏమిచెప్పన్ = చెప్పేది ఏముంది; ఇట్టి = ఇటువంటి; ఈశ్వరుండవు = ప్రభువవు; ఐన = అయిన; నీ = నీ; కున్ = కు; ఇచ్ఛ = చిత్తము, అభీష్టము; స్వతంత్రము = సర్వస్వతంత్ర మైనవి; కావున = అయి ఉండుటచేత; అదియును = అదే; నా = నా; కున్ = కుకూడ; అభిమతంబున్ = సమ్మతమైనది; కావున = కాబట్టి; నిన్నున్ = నిన్ను; నేన్ = నేను; అనుసరింతున్ = అనసరించెదను; దేవా = భగవంతుడా; నీవు = నీవు; అకించనుడవు = ఏమీ లేనివాడవు; ఐతేని = అయినట్లైతే; బలిన్ = బలిగా సమర్పించిన వాటిని {బలి - కోరికలు తీర్చుటకు పెట్టునవి}; భోక్తలు = భుజించువారు; అయిన = ఐన; బ్రహ్మ = బ్రహ్మదేవుడు; ఇంద్ర = ఇంద్రుడు; ఆదులు = మొదలగువారు; ఎవ్వని = ఎవరి; కొఱకున్ = కోసము; బలిన్ = బలులను; సమర్పణంబు = పెట్టుట; చేసిరి = చేస్తారు; నీవు = నీవు; సమస్త = అఖిల; పురుషార్థ = చతుర్విధ పురుషార్థములు {చతుర్విధ పురుషార్థములు - 1ధర్మము 2అర్థము 3కామము 4మోక్షము}; మయుండవు = స్వరూపముగా గలవాడవు; అనియును = అని; ఫల = యోగయాగాదుల ఫలము; స్వరూపివి = స్వరూపమైన వాడవు; అనియును = అని; నీ = నీ; అందలి = ఎడల గల; ప్రేమా = నవవిధభక్తి {నవవిధభక్తి - 1శ్రవణము 2కీర్తనము 3స్మరణము 4పాదసేవనము 5అర్చనము 6వందనము 7దాస్యము 8సఖ్యము 9ఆత్మనివేదనము}; అతిశయంబులన్ = సంపన్నముల; చేసి = వలన; విజ్ఞాన = విజ్ఞానము అను; దీప = దీపము యొక్క; అంకురంబునన్ = మొలక చేత; నిరస్త = పోయిన; సమస్త = ఎల్ల; దోష = పాపములు అను; అంధకారులు = చీకట్లు కలవారు; ఐ = అయ్యి; ఇహ = ఈ లోకపు; సౌఖ్యంబులున్ = సుఖములు; విడిచి = వదలిపెట్టి; సుమతులు = మంచి బుద్ధి గలవారు; భవదీయ = నీ యొక్క; దాస = భక్తులతోడి; సంగంబున్ = సాంగత్యమును; కోరుచుందురు = కోరుకొనెదరు; అట్లు = ఆ విధముగ; చేయనేరక = చేయలేక; నిజ = తమ; అధికార = అధికారస్థానము అను; అంధకార = చీకట్లులో; మగ్నులు = అణగినవారు; ఐన = అయిన; వారు = వారు; భవత్ = నీ యొక్క; తత్వంబున = స్వరూపమును; తెలిసి = తెలిసికొని; బలిప్రక్షేపంబులున్ = బలులు ఇచ్చుటలు; చేయంజాలక = చేయలేక; మూఢులు = తెలివిమాలినవారు; ఐ = అయ్యి; సంసార = సంసారము అను; చక్రంబున్ = వలయము నందు; భ్రమింతురు = తిరుగుచుందురు; అదియునున్ = అంతే; కాక = కాకుండా.
