పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ద్వితీయాశ్వాసము)/నృగోపాఖ్యానంబు

నృగోపాఖ్యానంబు

←శివుడు కృష్ణుని స్తుతించుట

తెలుగు భాగవతము (పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ద్వితీయాశ్వాసము)/నృగోపాఖ్యానంబు) రచయిత: పోతన

నృగుడు యూసరవి ల్లగుట→

తెభా-10.2-454-సీ.
"ధరణీశ! యొకనాఁడు హరి తనూజులు రతీ-
  శ్వర సాంబ సారణ చారుభాను
లాదిగా యదుకుమారావలి యుద్యాన,-
  వనమున కతివైభవమున నేగి
వలనొప్ప నిచ్ఛానువర్తులై సుఖలీలఁ-
  జరియించి ఘనపిపాసలనుఁ జెంది
నెఱిదప్పి సలిల మన్వేషించుచును వేగ-
  వచ్చుచో నొకచోట వారిరహిత

తెభా-10.2-454.1-తే.
కూపమును నందులో నొక కొండవోలె
విపుల మగు మేని యూసరవెల్లిఁ గాంచి
చిత్తముల విస్మయం బంది తత్తఱమున
దాని వెడలించు వేడుక దగులుటయును.
టీక:- ధరణీశ = రాజా; ఒక = ఒకానొక; నాడు = రోజు; హరి = కృష్ణుని; తనూజులు = కొడుకులు {తనుజుడు - తనువున పుట్టిన వాడు, పుత్రుడు}; రతీశ్వర = ప్రద్యుమ్నుడు {రతీశ్వరుడు - మాయాదేవిగా ఉన్న రతీదేవి భర్త, ప్రద్యుమ్నుడు}; సాంబ = సాంబుడు; సారణ = సారణుడు; చారు = చారువు; భానులు = భానుడు లు; ఆదిగా = మొదలైన; యదు = యాదవ వంశపు; కుమార = బాలుర; ఆవలి = సమూహము; ఉద్యానవనమున్ = ఉద్యానవనమున; కున్ = కు; అతి = మిక్కిలి; వైభవమునన్ = వైభవముతో; ఏగి = వెళ్ళి; వలనొప్పన్ = యుక్తమైన విధముగా; ఇచ్ఛానువర్తులు = ఇష్టానుసారం తిరుగువారు; ఐ = అయ్యి; సుఖ = సౌఖ్యమైన; లీలన్ = విధముగా; చరియించి = సంచరించి; ఘన = అధికమైన; పిపాసలనున్ = దాహములను; చెంది = పొంది; నెఱిదప్పి = క్రమము తప్పి; సలిలమున్ = నీటిని; అన్వేషించుచు = వెతుకుతు; వేగన్ = వేగముగా, వడిగా; వచ్చుచోన్ = వస్తున్నప్పుడు; ఒక = ఒకానొక; చోటన్ = ప్రదేశమునందు; వారి = నీరు; రహిత = లేని; కూపమునున్ = నూతిని, బావిని;
అందులోన్ = దానిలో; ఒక = ఒకానొక; కొండ = కొండ; పోలెన్ = వలె; విపులము = పెద్దది; అగు = ఐన; మేని = శరీరము కల; ఊసరవెల్లిన్ = ఊసరవెల్లిని {ఊసరవెల్లి - తొండజాతి తొండకన్న పెద్దది ఐన జంతువు, ఇది రంగులు మార్చుకొనును అని ప్రతీతి}; కాంచి = చూసి; చిత్తములన్ = మనసులందు; విస్మయంబున్ = ఆశ్చర్యము; అంది = పొంది; తత్తఱమునన్ = హడావిడిగా; దానిన్ = దానిని; వెడలించు = బయటకు తీయు; వేడుకన్ = కుతూహలము; తగులుటయును = కలుగగా.
భావము:- ఓ పరీక్షన్మహారాజా! ఒకనాడు శ్రీకృష్ణుడి కుమారులు ఐన ప్రద్యుమ్నుడు, సాంబుడు, సారణుడు, చారుభానుడు మొదలైన యాదవ కుమారులు మిక్కిలి వైభవంగా ఉద్యానవనానికి వెళ్ళారు. స్వేచ్ఛగా ఆ ఉద్యానవనంలో విహరించి అలసిపోయారు. దాహం తీర్చుకోవడానికి నీటి కోసం వెదికారు. ఒకచోట, వారికి ఒక నీరు లేని పాడుబడ్డ బావి కనిపించింది. దానిలో ఉన్న పెద్దగా కొండంత ఉన్న ఊసరవెల్లిని చూసి, వారందరూ ఆశ్చర్యపోయారు. ఆ ఊసరవెల్లిని బావిలో నుంచి బయటకు తీయాలని అనుకున్నారు.

