పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ద్వితీయాశ్వాసము)/బలుడు నాగ నగరంబేగుట
బలుడు నాగనగరంబేగుట
| ←సాంబుడు లక్షణ నెత్తకొచ్చుట | తెలుగు భాగవతము (పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ద్వితీయాశ్వాసము)/బలుడు నాగ నగరంబేగుట) రచయిత: పోతన |
హస్తినఁ గంగం ద్రోయబోవుట→ |
తెభా-10.2-573-వ.
అని వారల వారించి తత్క్షణంబ బంధుప్రియుం డైన బలరాముండ నలార్కసంకాశంబగు కాంచనరథం బెక్కి యనురక్తులైన భూసురులును, నుద్ధవాదులగు కులవృద్ధులును సేవింపం గరిపురంబునకుం జని తత్పురోపకంఠవనంబున సురభికుసుమ ఫలభరితతరుచ్ఛాయావిరచిత చంద్రకాంత శిలాతలంబునందు వసియించి, మహితగ్రహమధ్యగతుండైన పూర్ణచంద్రు ననుకరించి యుండె; నంతఁ గార్యబోధనంబు సేయుటకై కౌరవులకడకుఁ బ్రబుద్ధుండైన యుద్ధవునిం బనిచినం జని; యతం డాంబికేయునకు ధనురాచార్యాపగాతనూభవ సుయోధనులకుం బ్రణమిల్లి వారి చేత నభినందితుండై యిట్లనియె.
టీక:- అని = అని; వారలన్ = వారని; వారించి = ఆపి; తత్క్షణంబ = వెంటనే; బంధు = బంధువుల ఎడ; ప్రియుండు = ప్రీతి కలవాడు; ఐన = అయిన; బలరాముండు = బలరాముడు; అనల = అగ్నితో; అర్క = సూర్యునితో; సంకాశంబు = పోలినది; అగు = ఐన; కాంచన = బంగారు; రథంబున్ = తేరుని; ఎక్కి = ఎక్కి; అనురక్తులు = ప్రీతి కలవారు; ఐన = అయిన; భూసురులును = విప్రులు; ఉద్ధవ = ఉద్ధవుడు; ఆదులున్ = మున్నగువారు; అగు = ఐన; కుల = కులము నందు; వృద్ధులును = పెద్దలు; సేవింపన్ = కొలుచుచుండగా; కరిపురంబున్ = హస్తినాపురమున; కున్ = కు; చని = వెళ్ళి; తత్ = ఆ; పుర = పట్టణము యొక్క; ఉపకంఠ = దాపునగల; వనంబునన్ = తోట యందు; సురభి = మంచి సువాసనలు కల; కుసుమ = పూలుతో; ఫల = పళ్ళతో; భరిత = నిండియున్న; తరు = చెట్ల; ఛాయా = నీడలలో; విరచిత = ఏర్పరచిన; చంద్రకాంతశిలా = చలువరాతి; తలంబున్ = ప్రదేశము; అందున్ = లో; వసియించి = ఉండి; మహిత = మహిమాన్వితమైన; గ్రహ = నవగ్రహముల {నవగ్రహములు - 1సూర్యుడు 2చంద్రుడు 3అంగారకుడు 4బుధుడు 5బృహస్పతి 6శుక్రుడు 7శని 8రాహువు 9కేతువు}; మధ్య = నడుమ; గతుండు = ఉండువాడు; ఐన = అయిన; పూర్ణచంద్రునిన్ = నిండుచంద్రుని; అనుకరించి = పోలి; ఉండెను = ఉండెను; అంతన్ = అంతట; కార్యబోధనంబున్ = వచ్చినపనితెలియ; చేయుట = చేయుట; కై = కోసము; కౌరవుల = కౌరవుల; కడ = వద్ద; కున్ = కు; ప్రబుద్ధుండు = మిక్కిలి బుద్ధిశాలి; ఐన = అయిన; ఉద్ధవునిన్ = ఉద్ధవుడిని; పనిచినన్ = పంపించగా; చని = వెళ్ళి; అతండు = అతను; ఆంబికేయున్ = ధృతరాష్ట్రున {ఆంబికేయుడు - అంబిక యందు వ్యాసభగవానుని వలన పుట్టిన వాడు, ధృతరాష్ట్రుడు}; కున్ = కు; ధనురాచార్య = ద్రోణాచార్యుడు {ధనురాచార్యుడు - కౌరవపాండవులకు ధనుర్విద్య బోధించిన ఆచార్యుడు, ద్రోణుడు}; ఆపగాతనూభవ = భీష్ముడు {ఆపగాతనూభవుడు - ఆపగా (ఉదకముచే పోవునది, గంగకు) శంతనుని వలన పుట్టినవాడు, భీష్ముడు}; సుయోధనులు = దుర్యోధనుల; కున్ = కు; ప్రణమిల్లి = నమస్కరించి; వారి = వారి; చేతన్ = చేత; అభినందితుండు = సమ్మానింపబడినవాడు; ఐ = అయ్యి; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను.