భావము:- దేవా! శబ్దము, స్పర్శ, రూపము, రసము, గంధము అనే గుణాలచేత పరిగ్రహింబడిన మంగళాకారుడవు నీవు. అజ్ఞానాంధకారాన్ని తొలగించే రూపాన్ని పొంది నీభక్తులచే సేవింపబడుతున్నావు. నీ పాదపద్మ మకరందరసాన్ని ఆస్వాదించే యోగీంద్రులకు కూడా నీ మార్గం అంతుపట్టదు. ఇంక ఈ మానవ పశువులకు ఊహింపను కూడా రానిది కావడంలో ఆశ్చర్యము ఏముంది? ఇట్టి పరమేశ్వరుడైన నీవు స్వతంత్రుడవు. నిన్ను నేను అనుసరిస్తున్నాను. నీవు దరిద్రుడవైతే పూజాద్రవ్యాలను స్వీకరించే బ్రహ్మేంద్రాది దేవతలు పూజాద్రవ్యాలను ఎవరికి సమర్పిస్తున్నారు. నీవు సమస్త పురుషార్థ మయుడవనీ, ఫలస్వరూపివనీ భావించి నీ మీది ప్రేమచేత సమస్తదోషాలనే అంధకారాన్ని విజ్ఞాన మనే దీప కళికతో అణచివేసి, ఇహలోక సౌఖ్యాలను వదలివేసి, సత్పురుషులు నీ సన్నిధిని కోరుతున్నారు. అలా కాకుండా అధికార మనే అంధకారంలో మునిగి నీ తత్వం తెలుసుకోలేక, నిన్ను పూజించని వారు సంసారచక్రంలో పరిభ్రమిస్తూ ఉంటారు.

తెభా-10.2-250-ఆ.
వరమునీంద్ర యోగివర సురకోటిచే
వర్ణితప్రభావవైభవంబు
గలిగి యఖిలచేతనులకు విజ్ఞాన ప్ర
దుండ వగుదు వభవ! దురితదూర!
టీక:- వర = శ్రేష్ఠులైన; ముని = మునులలో; ఇంద్ర = ఉత్తములు; యోగి = యోగులలో; వర = ఉత్తములు; సుర = దేవతలు; కోటి = సమూహముల; చేన్ = చేత; వర్ణిత = స్తుతింపబడు; ప్రభావ = మహిమ యొక్క; వైభవంబున్ = సంపదలు; కలిగి = ఉండి; అఖిల = సర్వ; చేతనుల్ = ప్రాణుల; కున్ = కు; విజ్ఞాన = విజ్ఞానమును, ముక్తిని; ప్రదుండవు = ఇచ్చువాడవు; అభవ = పుట్టుక లేనివాడ, కృష్ణా; దురితదూర = పాప హరా, కృష్ణా.
భావము:- ఓ జన్మరహితా! పాపములను తొలగించు వాడ! మునీంద్రులచే యోగివరులచే దేవతలచే వర్ణితమైన ప్రభావము కలిగిన నీవు, జీవులు సర్వులకు విజ్ఞానమును ఇచ్చువాడవు.

తెభా-10.2-251-వ.
దేవా! భవదీయ కుటిల భ్రూవిక్షేపోదీరిత కాలవేగంబుచేత విధ్వస్తమంగళు లగు కమలభవ భవ పాకశాసనాదులం దిరస్కరించినట్టి మదీయ చిత్తంబున.
టీక:- దేవా = భగవంతుడా, కృష్ణా; భవదీయ = నీ యొక్క; కుటిల = వంకరగాపెట్టిన; భ్రూ = బొమముడి; విక్షేప = కదలికలచేత; ఉదారిత = పుట్టిన; కాల = కాలము యొక్క; వేగంబు = వడి; చేతన్ = వలన; విధ్వస్త = నాశము చేయబడు; మంగళులు = శుభములు కలవారు; అగు = ఐన; కమలభవ = బ్రహ్మదేవుడు; భవ = శివుడు; పాకశాసన = ఇంద్రుడు; ఆదులన్ = మున్నగువారిని; తిరస్కరించిన = తిరస్కరించుట చేసిన; అట్టి = అటువంటి; మదీయ = నా యొక్క; చిత్తంబునన్ = మనసు నందు.
భావము:- ఓ భగవంతుడా! నీ కనుబొమలు ముడిపడినంత మాత్రాన సకల సౌభాగ్యాలు కోల్పోయి చెదరి బెదరిపోయే బ్రహ్మదేవుడు, ఈశ్వరుడు, దేవేంద్రుడు మున్నగువారిని అందరినీ తిరస్కరించిన నా హృదయంలో....

తెభా-10.2-252-చ.
నిను వరియించినం బెలుచ నీరజలోచన! శార్‌ఙ్గ సాయకా
సన నినదంబులన్ సకల శత్రుధరాపతులన్ జయించి బో
రన పశుకోటిఁ దోలు మృగరాజు నిజాంశము భూరిశక్తిఁ గై
కొనిన విధంబునన్ నను నకుంఠిత శూరతఁ దెచ్చి తీశ్వరా!