తెభా-10.2-455-చ.
పరువిడి పోయి తెచ్చి ఘనపాశచయంబుల నంటఁగట్టి య
గ్గురుభుజు లందఱుంగదిసి కోయని యార్చుచు దాని నెమ్మెయిం
దరలఁగఁ దీయలేక దగ దట్టముగా మది దుట్టగిల్ల నొం
డొరు గడవంగ వే చని పయోరుహనాభున కంతఁ జెప్పినన్.
టీక:- పరువిడి = పరుగెత్తి; పోయి = వెళ్ళి; తెచ్చి = తీసుకు వచ్చి; ఘన = పెద్ధ; పాశచయంబున్ = తాళ్ళను; అంటగట్టి = గట్టిగా కట్టి; ఆ = ఆ; గురు = గొప్ప; భుజులు = బాహుబలము కలవారు; అందరున్ = అందరు; కదిసి = చేరి; కో = కో; అని = అని; ఆర్చుచున్ = కేకలు వేయుచు, బొబ్బలు పెట్టుతూ; దానిన్ = దానిని; నెఱి = నిండైన; మెయిన్ = శరీరమును; తరలగన్ = కదల్చి; తీయలేక = తీయలేక; దగ = తాపము, దాహము; దట్టము = అధికము; కాన్ = కాగా; మది = మనస్సు; తుట్టగిల్లన్ = తపింపగా; ఒండొరున్ = ఒకరి నొకరు మించి; వేన్ = వేగముగా, వడిగా; చని = వెళ్ళి; పయోరుహనాభున్ = కృష్ణున {పయోరుహ నాభుడు - పద్మము బొడ్డున గల వాడు, విష్ణువు}; కున్ = కు; అంతన్ = సమస్త వృత్తాంతమును; చెప్పినన్ = చెప్పగా.
భావము:- వారంతా పరుగు పరగున వెళ్ళి, పెద్ద పెద్ద తాళ్ళు తీసుకుని వచ్చారు. గొప్ప భుజబలం కల ఆ వీరులు ఆ ఊసరవెల్లిని బయటకు తీయడానికి ప్రయత్నించారు. కానీ ఫలితం లేకపోయింది. వారు వెంటనే వెళ్ళి శ్రీకృష్ణుడితో ఈ విషయం విన్నవించారు.

తెభా-10.2-456-ఉ.
విని సరసీరుహాక్షుఁ డతివిస్మితుఁడై జలశూన్యకూప మ
ల్లన కదియంగ నేఁగి కృకలాసము నొక్కతృణంబుఁ బోలె గొ
బ్బు న వెడలించె వామకరపద్మమున న్నది యంతలోనఁ గాం
చనరుచి మేనఁ గల్గు పురుషత్వముతోఁ బొడసూపి నిల్చినన్.
టీక:- విని = విని; సరసీరుహాక్షుడు = కృష్ణుడు; అతి = మిక్కిలి; విస్మితుడు = ఆశ్చర్యపోయినవాడు; ఐ = అయ్యి; జల = నీళ్ళు; శూన్య = లేని; కూపమున్ = నూతిని; అల్లనన్ = మెల్లగా; కదియంగన్ = చేరుటకు; ఏగి = వెళ్ళి; కృకలాసమున్ = ఊసరవెల్లిని {కృకలాసము - కంఠముతో ఆడునది, ఊసరవెల్లి, తొండ}; ఒక్క = ఒకే ఒక్క; తృణంబున్ = గడ్డిపోచ; పోలెన్ = వలె; గొబ్బునన్ = శీఘ్రముగ; వెడలించెన్ = బయటకు తీసెను; వామ = ఎడమ; కర = చేయి అను; పద్మమునన్ = పద్మముతో; అది = అది; అంతలోనన్ = అంతలోపల; కాంచన = బంగారు; రుచి = ఛాయ; మేనన్ = దేహమున; కల్గు = ఉన్న; పురుషత్వము = మనుష్యుని రూపము; తోన్ = తోటి; పొడసూపి = కనబడి; నిల్చినన్ = నిలబడగా.
భావము:- పద్మాక్షుడు ఈ విషయం విని ఆశ్చర్యపడి, ఆ నీరులేని బావి దగ్గరకు వచ్చి, తన ఎడమచేతితో ఆ ఊసరవెల్లిని ఒక గడ్డిపరకను తీసినంత అవలీలగా బయటకు తీసాడు. అంతలో ఆ ఊసరవెల్లి బంగారురంగుతో శోభిల్లే పురుష రూపాన్ని పొందింది.