భావము:- బంధుప్రీతికల బలరాముడు అలా యాదవసైన్యాన్ని నిలువరించి, వెంటనే బంగారు రథం అధిరోహించి అనురాగ యుక్తులైన విప్రులతోనూ, కులవృద్ధులతోనూ కలసి హస్తినాపురానికి వెళ్ళాడు. అక్కడ పట్టణానికి సమీపంలోని వనంలో సుగంధసుమాలతో కూడిన చెట్లనీడలో చంద్రకాంత శిలావేదిక మీద గ్రహాల నడుమ చంద్రుడిలాగ ప్రకాశిస్తూ ఉన్నాడు. అనంతరం కర్తవ్యం బోధించడం కోసం కౌరవుల కొలువు కూటానికి మిక్కిలి బుద్ధిమంతుడు అయిన ఉద్ధవుడిని పంపాడు. ధృతరాష్ట్ర, భీష్మ, ద్రోణ, సుయోధనులకు నమస్కారంచేసి వారి ప్రశంసలు అందుకుని వారితో ఉద్ధవుడు ఇలా అన్నాడు.
తెభా-10.2-574-సీ.
"భూరియశోధనులార! తాలాంకుండు-
చనుదెంచి నగరోపవనము నందు
నున్నవాఁ"డనిన వా రుత్సాహమున బలుఁ-
బొడగను వేడుక బుద్ధిఁ దోఁపఁ
నరారు కానికల్ గొని చని యర్ఘ్యపా-
ద్యాదిసత్కృతులు నెయ్యమునఁ జేసి
ధేనువు నిచ్చి సమ్మానించి యందఱు-
నందంద వందనం బాచరించి
తెభా-10.2-574.1-తే.
యుచితభంగిని నచటఁ గూర్చున్న యెడను
"గుశలమే మీకు? మాకును గుశల" మనుచుఁ
బలికి రాముఁడు కురునరపాలుఁ జూచి
యచటి జనములు వినఁగ నిట్లనియెఁ దెలియ.
టీక:- భూరి = అత్యధికమైన; యశః = కీర్తి అను; ధనులారా = ధనము సమృద్ధిగా కలవారలూ; తాలాంకుండు = బలరాముడు {తాలాంకుడు - తాడిచెట్టు జండాగా కలవాడు, బలరాముడు}; చనుదెంచి = వచ్చి; నగర = పట్టణము దగ్గరి; ఉపవనమున్ = తోట; అందున్ = లో; ఉన్నవాడు = ఉన్నాడు; అనినన్ = అని చెప్పగా; వారు = వారు; ఉత్సాహమునన్ = ఉత్సాహముతో; బలున్ = బలరాముని; పొడగను = చూచెడి; వేడుక = కుతూహలము; బుద్ధిన్ = మనస్సునందు; తోపన్ = కలుగగా; తనరారు = ఉన్నతమైన; కానికల్ = కానుకలు, బహుమతులు; కొని = తీసుకొని; చని = వెళ్ళి; అర్ఘ్య = అర్ఘ్యము; పాద్య = పాద్యము; ఆది = మున్నగు; సత్కృతులు = మర్యాదలు; నెయ్యమునన్ = ప్రీతితో; చేసి = చేసి; ధేనువున్ = పాడిఆవుని; ఇచ్చి = ఇచ్చి; సమ్మానించి = గౌరవించి; అందఱున్ = అందరున్; అందంద = మరీమరీ, పునఃపునః; వందనంబు = నమస్కారము; ఆచరించి = చేసి; ఉచిత = తగిన; భంగిన్ = విధముగా; అచటన్ = అక్కడ; కూర్చున్న = ఆశీనులై ఉన్న; ఎడను = సమయమునందు; కుశలమే = క్షేమమే; మీ = మీ; కున్ = కు; మా = మా అందర; కున్ = కు; కుశలము = క్షేమమే; అనుచున్ = అని; పలికి = పలకరించి; రాముడు = బలరాముడు; కురునరపాలున్ = ధృతరాష్ట్రుని; చూచి = చూసి; అచటి = అక్కడి; జనములు = వారు; వినగన్ = వినునట్లుగా; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను; తెలియన్ = తెలియునట్లు.