టీక:- నినున్ = నిన్ను; వరియించినన్ = కోరగా; పెలుచన్ = అతిశయముతో; నీరజలోచన = పద్మాక్షా, కృష్ణా; శార్ఙ్గ = శార్ఙ్గము అను; సాయకాసన = ధనుస్సు యొక్క; నినదంబులన్ = శబ్దములచేత; సకల = సర్వ; శత్రు = విరోధి; ధరాపతులన్ = రాజులను; జయించి = గెలిచి; బోరన = శీఘ్రముగా; పశు = జంతువుల; కోటిన్ = అన్నిటిని; తోలు = తరిమెడి; మృగరాజు = సింహము; నిజ = తన; అంశమున్ = వాటా (అమిషము); భూరి = అధికమైన; శక్తిన్ = బలముతో; కైకొనిన = తీసికొనిన; విధంబునన్ = రీతిని; ననున్ = నన్ను; అకుంఠిత = మొక్కపోని; శూరతన్ = పరాక్రమముతో; తెచ్చితి = తీసికొని వచ్చితివి; ఈశ్వరా = ప్రభు, కృష్ణా.
భావము:- ఓ నీరజలోచనా! మహాప్రభూ! నిన్నే అమితంగా వరించాను. ఆనాడు శార్ఙ్గ మనే నీ ధనుస్సు చేసిన టంకారంతో, సమస్త శత్రురాజులను జయించి మృగరాజు మృగాలను పారద్రోలి తన భాగాన్ని గ్రహించినట్లు, అసమాన శూరత్వంతో నీ దానను అయిన నన్ను పరిగ్రహించావు.

తెభా-10.2-253-ఉ.
అట్టి నృపాల కీటముల నాజి నెదుర్పఁగ లేనివాని య
ట్లొట్టిన భీతిమై నిటు పయోధిశరణ్యుఁడ వైతి వింతయున్
నెట్టన మాయ గాక యివి నిక్కములే? భవదీయ భక్తు లై
నట్టి నరేంద్రమౌళిమణు లంచిత రాజఋషుల్‌ ముదంబునన్.
టీక:- అట్టి = అటువంటి; నృపాల = రాజులు అను; కీటములన్ = పురుగులను; ఆజిన్ = యుద్ధము నందు; ఎదుర్పగలేని = ఎదిరించలేని; వాని = వాడి; అట్లు = వలె; ఒట్టిన = కలిగిన; భీతిమైన్ = భయముతో; ఇటు = ఈ విధముగ; పయోధి = సముద్రమును; శరణ్యుడవు = రక్షకముగా గలవాడవు; ఐతివి = అయ్యావు; ఇంతయున్ = ఇదంతా; నెట్టనన్ = మిక్కిలి; మాయ = కపటత్వము; కాక = తప్పించి; ఇవి = ఇవి; నిక్కములే = నిజమైనవేనా, కావు; భవదీయ = నీ యొక్క; భక్తులు = భక్తులు; ఐనట్టి = అగు; నరేంద్ర = రాజ; మౌళిమణులు = శిఖామణులు, శ్రేష్ఠులు; అంచిత = యోగ్యులైన; రాజఋషుల్ = రాజర్షులు; ముదంబునన్ = సంతోషముతో.
భావము:- అటువంటి రాచపురుగులను రణరంగంలో ఎదిరించలేక భయపడినట్లు, నీవు సముద్ర మధ్యంలో నివాసం ఏర్పాటు చేసుకున్నావు. ఇది నీ మాయ కాక వాస్తవమా? నీ భక్తులైన రాజాధిరాజులు రాజర్షులు సంతోషంతో...

తెభా-10.2-254-ఆ.
వితత రాజ్యగరిమ విడిచి కాననముల
నాత్మలందు మీ పదాబ్జయుగము
వలఁతి గాఁగ నిలిపి వాతాంబు పర్ణాశ
నోగ్రనియతు లగుచు నుందు రభవ!