తెభా-10.2-457-వ.
చూచి కృష్ణుం డతని వృత్తాంతం బంతయు నెఱింగియు నక్కడి జనంబులుం గుమారవర్గంబును దెలియుకొఱకు నతనిచేత తద్వృత్తాంతం బంతయు నెఱింగించువాఁడై యిట్లనియె.
టీక:- చూచి = చూసి; కృష్ణుండు = కృష్ణుడు; అతనిన్ = అతని; వృత్తాంతంబున్ = విషయము; అంతయున్ = సమస్తము; ఎఱింగియున్ = తెలిసి ఉన్నను; అక్కడి = అక్కడ ఉన్న; జనంబులున్ = వారు; కుమార = కొడుకుల; వర్గంబును = సమూహము; తెలియు = తెలిసికొనుట; కొఱకున్ = కోసము; అతనిన్ = అతని; చేత = చేత; తత్ = అతని; వృత్తాంతంబున్ = వియము; ఎఱింగించువాడు = తెలియజేయువాడు; ఐ = అయ్యి; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను.
భావము:- అతనిని చూచి శ్రీకృష్ణుడు అతని వృత్తాంతం తనకు తెలిసినా కూడా, తన కుమారులకూ మిగిలిన జనాలకు తెలియడం కోసం. అతని కథను అతని చేతనే చెప్పించాలి అనుకుని అతనితో ఇలా అన్నాడు.

తెభా-10.2-458-చ.
"కన దురు రత్నభూషణ నికాయుఁడవై మహనీయమూర్తివై
యనుపమకీర్తిశోభితుఁడవై విలసిల్లుచు ధాత్రిమీఁదఁ బెం
పొనరిన నీకు నేమిగతి నూసరవెల్లితనంబు చొప్పడెన్
విన నిది చోద్య మయ్యె సువివేకచరిత్ర! యెఱుంగఁ జెప్పుమా! "
టీక:- కనత్ = మెరుస్తున్న; ఉరు = పెద్ద; రత్న = మణిమయ; భూషణ = అలంకారముల; నికాయుడవు = సమూహము కలవాడవు; ఐ = అయ్యి; మహనీయ = గొప్ప; మూర్తివి = రూపము కలవాడవు; ఐ = అయ్యి; అనుపమ = సాటిలేని; కీర్తి = యశస్సుచేత; శోభితుడవు = ప్రకాశించువాడవు; ఐ = అయ్యి; విలసిల్లుచున్ = చక్కగా ఉంటూ; ధాత్రిన్ = భూమి; మీదన్ = పైన; పెంపొనరిన = అతిశయించిన; నీ = నీ; కున్ = కు; ఏమి = ఎట్టి; గతిన్ = విధమున; ఊసరవెల్లితనంబున్ = ఊసరవెల్లిగ అగుట; చొప్పడెన్ = కలిగెను; వినన్ = వినుటకు; ఇది = ఇది; చోద్యము = ఆశ్చర్యము; అయ్యెన్ = కలిగెను; సు = మంచి; వివేక = తెలివి; చరిత్ర = నడవడి కలవాడ; ఎఱుంగన్ = తెలియునట్లు; చెప్పుమా = చెప్పుము.
భావము:- “ఓ విచిత్ర చరిత్రుడా! చాలా విచిత్రంగా ఉంది. రత్నభూషణాలను ధరించి అసమానమైన కీర్తిని గడించి మహనీయమూర్తివై భూలోకంలో విలసిల్లే నీకు ఊసరవెల్లి రూపం ఎలా కలిగింది. నీ వృత్తాంతం అంతా మాకు వివరంగా చెప్పు”