భావము:- “ఓ మహాశయులారా! బలరాముడు వచ్చి పట్టణం యొక్క ఉపవనంలో విడిది చేసాడు.” అని ఉద్ధవుడు చెప్పగానే, కౌరవులు సంతోషంతో బయలుదేరి బలరాముడికి ఆర్ఘ్యపాద్యాదులు అర్పించి, కానుకలిచ్చి, గౌరవించారు. బలరాముడు తన చుట్టూ కూర్చున్న వారిని అందరినీ కుశలప్రశ్నలతో సంభావించాడు. అందరూ వినేలా దుర్యోధనుడితో ఇలా అన్నాడు.
తెభా-10.2-575-ఉ.
"మా నరనాథునాజ్ఞ నిజమస్తములన్ ధరియించి కౌరవుల్
మానుగఁజేయు టొప్పగుఁ; గుమారకునొక్కనిఁ బెక్కుయూథపుల్‌
పూనిన లావుమై నెదిరి పోర జయించుట మీఁదితప్పు; త
ప్పైనను గాచె బాంధవహితాత్మకుఁడై మనుజాధినాథుఁడున్."
టీక:- మా = మా యొక్క; నరనాథున్ = ఉగ్రసేన రాజు; ఆజ్ఞన్ = ఉత్తరువును; నిజ మస్తములన్‌ ధరియించి = శిరసావహించి; కౌరవుల్ = కురువంశస్థులు; మానుగన్ = చక్కగా; చేయుట = నడచుట; ఒప్పు = సరియైనది; అగున్ = ఐ ఉండును; కుమారకుని = చిన్నపిల్లవానిని; ఒక్కనిన్ = ఒక్కడిని; పెక్కు = అనేకులైన; యూథపుల్ = సేనానాయకులు,; పూనినన్ = కూడగట్టుకొన్న; లావుమైన్ = బలములతో; ఎదిరి = తాకి, ఎదిరించి; పోరన్ = యుద్ధముచేసి; జయించుట = గెలుచుట; మీది = మీ యొక్క; తప్పు = నేరము; తప్పు = నేరము; ఐననున్ = అయినప్పటికి; కాచెన్ = మన్నించెను; బాంధవ = బంధువుల యెడ; హిత = మేలుకోరు; ఆత్మకుడు = మనస్సుకలవాడు; ఐ = అయ్యి; మనుజాధినాథుడున్ = మహారాజు.
భావము:- “మా రాజైన ఉగ్రసేనుడి ఆజ్ఞను మీరు మన్నించవలెను. ఇంతమంది సేనాధిపతులు ఒక్కటై పిల్లవాడిని ఒక్కడిని చేసి బంధించడం తప్పు. అయినా మా రాజు బంధువుల క్షేమం కోరి, మీరు చేసిన తప్పును మన్నించాడు.”
తెభా-10.2-576-క.
అను మాటలు విని కౌరవ
జననాయకుఁ డాత్మ నలిగి "చాలుఁ బురే? యే
మనఁ గలదు కాలగతి? చ
క్కనఁ గాలం దొడుగు పాదుకలు దల కెక్కెన్.
టీక:- అను = అనెడి; మాటలు = పలుకులు; విని = విని; కౌరవజననాయకుడు = దుర్యోధనుడు; ఆత్మన్ = మనస్సు నందు; అలిగి = కోపించి; చాలున్ = చాలించు; పురే = ఔరా; ఏమనగలదు = ఏమనుట కున్నది; కాల = కాలము యొక్క; గతి = ప్రభావము; చక్కనన్ = చక్కగా; కాలన్ = కాళ్ళకు; తొడుగు = తొడుగుకొను; పాదుకలు = చెప్పులు; తల = తల; కున్ = మీదకి; ఎక్కెన్ = ఎక్కినవి.
భావము:- అంటున్న బలరాముడి మాటలకు దుర్యోధనుడికి బాగా కోపం వచ్చింది. “చాలు చాలు. కాలవైపరీత్యం కాళ్ళకు తొడిగే చెప్పులు తలమీదకి ఎక్కాయి...