టీక:- వితత = విస్తారమైన; రాజ్య = రాజ్యాధికారము యొక్క; గరిమన్ = గౌరవమును; విడిచి = వదలిపెట్టి; కాననములన్ = అడవులందు; ఆత్మలు = మనసులు; అందున్ = లో; మీ = మీ యొక్క; పద = పాదములు అనెడి; అబ్జ = పద్మముల; యుగమున్ = జంటను; వలతిగాగన్ = అనువుగా; నిలిపి = ఉంచుకొని; వాత = గాలి; అంబు = నీరు; పర్ణ = ఆకులను; ఆశన = ఆహారముగా; ఉగ్ర = తీవ్రమైన; నియతులు = నియమములు కలవారు; అగుచున్ = ఔతూ; ఉందురు = ఉంటారు; అభవ = కృష్ణా {అభవుడు - పుట్టుక లేనివాడు, విష్ణువు}.
భావము:- ఓ జన్మరహితా! సమస్త రాజ్య సంపదలను వదలి అరణ్యాలకు వెళ్ళి నీ పాదపద్మాలనే ధ్యానిస్తూ; నీరు, గాలి, ఆకులు మాత్రమే ఆహారంగా స్వీకరిస్తూ ఉగ్రమైన నియమాలను పాటిస్తూ తపస్సులు చేస్తూ ఉంటారు.

తెభా-10.2-255-మ.
విమలజ్ఞాననిరూఢులైన జనముల్‌ వీక్షింప మీ పాద కం
జమరందస్ఫుట దివ్యసౌరభము నాస్వాదించి నిర్వాణ రూ
పము సత్పూరుష వాగుదీరితము శోభాశ్రీనివాసంబు నౌ
మిము సేవింపక మానవాధముని దుర్మేధాత్ము సేవింతునే?
టీక:- విమల = నిర్మలమైన {విమల - రాగద్వేషాలులేని, నిర్మలమైన}; జ్ఞాన = విజ్ఞానముచేత; నిరూఢులు = దృఢపడినవారు; ఐన = అయిన; జనములు = వారు; వీక్షింపన్ = చూచుచుండగా; మీ = మీ యొక్క; పాద = పాదములు అనెడి; కంజ = పద్మముల యొక్క; మరంద = మకరందము వలె; స్ఫుటత్ = చక్కగా కనబడుతున్న; దివ్య = బహుగొప్ప; సౌరభమున్ = పరిమళమును; ఆస్వాదించి = గ్రహించి; నిర్వాణ = మోక్ష; రూపమున్ = స్వరూపమును; సత్పూరుష = సజ్జనుల; వాక్ = నోటిచేత; ఉదీరితము = పలుకబడినది; శోభా = తేజస్సులు; శ్రీ = సంపదలకు; నివాసంబున్ = ఉనికిపట్టు; ఔ = అయిన; మిమున్ = మిమ్ము; సేవింపక = కొలువకుండ; మానవాధముని = నీచమానవుని; దుర్మేధాత్మున్ = చెడ్డబుద్ధి కలవాని; సేవింతునే = కొలుస్తానా.
భావము:- నిర్మల జ్ఞానధనులు వీక్షిస్తుండగా మీ పాదకమల మకరంద మాధుర్య సౌరభాలను ఆస్వాదిస్తూ, మోక్ష దాయకమూ, సత్పురుషుల స్తుతికి పాత్రమూ, శుభావహమూ అయిన మీ మూర్తిని సేవించని చెడు బుద్ధి కలిగిన నీచ మానవుడిని ఎవరు సేవిస్తారు?

తెభా-10.2-256-వ.
మఱియును దేవా! భూలోకంబునందును, నిత్యనివాసంబునందును, సకల ప్రదేశంబులందును జగదీశ్వరుండ వయిన నిన్ను నభిమతంబులయిన కామరూపంబులు గైకొని వరియింతు; భవదీయ చరణారవింద మకరందాస్వాదన చాతుర్యధుర్యభృంగియైన కామిని యతి హేయంబైన త్వక్‌ శ్మశ్రు రోమ నఖ కేశంబులచేతఁ గప్పంబడి యంతర్గతంబయిన మాంసాస్థి రక్త క్రిమి విట్కఫ పిత్త వాతంబుగల జీవచ్ఛవంబయిన నరాధముని మూఢాత్మయై కామించునే? యదియునుంగాక.