తెభా-10.2-459-క.
అని యడిగిన మురరిపు పద
వనజంబులఁ దన కిరీటవరమణు లొరయన్
వినయమున మ్రొక్కి యిట్లను
ఘనమోదముతోడ నిటల ఘటితాంజలియై.
టీక:- అని = అని; అడిగినన్ = అడుగగా; మురరిపు = కృష్ణుని; పద = పాదములు అను; వనజంబులన్ = పద్మములను; తన = తన యొక్క; కిరీట = కిరీటములోని; వర = శ్రేష్ఠమైన; మణులు = రత్నాలు; ఒరయన్ = రాసుకొనునట్లు; వినయమునన్ = అణకువతో; మ్రొక్కి = నమస్కరించి; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనున్ = అనెను; ఘన = అధికమైన; మోదము = సంతోషము; తోడన్ = తోటి; నిటల = నుదుట; ఘటిత = కూర్చిన; అంజలి = జోడించిన చేతులు గలవాడు; ఐ = అయ్యి.
భావము:- అని శ్రీకృష్ణుడు అడుగడంతో ఆ పురుషుడు మురారి పాదపద్మాలకు తన కిరీటం మణులు సోకేలా నమస్కరించి, తన నుదుట చేతులు మోడ్చి, ఆనందంతో ఇలా విన్నవించాడు

తెభా-10.2-460-తే.
"విశ్వసంవేద్య! మహిత! యీ విశ్వమందుఁ
బ్రకటముగ నీ వెఱుంగని దొకటి గలదె
యైన నాచేత విన నిష్ఠమయ్యె నేని
నవధరింపుము వినిపింతు నంబుజాక్ష!
టీక:- విశ్వసంవేద్య = కృష్ణ {విశ్వసంవేద్యుడు - విశ్వమంతటిని సంవేద్యుడు (చక్కగా తెలిసిన వాడు), విష్ణువు}; మహిత = గొప్పవాడ; ఈ = ఈ; విశ్వము = ప్రపంచము; అందున్ = లో; ప్రకటముగ = ప్రసిద్ధముగ; నీవున్ = నీవు; ఎఱుంగనిది = తెలియనిది; ఒకటిన్ = ఒక్కటైనా; కలదె = ఉన్నదా, లేదు; ఐనన్ = అయినప్పటికి; నా = నా; చేతన్ = చేత; వినన్ = వినుటకు; ఇష్టము = ఇచ్ఛ; అయ్యెన్ = కలిగెన; ఏనిన్ = అయినచో; అవధరింపుము = వినుము; వినిపింతున్ = చెప్పెదను; అంబుజాక్ష = కృష్ణ.
భావము:- “ఓ విశ్వవేద్యా! మహానుభావ! నీవు సర్వజ్ఞుడవు. ఈ ప్రపంచంలో నీకు తెలియని విషయం ఏదీ లేదు. అయినా, నా ద్వారా వినాలని భావించావు గనుక, అలాగే చెప్తాను.

తెభా-10.2-461-శా.
ఏ నిక్ష్వాకుతనూజుఁడన్ నృగుఁడు నా నేపారు భూపాలుఁడన్;
దీనవ్రాతము నర్థిఁ బ్రోచుచు ధరిత్రీనాయకుల్‌ గొల్చి స
మ్మానింపం జతురంత భూభరణసామర్థ్యుండనై సంతత
శ్రీ నిండారినవాఁడ నుల్లసిత కీర్తిస్ఫూర్తి శోభిల్లఁగన్.
టీక:- ఏన్ = నేను; ఇక్ష్వాకు = ఇక్ష్వాకుని; తనూజుడన్ = కొడుకును; నృగుడు = నృగుడు; నాన్ = అనగా; ఏపారు = అతిశయించు; భూపాలుడన్ = రాజును; దీన = దీనుల; వ్రాతమున్ = సమూహమును; అర్థిన్ = ప్రీతితో; ప్రోచుచున్ = రక్షించుచు; ధరిత్రీనాయకుల్ = రాజులు; కొల్చి = సేవించి; సమ్మానింపన్ = గౌరవింపగా; చతుర = నాలుగు; అంత = చెరగుల మేరగల; భూ = భూమినంతటి; భరణ = ఏలునట్టి; సామర్థ్యుండను = సమర్థత కలవాడను; ఐ = అయ్యి; సంతత = ఎల్లప్పుడు; శ్రీ = కలిమి; నిండారిన = నిండుగా ఉన్న; వాడన్ = వాడను; ఉల్లసిత = ప్రకాశితమగు; కీర్తి = కీర్తి; స్ఫూర్తి = కనబడుట; శోభిల్లగన్ = ప్రకాశించుచుండగా.
భావము:- నేను ఇక్ష్వాకుని పుత్రుడను. నా పేరు నృగుడు. నేను రాజులు అనేకులు నన్ను సేవిస్తుండగా బహు సమర్థవంతంగా రాజ్యపాలన సాగించాను. దీనులను పోషించాను. పెంపొందిన అనంత కీర్తిసంపదలతో శోభించాను.