తెభా-10.2-577-ఆ.
మనము బంధువరుస మన్నించు మన్ననఁ
గాదె రాజ్యభోగగరిమఁ బొదలి
వసుధఁ బేరు గలిగి వాసికి నెక్కుటఁ
దమకు ననుభవింపఁ దగని యట్టి.
టీక:- మనము = మనం (కౌరవులం); బంధు = చుట్టరికపు; వరుసన్ = వరుసను; మన్నించు = గౌరవించు; మన్ననన్ = గౌరవములచేతనే; కాదె = కదా; రాజ్య = రాజరికపు; భోగ = భోగముల; గరిమన్ = గొప్పదనముతో; పొదలి = అతిశయించి; వసుధన్ = భూమండలము నందు; పేరు = ప్రఖ్యాతి; కలిగి = పొంది; వాసికిన్ = ప్రసిద్ధి; కిన్ = కి; ఎక్కుటన్ = పొందుట చేత; తమ = వారి; కున్ = కి; అనుభవింపన్ = అనుభవించుటకు; తగని = మీరిన; అట్టి = అటువంటి.
భావము:- బంధువులు కదా అని మనం గౌరవిస్తుండుట చేతనే కదా యాదవులు పేరుప్రఖ్యాతులను గడించి, తమకు యోగ్యం కాని ఛత్రఛామరాలను ధరిస్తూ ఉన్నారు...
తెభా-10.2-578-వ.
సితచ్ఛత్ర చామర శంఖ కిరీట చిత్రశయ్యా సౌధ సింహాసనంబులు గైకొనుట మన మందెమేలంబునం గాదె? యిట్టిచో సరివారునుం బోలె నూరక గర్వించు యదుకులులతోడి సంబంధ సఖ్యంబులు సాలుఁ; బాములకుఁ బాలు వోసి పెంచిన విషంబు దప్పునే? మమ్ముం దమ పంపుసేయ మనుట సిగ్గులేకుంటఁ గాదె! యదియునుంగాక దివ్యాస్త్రకోవిదులైన గంగానందన గురు కృపాశ్వత్థామ కర్ణాది యోధవీరులకున్ లోఁబడ్డవానిని మహేంద్రునకైనను విడిపింపఁవచ్చునే? యహహ! వృథాజల్పంబుల కేమిపని?” యని దుర్భాషలాడుచు దిగ్గున లేచి నిజమందిరంబునకుం జనియె; నప్పుడు హలాయుధుం డమ్మాటల కదిరిపడి.
టీక:- సిత = తెల్లని; ఛత్ర = గొడుగు; చామర = వింజామర; శంఖ = శంఖము; కిరీట = కిరీటము; చిత్రశయ్య = విశిష్టమైన పాన్పులు; సౌధ = భవనములు; సింహాసనంబులు = సింహాసనములు; కైకొనుట = చేపట్టగలుగుట; మనమున్ = మన; మందెమేలంబునన్ = ఉపేక్షచేత; కాదె = కాదా; ఇట్టిచో = ఇలా ఉండగా; సరి = సమానస్థాయి; వారునున్ = వారి; పోలెన్ = వలె; ఊరక = ఉత్తినే; గర్వించు = అహంకరించు; యదుకులుల = యాదవ వంశస్థుల; తోడి = తోటి; సంబంధ = సంబంధాలు; సఖ్యంబులు = మిత్రత్వములు; చాలున్ = ఇక చాలు; పాములు = సర్పముల; కున్ = కు; పాలు = క్షీరములు; పోసి = ఇచ్చి; పెంచినన్ = పోషించినను; విషంబున్ = విషము; తప్పునే = పోవునా; మమ్మున్ = మమ్మల్ని; తమ = వారి; పంపున్ = ఉత్తరువులు అనుసరించుట; చేయుము = చేయమని; అనుట = అని చెప్పుట; సిగ్గు = సిగ్గు {సిగ్గు - స్తుత్యాదులచే కలుగు సంకోచము}; లేకుంటన్ = లేకపోవుటచేత; కాదె = కాదా; అదియునున్ = అంతే; కాక = కాకుండ; దివ్య = బహుగొప్ప; అస్త్ర = అస్త్రవిద్య లందు; కోవిదులు = పండితులు; ఐన = అగు; గంగానందన = భీష్ముడు; గురు = ద్రోణాచార్యుడు; కృప = కృపాచార్యుడు; అశ్వత్థామ = అశ్వత్థాముడు; కర్ణ = కర్ణుడు; ఆది = మొదలగు; యోధ = శూరులైన; వీరులు = వీరులు; కున్ = కు; లోబడ్డ = చిక్కిన; వానినిన్ = వాడిని; మహేంద్రు = మహేంద్రుడి; కు = కి; ఐననున్ = అయినను; విడిపింపన్ = విడిపించుట; వచ్చునే = శక్యమగునా, కాదు; అహహ = ఔరా; వృథా = అనవసరపు; జల్పంబుల్ = డంబాల; కిన్ = కు; ఏమి = ఏమిటి; పని = అవసరము; అని = అని; దుర్భాషలు = నిందలు; ఆడుచున్ = పలుకుతు; దిగ్గునన్ = చటుక్కున; లేచి = లేచిపోయి; నిజ = తన; మందిరంబున్ = నివాసమున; కున్ = కు; చనియె = వెళ్ళెపోయెను; అప్పుడు = అప్పుడు; హలాయుధుండు = బలరాముడు {హలాయుధుడు - నాగలి ఆయుధము కలవాడు, బలరాముడు}; ఆ = ఆ; మాటలు = పలుకులు; కున్ = కు; అదిరిపడి = కోపంతో ఉలికిపడి.
భావము:- పోనీలెమ్మని మనం ఉపేక్షించడం వలన యాదవులు శంఖ, కిరీట, పాన్పు, సౌధ, సింహాసనాది భోగాలను అనుభవిస్తున్నారు. మనతో సమానుల్లాగా విఱ్ఱవీగే యాదవులతో స్నేహసంబంధాలు ఇక చాలు. పాములకు పాలు పోసి పెంచినంత మాత్రాన విషం తగ్గుతుందా? తమ మాట వినవలసిందిగా మమ్ము ఆజ్ఞాపించడం సిగ్గులేనితనం కాదా? అంతేకాకుండా, భీష్మ ద్రోణ కర్ణాది యోధుల వర్గానికి చిక్కి లోబడినవాడిని విడిపించడం దేవేంద్రుడికైనా సాధ్యమా? పనికిరాని డంబాల మాటలతో పని ఏముంది.” అని పరుషంగా మట్లాడుతూ దిగ్గునలేచి తన సౌధానికి వెళ్ళిపోయాడు. దుర్యోధనుడి పరుషవాక్కులకు బలరాముడు ఆగ్రహంతో అదిరిపడి.
తెభా-10.2-579-ఉ.
కౌరవుఁ డాడి పోయిన యగౌరవభాషల కాత్మఁ గిన్క దై
వాఱఁగ నుల్లసత్ప్రళయభానుని కైవడి మండి చండ రో
షారుణితాంబకుం డగుచు యాదవవృద్ధులఁ జూచి పల్కెఁ "బెం
పారిన రాజ్యవైభవమదాంధుల మాటలు మీరు వింటిరే?
టీక:- కౌరవుడు = దుర్యోధనుడు {కౌరవుడు - కురువంశపు వాడు, దుర్యోధనుడు}; ఆడి = అని; పోయిన = వెళ్ళిపోయిన; అగౌరవ = అవమానపూర్వక; భాషల్ = మాటల; కున్ = కి; ఆత్మన్ = మనస్సు నందు; కిన్కన్ = కోపము; దైవాఱన్ = అతిశయించగా; ఉల్లసత్ = మిక్కిలి ప్రకాశించుచున్న; ప్రళయ = ప్రళయకాలపు; భానుని = సూర్యుని {భానుడు - ప్రకాశించువాడు, సూర్యుడు}; కైవడిన్ = వలె; మండి = మండిపడి; చండ = తీవ్రమైన; రోష = కోపముచేత; అరుణిత = ఎఱ్ఱబారిన; అంబకుండు = కన్నులు కలవాడు; అగుచున్ = ఔతు; యాదవ = యాదవులలో; వృద్ధులను = పెద్దవారిని; చూచి = చూసి; పల్కెన్ = పలికెను; పెంపారిన = అతిశయించిన; రాజ్య = రాజ్యాధికార; వైభవ = వైభవముచేత; మద = కొవ్వువలన; అంధులు = కళ్ళు కనిపించని వారి; మాటలు = మాటలు; మీరు = మీరు; వింటిరే = విన్నారా.