టీక:- మఱియును = ఇంకను; దేవా = కృష్ణా; భూలోకంబున్ = భూలోకము; అందునున్ = అందు; నిత్యనివాసంబున్ = ఎప్పుడు ఉండు చోటులు {విష్ణువు ఎప్పుడు ఉండు చోటులు - వైకుంఠము, సత్పురుషుల హృదయములు మున్నగునవి}; అందునున్ = లోను; సకల = ఎల్ల; ప్రదేశంబులు = చోటులు; అందునున్ = లోను; జగత్ = లోకములకు; ఈశ్వరుండవు = ప్రభుడవు; అయిన = ఐన; నిన్నున్ = నిన్ను; అభిమతంబులు = అపేక్షించినవి; అయిన = ఐన; కామరూపంబులు = ఇచ్చారూపములు; కైకొని = పొంది; వరియింతున్ = వరునిగా చేకొందును; భవదీయ = నీ యొక్క; చరణ = పాదములు అనెడి; అరవింద = పద్మముల; మకరంద = పూతేనెను; ఆస్వాదన = తాగుట యందు; చాతుర్యధుర్య = నేర్పుగల; భృంగి = ఆడు తుమ్మెద; ఐన = అయిన; కామిని = స్త్రీ; అతి = మిక్కిలి; హేయంబు = అసహ్యమైనది; ఐన = అయిన; త్వక్ = చర్మము; శ్మశ్రు = మీసములు; రోమ = మేని వెంట్రుకలు; నఖ = గోర్లు; కేశంబుల్ = తలవెంట్రుకల; చేతన్ = చేత; కప్పంబడి = ఆవరింపబడి; అంతర్గతంబు = లోనున్నవి; అయిన = అగు; మాంస = మాంసము; అస్థి = ఎముకలు; రక్త = రక్తము; క్రిమి = సూక్ష్మజీవులు; విట్ = మలము; కఫ = శ్లేష్మము; పిత్త = పైత్యము; వాతంబు = జలుబు; కల = ఉండెడి; జీవ = జీవము ఉన్న; శవంబు = కళేబరము; అయిన = ఐన; నరాధముని = నీచమానవుని; మూఢాత్మ = తెలివిమాలి నామె; ఐ = అయ్యి; కామించునే = కోరునా, కోరదు; అదియునున్ = అంతే; కాక = కాకుండా.
భావము:- ఓ దేవా! అంతేకాక, సకల చరాచర ప్రపంచానికి అధీశ్వరుడ వైన నిన్ను భూలోకంలోనూ, వైకుంఠంలోనూ సమస్త ప్రదేశాలలోనూ నేను అభిమతాలైన కామరూపాలు స్వీకరించి నిన్నే సేవిస్తాను. నీ పాదకమల మకరందాన్ని ఆనందంగా ఆస్వాదించే నేర్పుకల తుమ్మెద వంటి ఏ స్త్రీ అయినా, ఎముకలతో మాంసంతో చర్మాదులతో కప్పబడిన జీవచ్ఛవంలా ఉండే నరాధముణ్ణి ఎక్కడైనా కామిస్తుందా? అంతే కాకుండా....

తెభా-10.2-257-సీ.
నీరదాగమమేఘనిర్యత్పయః పాన-
  చాతకం బేగునే చౌటి పడెకుఁ?
బరిపక్వ మాకంద ఫలరసంబులు గ్రోలు-
  కీరంబు సనునె దుత్తూరములకు?
ఘనర వాకర్ణనోత్కలిక మయూరము-
  గోరునే కఠిన ఝిల్లీరవంబుఁ?
గరికుంభ పిశిత సద్గ్రాస మోదిత సింహ-
  మరుగునే శునక మాంసాభిలాషఁ

తెభా-10.2-257.1-తే.
బ్రవిమలాకార! భవదీయ పాదపద్మ
యుగ సమాశ్రయ నైపుణోద్యోగచిత్త
మన్యుఁ జేరునె తన కుపాస్యంబు గాఁగ?
భక్తమందార! దుర్భర భవవిదూర!
టీక:- నీరదాగమ = వానాకాలమునందలి; మేఘ = మేఘమునుండి; నిర్యత్ = జారుతున్న; పయః = నీటిని; పాన = తాగు; చాతకంబు = చాతక పక్షి; ఏగునే = వెళ్ళునా, వెళ్ళదు; చౌటిపడె = చౌటినేలలోని నీటిగుంట; కున్ = కు; పరిపక్వ = చక్కగాముగ్గిన; మాకంద = మామిడి; ఫల = పండు; రసంబులున్ = రసములను; క్రోలు = తాగు; కీరంబు = చిలుక; చనునె = పోవునా, పోదు; దుత్తూరముల్ = ఉమ్మెత్తచెట్ల పూల; కున్ = కు; ఘనరవ = మేఘధ్వనిని, ఉరుముల; ఆకర్ణన = వినుటయందు; ఉత్కలిక = ఉత్కంఠ కలిగిన; మయూరము = నెమలి; కోరునే = కోరుతుందా, కోరదు; కఠిన = కర్ణకఠోరమైన; ఝిల్లీ = చిమ్మెట, ఈలపురుగు; రవంబున్ = అరుపును; కరి = ఏనుగు; కుంభ = కుంభస్థలమునందలి; పిశిత = మాంసము అను; సత్ = మంచి; గ్రాస = ఆహారముచేత; మోదిత = సంతోషపెట్టబడిన; సింహము = సింహము; అరుగునే = పోవునా, పోదు; శునక = కుక్క; మాంస = మాంసమునందు; అభిలాషన్ = ఆపేక్షతో; ప్రవిమలాకార = కృష్ణా {ప్రవిమలాకారుడు - మిక్కిలి నిర్మలమైన స్వరూపము కలవాడు, కృష్ణుడు}; భవదీయ = నీ యొక్క; పాద = పాదములు అనెడి; పద్మ = పద్మముల; యుగ = జంటను; సమాశ్రయ = చక్కగా ఆశ్రయించు; నైపుణ్య = నేర్పుతో; ఉద్యోగ = ప్రయత్నించే; చిత్తము = మనసు; అన్యున్ = ఇంకొకని; చేరునె = దగ్గరకు వెళ్ళునా, వెళ్ళదు; తన = తన; కున్ = కు; ఉపాస్యంబు = సేవింపదగినది; కాగన్ = అగునట్లు; భక్తమందార = కృష్ణా {భక్తమందారుడు - భక్తుల ఎడ కల్పవృక్షము వంటివాడు, కృష్ణుడు}; దుర్భరభవవిదూర = కృష్ణా {దుర్భరభవవిదూరుడు - దుర్ (చెడ్డ) భవ (జన్మము) భవ (కలుగుటను) విదూర (మిక్కిలి దూరము చేయువాడు), కృష్ణుడు}.
భావము:- ఓ భవ దురా! శుభాకారా! ఓ భక్తమందారా! వర్షాకాలంలో మేఘంనుండి వెలువడే జల బిందువులను, ఆస్వాదించే చాతకపక్షి చవిటిగుంట లోని నీటి కోసం వెళుతుందా? పండిన మామిడిపండ్ల రసాన్ని గ్రోలే చిలుక, ఉమ్మెత్తలను ఆశ్రయిస్తుందా? నీలమేఘ గర్జనాన్ని విని ఆనందించే నెమలి, ఈల పురుగు ధ్వనిని కోరుకుంటుందా? ఏనుగు కుంభస్థలం లోని మాంసాన్ని భుజించే సింహం, కుక్కమాంసం కోసం కక్కుర్తిపడుతుందా? ఈ నీ పాదపద్మ ద్వయాన్ని కోరి ఆశ్రయించి ఆనందించే హృదయం మరొక దానిని ఎందుకు అభిలషిస్తుంది?

తెభా-10.2-258-క.
వాసవవందిత! భవ కమ
లాసన దివ్యప్రభా సభావలి కెపుడున్
నీ సమధిక చారిత్ర క
థా సురుచిరగాన మవితథం బయి చెల్లున్.
టీక:- వాసవవందిత = కృష్ణా {వాసవ వందితుడు - ఇంద్రునిచే పొగడబడువాడు, కృష్ణుడు}; భవ = శివుని యొక్క; కమలాసన = బ్రహ్మదేవుని యొక్క; దివ్య = మానవాతీతమైన; ప్రభా = కాంతివంతమైన; సభావలి = సభలు; కిన్ = కు; ఎపుడున్ = ఎల్లప్పుడు; నీ = నీ యొక్క; సమధిక = మిక్కిలి ఎచ్చైన; చారిత్ర = ప్రవర్తనల; కథా = వృత్తాంతముల; సు = మిక్కిలి; రుచిర = సొంపైన; గానము = సంకీర్తనము; అవితథంబు = సత్యమైనది, శాశ్వతము; ఐ = అయ్యి; చెల్లున్ = సాగుచుండును.
భావము:- దేవేంద్రునిచేత స్తుతింపబడు ఓ దేవాధిదేవా! కైలాసంలోనూ సత్యలోకంలోనూ ఎప్పుడూ నీ దివ్యగాథలే కమ్మగా గానం చేయబడుతూ ఉంటాయి.