భావము:- దుర్యోధనుడి అగౌరవపు మాటలకు బలరాముడి కండ్లు ఎఱ్ఱబడ్డాయి. ప్రళయకాలంనాటి ప్రచండమైన సూర్యుడిలా మండిపడ్డాడు. యాదవవృద్ధులతో ఇలా అన్నాడు. “రాజ్యవైభవం వలన కలిగిన మదంతో కళ్ళు మూసుకుపోయిన దుర్యోధనుడి మాటలు విన్నారు కదా.
తెభా-10.2-580-తే.
శ్రీమదాంధులు సామంబుచేతఁ జక్కఁ
బడుదురే యెందు? బోయఁడు బసులఁ దోలు
పగిది నుగ్రభుజావిజృంభణ సమగ్ర
సుమహితాటోప మనిలోనఁ జూపకున్న.
టీక:- శ్రీ = సంపదలవలని; మద = కొవ్వుచేత; అంధులు = కన్నులు కనుపించనివారు; సామంబున్ = మంచిగా చెప్పుట; చేతన్ = వలన; చక్కబడుదురే = బాగుపడుదురా, బాగుపడరు; ఎందున్ = ఎక్కడైనను; బోయడు = వేటగాడు; పసులన్ = జంతువులను; తోలు = తఱుమునట్టి; పగిదిన్ = విధమున; భుజ = భుజబలము యొక్క; విజృంభణ = విజృంభణమును; సమగ్ర = సంపూర్ణమైన; సుమహిత = మిక్కిలి అధికమైన; ఆటోపము = పరాక్రమమును; అని = యుద్ధము; లోనన్ = అందు; చూపకున్న = చూపించకపోయినచో.
భావము:- ఐశ్వర్య గర్వంతో గుడ్డివారైన కౌరవులు మంచి మాటలతో చక్కబడరు. బోయవాడు పశువులను తోలినట్లు యుద్ధరంగంలో భుజబలపరాక్రమం చూపి తోలితే తప్ప చక్కబడరు.
తెభా-10.2-581-క.
కౌరవుల సమయఁజేయ ను
దారత యదువీరవరుల దామోదరుఁడున్
రా; రావలదని యచ్చట
వారించితిఁ గాదె బంధువత్సలయుక్తిన్.
టీక:- కౌరవులన్ = కౌరవులను; సమయన్ = అణచుట; చేయన్ = చేయుటకు; ఉదారతన్ = ఉత్సాహముతో; యదు = యాదవకుల; వీర = యోధులలో; వరులన్ = ఉత్తములను; దామోదరుడున్ = కృష్ణుడు; రాన్ = వస్తుండగా; రావలదు = రావద్దు; అని = అని; అచ్చటన్ = అక్కడ; వారించితిన్ = అడ్డుచెప్పితిని; కాదె = కదా; బంధు = బంధువుల యెడలి; వత్సల = ప్రీతి; యుక్తిన్ = తోటి.
భావము:- కౌరవులను నాశనం చేయడానికి యాదవవీరులూ శ్రీకృష్ణుడూ వస్తుంటే, రానక్కర లేదని బంధుప్రీతితో నేను వారించాను.
తెభా-10.2-582-వ.
అదియునుం గాక.
టీక:- అదియునున్ = అంతే; కాక = కాకుండ.
భావము:- అంతేకాదు....
తెభా-10.2-583-సీ.
ఏ దేవు భృత్యులై యింద్రాది దిక్పాల-
వరులు భజింతురు వరుసతోడ
నే దేవుమందిరం బేపారు దేవతా-
తరుసభావిభవసుందరతఁ జెంది
యే దేవుపదయుగం బేప్రొద్దు సేవించు-
నఖిల జగన్మాతయైన లక్ష్మి
యే దేవు చారు సమిద్ధకళాంశ సం-
భవులము పద్మజభవులు నేను
తెభా-10.2-583.1-తే.
నట్టిదేవుండు, దుష్టసంహారకుండు,
హరి, ముకుందుండు పంపుసేయంగ నొప్పు
నుగ్రసేనుని రాజ్యసమగ్రగరిమ
యంతయునుఁ దార యిచ్చిన దంట! తలఁప.