తెభా-10.2-259-క.
ధరణీనాథులు దమతమ
వరవనితామందిరముల వసియించుచు గో
ఖర మార్జాలంబుల గతి
స్థిరబద్ధు లగుదురు నిన్నుఁ దెలియని కతనన్.
టీక:- ధరణీనాథులున్ = రాజులు; తమతమ = వారివారి; వర = వరించిన; వనితా = స్త్రీల; మందిరములన్ = ఇండ్లలో; వసియించుచున్ = కాపురముంటు; గో = వృషభముల {గోగతి - ఎడతెగని కృషి క్రియలచేత వృషభముల వలె}; ఖర = గాడిదల {ఖరగతి - కేవల భారవాహక కృత్యములచేత గాడిదలవలె}; మార్జాలంబుల = పిల్లుల {మార్జాల గతి - ఎప్పుడు ఏమగునో అను భీతిచేత పిల్లివలె}; గతిన్ = వలె; స్థిర = దిట్టముగా; బద్ధులు = కట్టబడినవారు (మోహ పాశముల చేత); అగుదురు = ఔతారు; నిన్నున్ = నిన్ను; తెలియని = తెలిసికొనని; కతనన్ = కారణముచేత.
భావము:- సర్వేశ్వరుడిని నిన్ను గుర్తించ లేని రాజులు తమ ప్రేయసీ మందిరాలలో నివసిస్తూ పశువులు లాగా, గాడిదలు లాగ, పిల్లులు లాగ స్థిరంగా బంధింపబడుతూ ఉంటారు.

తెభా-10.2-260-ఆ.
జలజనాభ! సకల జగ దంతరాత్మవై
నట్టి దేవ! నీ పదారవింద
యుగళి సానురాగయుక్తమై నా మదిఁ
గలుగునట్లు గాఁగఁ దలఁపు మనఘ!
టీక:- జలజనాభ = కృష్ణా {జలజ నాభుడు – పద్మ నాభుడు, విష్ణువు}; సకలజగత్ = త్రిలోకములంతట {త్రిలోకములు - అధిదేవతలు ఇంద్రియములు విషయములు అనెడి రూపములైన స్వర్గ మర్త్య పాతాళములు అను మూడు లోకములు}; అంతరాత్మవు = లోనుండెడి వాడవు; ఐనట్టి = అగు; దేవ = కృష్ణా {దేవుడు - స్వయంప్రకాశుడు, విష్ణువు}; నీ = నీ యొక్క; పద = పాదములు అనెడి; అరవింద = పద్మముల; యుగళి = జంటను; సానురాగ = అనురాగముతో ఉన్నది; యుక్తమై = యోగ్యమైనది అయ్యి; నా = నా యొక్క; మదిన్ = మనసు నందు; కలుగునట్లుగా = నిల్చునట్లుగా; తలపు = తలచుము; అనఘ = పాపరహితుడా, కృష్ణా;
భావము:- ఓ పద్మనాభా! సకల జగదంతర్యామివి అయిన నీ పాదపద్మాలమీద నా బుద్ధి నిరంతరం అనురాగంతో ప్రసరించేటట్లు అనుగ్రహించు.

తెభా-10.2-261-ఆ.
పృథు రజోగుణప్రవృద్ధమైనట్టి నీ
దృష్టిచేత నన్నుఁ దేఱుకొనఁగఁ
జూచు టెల్ల పద్మలోచన! నా మీఁద
ఘనదయార్ద్రదృష్టిగాఁ దలంతు.
టీక:- పృథు = గొప్ప; రజోగుణ = రజోగుణము; ప్రవృద్ధము = వృద్ధిచెందినది; ఐనట్టి = అయిన; నీ = నీ యొక్క; దృష్టి = చూపుల; చేతన్ = చేత; నన్నున్ = నన్ను; తేఱుకొనగన్ = స్వస్థత నొందునట్లు; చూచుట = చేయట; ఎల్లన్ = అంతా; పద్మలోచన = పద్మాక్ష, కృష్ణా; నా = నా; మీద = పైన ఉన్న; ఘన = గొప్ప; దయా = దయారసముచే; అర్ద్ర = తడసిన; దృష్టిగా = చూపుగా; తలంతున్ = భావిస్తాను.