టీక:- ఏ = ఏ; దేవు = భగవంతుని; భృత్యులు = భక్తులు; ఐ = అయ్యి; ఇంద్ర = ఇంద్రుడు; ఆది = మున్నగు; దిక్పాల = దిక్పాలక {అష్టదిక్పాలకులు - 1 ఇంద్రుడు - తూర్పు దిక్కునకు 2 అగ్ని - ఆగ్నేయ మూలకు 3 యముడు - దక్షిణ దిక్కునకు 4 నిరృతి - నైఋతి మూలకు 5 వరుణుడు - పడమటి దిక్కునకు 6 వాయువు -వాయవ్య మూలకు 7 కుబేరుడు - ఉత్తర దిక్కునకు 8 ఈశానుడు - ఈశాన్య మూలకు పరిపాలకులు}; వరులున్ = ఉత్తములు; భజింతురు = కొలచెదరు; వరుసన్ = క్రమము; తోడన్ = తోటి; ఏ = ఏ; దేవున్ = దేవుని; మందిరంబున్ = నివాసము; ఏపారున్ = అతిశయించును; దేవతాతరు = కల్పవృక్షము యొక్క; సభా = సభ యొక్క; విభవ = వైభవము; సుందరతన్ = అందమును; చెంది = పొంది; ఏ = ఏ; దేవు = దేవుని; పద = పాదముల; యుగంబు = జంట; ఏపొద్దు = సర్వదా; సేవించున్ = కొలచును; అఖిల = ఎల్ల; జగత్ = లోకములకు; మాత = తల్లి; ఐన = అగు; లక్ష్మి = లక్ష్మీదేవి; ఏ = ఏ; దేవు = దేవుని; చారు = మనోజ్ఞమైన; సమిద్ధ = మిక్కిలి ప్రకాశవంతమైన; కళ = కళ యొక్క; అంశ = చిరుభాగముచేత; సంభవులము = జనించినవారము; పద్మజ = బ్రహ్మదేవుడు; భవులు = శివుడులు; నేనున్ = నేను; అట్టి = అటువంటి; దేవుండు = దేవుడు; దుష్ట = దుష్టులను; సంహారకుండు = సంహరించువాడు; హరి = కృష్ణుడు; ముకుందుండు = కృష్ణుడు; పంపు = ఆజ్ఞాపాలనము; చేయగన్ = చేయుచుండగా; ఒప్పు = చక్కగానుండెడి; ఉగ్రసేనుని = ఉగ్రసేనుని; రాజ్య = రాజ్యాధికారము యొక్క; సమగ్రగరిమ = సార్వభౌమత్వము; అంతయునున్ = ఎల్ల; తార = తాము; ఇచ్చినది = ఇచ్చినదే; అంట = అట; తలపన్ = విచారించగా.
భావము:- ఇంద్రాది దిక్పాలురు సేవకులై బారులుతీరి భజించే దేవుడు; కల్పవృక్షాది దేవతా తరువులతో అతిశయించి ఉండే నివాసంలో వసించే దేవుడు; నేనూ, బ్రహ్మ ఎవరి అంశంవల్ల జన్మించామో ఆ దేవుడు. సకలలోకాలలోను పూజింపబడే మహలక్ష్మి ఎల్లప్పుడు సేవించే పాదపద్మాలు కల దేవదేవుడు; దుష్టసంహారకుడు; అయిన శ్రీకృష్ణుని ఆజ్ఞతో విలసిల్లే ఆ ఉగ్రసేనుని రాజ్యసంపద అంతా ఈ కౌరవులు తామే ఇచ్చారట! విన్నారా?
తెభా-10.2-584-చ.
అదియునుఁ గాక యెవ్వని పదాంబుజచారురజోవితాన మా
త్రిదివవరాది దిక్పతి కిరీటములందు నలంకరించు; భూ
విదితపుఁ దీర్థముం గడుఁ బవిత్రము సేయును; నట్టి కృష్ణుచేఁ
బొదలిన రాజ్యచిహ్నములఁ బొందఁగ రాదఁట యేమిచోద్యమో!
టీక:- అదియునున్ = అంతే; కాక = కాకుండ; ఎవ్వని = ఎవని యొక్క; పద = పాదములు అను; అంబుజ = పద్మముల; చారు = చక్కటి; రజస్ = ధూళికణముల; వితానము = సమూహముచేత; ఆ = ఆ ప్రసిద్ధులైన; త్రిదివవర = ఇంద్రుడు; ఆది = మున్నగు; దిక్పతి = అష్టదిక్పతుల; కిరీటములు = కిరీటములు; అందున్ = అందు; అలంకరించున్ = గౌరవముగా ఉండునో; భూ = భూలోక మందలి; విదితపు = ప్రసిద్ధమైనట్టి; తీర్థమున్ = పుణ్యతీర్థమును; పవిత్రము = పవిత్రమైనదిగా; చేయునున్ = చేయునో; అట్టి = అటువంటి; కృష్ణు = కృష్ణుని; చేన్ = చేత; పొదలిన = వృద్ధిచెందిన; రాజ్య = రాజ్యాధికారము చూపు; చిహ్నములన్ = గుర్తులను; పొందగన్ = పొందుట; రాదు = కూడదు; అట = అట; ఏమి = ఎలాంటి; చోద్యమో = వింతో ఇది.
భావము:- అంతేకాకుండా, మా కృష్ణుడి పాదపద్మపరాగం దేవతల, మానవుల, దిక్పాలుర కిరీటాలను అలంకరిస్తూ ఉంటుంది; పవిత్రతీర్ధాలను సైతం పునీతం చేస్తూ ఉంటుంది కదా. అలాంటి కృష్ణుడి చేత ఇవ్వబడ్డ రాజ్యచిహ్నాలను ధరించడానికి మేము అర్హులం కాదుట! ఇదేమి ఆశ్చర్యం?
తెభా-10.2-585-క.
తామఁట తలఁపం దల లఁట
యేమఁట పాదుకల మఁటఁ గణింపఁగ రాజ్య
శ్రీమదమున నిట్లాడిన
యీ మనుజాధముని మాట కే మన వచ్చున్?"
టీక:- తాము = వారు; అటన్ = అట; తలపన్ = విచారించినచో; తలలు = శిరస్సులు; అట = అట; ఏము = మేము; అట = అట; పాదుకలము = కాలి చెప్పులము; అట = అట; గణింపగన్ = ఎంచిచూసినచో; రాజ్య = రాజ్యాధికారము అను; శ్రీ = సంపదలవలని; మదమునన్ = కొవ్వువలన; ఇట్లు = ఇలా; ఆడిన = పలికిన; ఈ = ఈ; మనుజ = మానవులలో; అధముని = నీచుని; మాట = మాటల; కున్ = కి; ఏమి = ఎట్టి యుక్తములు; అనన్ = అనుటకు; వచ్చున్ = వీలగును.
భావము:- తామేమో శిరస్సులట; మేము ఏమో చెప్పుల మట; రాజ్యమదంతో ఇలా వాగిన ఈ నీచుడి మాటలకు ఏమనాలి.”
తెభా-10.2-586-వ.
అని సక్రోధమానుసుండై యప్పుడు.
టీక:- అని = అని; సక్రోధ = కోపముతో కూడిన; మానసుండు = మనస్సు కలవాడు; ఐ = అయ్యి; అప్పుడు = అప్పుడు.
భావము:- ఇలా అని, పిమ్మట బలరాముడు మహాక్రోధ పూరిత మనస్కుడై....
తెభా-10.2-587-క.
"ధారుణి నిటమీఁదట ని
ష్కౌరవముగఁ జేయకున్నఁ గా"దని యుగ్రా
కారుండై బలభద్రుఁడు
సీరము వెసఁ బూన్చి లావుఁ జేవయు నెసఁగన్.
టీక:- ధారుణిన్ = భూమండలమును; ఇటమీదట = ఇకపైన; నిష్కౌరవము = కౌరవవంశస్థుల లేనిది; కన్ = అగునట్లు; చేయకున్న = చేయకపోయిన పక్షమున; కాదు = సరికాదు; అని = అని; ఉగ్రా = భీకరమైన; ఆకారుండు = ఆకారము కలవాడు; ఐ = అయ్యి; బలభద్రుడు = బలరాముడు; సీరమున్ = నాగేటి ఆయుధమును; వెసన్ = వడితో; పూన్చి = సంధించి; లావున్ = శక్తి; చేవయున్ = సామర్థ్యము; ఎసగన్ = అతిశయించగా.
భావము:- “ఈ భూమి మీద కౌరవవంశం లేకుండా చేయల్సిందే. తప్పదు” అని బలరాముడు ఆగ్రహోదగ్ర స్వరూపంతో పరాక్రమం ప్రదర్శించుతూ తన నాగలిని చేపట్టి...