భావము:- రాజీవలోచనా! శ్రీకృష్ణా! రాజసంతో విరాజిల్లే నీ దృష్టితో నన్ను తేరుకొనేటట్లు చూడడం నన్ను దయార్ద్రదృష్టితో చూడడం గానే భావిస్తాను.

తెభా-10.2-262-వ.
అదియునుంగాక, మధుసూదనా! నీవాక్యంబులు మిథ్యలుగావు; తల్లి వచనంబు కూఁతున కభిమతంబుగాదె? యౌవనారూఢమదంబున స్వైరిణి యగు కామిని పురుషాంతరాసక్త యగుట విచారించి పరిజ్ఞాని యైనవాఁడు విడుచు; నవివేకి యయిన పురుషుం డింద్రియలోలుండై రతిం దగిలి దాని విడువనేరక పరిగ్రహించి యుభయలోకచ్యుతుండగు; నట్లుగావున నీ యెఱుంగని యర్థంబు గలదే?” యని విన్నవించిన రుక్ష్మిణీదేవి వచనంబులకుఁ గృష్ణుండు సంతసిల్లి యిట్లనియె.
టీక:- అదియునున్ = అంతే; కాక = కాకుండా; మధుసూదనా = కృష్ణా {మధుసూదనుడు - మధువు అను రాక్షసుని సంహరించినవాడు, విష్ణువు}; నీ = నీ యొక్క; వాక్యంబులు = మాటలు; మిథ్యలు = అసత్యములు; కావు = కావు; తల్లి = అమ్మ యొక్క; వచనంబు = మాట; కూతున్ = కుమార్తె; కున్ = కు; అభిమతంబు = ఇష్టమైనది; కాదె = కాదా, అవును; యౌవన = వయసువలన; ఆరూఢ = ఎక్కిన; మదంబునన్ = కొవ్వుచేత; స్వైరిణి = తిరుగుబోతు {స్వైరిణి - స్వేచ్ఛగా (విచ్చలవిడిగా) తిరుగునట్టి స్త్రీ, తిరుగుబోతు}; అగు = ఐన; కామిని = స్త్రీ {కామిని - కామించదగినామె, కామము కలామె, స్త్రీ}; పురుష = మగవాడు; అంతర = ఇంకొకని; ఆసక్త = తగులుకొన్నది; అగుట = ఔట; విచారించి = తెలిసికొని; పరిజ్ఞాని = విజ్ఞాని; ఐన = అయిన; వాడు = అతను; విడుచున్ = వదలిపెట్టును; అవివేకి = తెలివితక్కువవాడు; అయిన = ఐన; పురుషుండు = మగవాడు; ఇంద్రియ = ఇంద్రియవాంఛలకు; లోలుండు = లొంగినపోయినవాడు; ఐ = అయ్యి; రతిన్ = రతిక్రీడ యందు; తగిలి = లాలస చెంది; దానిన్ = ఆమెను; విడువనేరక = వదలలేక; పరిగ్రహించి = చేపట్టి; ఉభయ = ఇహపర; లోక = లోకప్రయోజనము లందు; చ్యుతుండు = జారినవాడు; అగున్ = అగును; అట్లుగావున = కాబట్టి; నీ = నీకు; ఎఱుంగని = తెలియని; అర్థంబు = విషయము; కలదె = ఉన్నదా, లేదు; అని = అని; విన్నవించిన = చెప్పిన; రుక్మిణీదేవి = రుక్మిణీదేవి; వచనంబులు = మాటలు; కున్ = కు; కృష్ణుండు = కృష్ణుడు; సంతసిల్లి = సంతోషించి; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను.
భావము:- ఓ కృష్ణా! నీ వాక్యాలు అసత్యాలు కావు కన్నతల్లి మాట గారాబు కుమార్తెకు అభిమతమేకదా యౌవనమదంతో స్వైరిణియైన కామిని అన్యపురుషాసక్త అయితే జ్ఞానవంతుడు ఆమెను పరిత్యజిస్తాడు. అవివేకి ఇంద్రియలోలత్వంతో ఆ స్త్రీని విడువలేక ఇహపర లోకాలు రెండింటికి భ్రష్టు డౌతాడు. అందువలన నీకు తెలియని ధర్మం లేదు.” అని రుక్మిణి విన్నవించింది. కృష్ణుడు ఎంతో సంతోషించి, ఇలా అన్నాడు.