తెభా-10.2-462-చ.
పలుకులఁ దన్నుఁ దాఁ బొగడఁ బాతక మందు రటుండెఁ దారకా
వలి సికతావ్రజంబు హిమవారికణంబులు లెక్క పెట్టఁగా
నలవడుఁ గాని యేను వసుధామరకోటికి దాన మిచ్చు గో
వుల గణుతింప ధాతయునునోపఁడు మాధవ! యేమిసెప్పుదున్?
టీక:- పలుకులన్ = తన నోటితో; తన్నున్ = తనను; తాన్ = తనే; పొగడన్ = పొగడుకొనుట; పాతకము = పాపము; అందురు = అంటారు; అటుండెన్ = అది అలా ఉండనిమ్ము; తారకా = నక్షత్రముల; ఆవలి = సమూహము; సికతా = ఇసుక రేణువుల; వ్రజంబు = సమూహము; హిమవారి = మంచునీళ్ళ; కణంబులున్ = అణువులు, బిందువులు; లెక్కపెట్టగాన్ = లెక్కించుట; అలవడున్ = వీలగును; కాని = కాని; ఏను = నేను; వసుధామర = విప్ర; కోటి = సమూహమున; కిన్ = కు; దానము = దానముగా; ఇచ్చు = ఇచ్చు; గోవులన్ = ఆవులను; గణుతింపన్ = లెక్కించుటకు; ధాతయున్ = బ్రహ్మదేవుడు కూడ; ఓపడు = సరిపోడు; మాధవ = కృష్ణ; ఏమి = ఏమని; చెప్పుదున్ = చెప్పగలను.
భావము:- శ్రీకృష్ణా! తనను తాను పొగడుకోవడం పాతకమని పెద్దలు అంటారు. కానీ మీరు చెప్పమన్నారు కనుక చెప్తాను. తారలను, ఇసుక రేణువులను, మంచు బిందువులను లెక్కించవచ్చు. కాని నేను బ్రాహ్మణశ్రేష్ఠులకు దానాలు ఇచ్చిన గోవులను లెక్కించడానికి బ్రహ్మకు కూడా శక్తి చాలదు. ఏమిచెప్పేది.

తెభా-10.2-463-వ.
అదియునుం గాక.
టీక:- అదియునున్ = అంతే; కాక = కాకుండ.
భావము:- అంతే కాదు....

తెభా-10.2-464-చ.
పొలుచు సువర్ణశృంగఖురముల్‌ దనరం దొలిచూలులై సువ
త్సలు గల పాఁడియావుల నుదాత్త తపోవ్రత వేదపాఠముల్‌
గలిగి కుటుంబులై విహితకర్మములం జరియించు పేద వి
ప్రులకు సదక్షిణంబుగ విభూతి దలిర్పఁగ నిత్తు, నచ్యుతా!
టీక:- పొలుచు = పొలుపారు, చక్కటి; సువర్ణ = బంగారు; శృంగ = కొమ్ములు; ఖురముల్ = కాలిగిట్టలు; తనరన్ = ప్రకాశింపగా; తొలి = మొదటి; చూలులు = ఈత కలవి; ఐ = అయ్యి; సు = మంచి; వత్సలు = దూడలు; కల = ఉన్నట్టి; పాడి = పాలిచ్చెడి; ఆవులనున్ = అవులను; ఉదాత్త = ఉన్నతములైన; తపః = తపస్సు; వ్రత = వ్రతములు; వేద = వేదములు; పాఠముల్ = చదువుటలు; కలిగి = ఉండి; కుటుంబులు = గృహస్థులు; ఐ = అయ్యి; విహిత = శాస్త్రాలలో విధింపబడిన; కర్మములన్ = యాగాది క్రియలందు; చరియించు = మెలగెడి; పేద = ధనహీనులైన; విప్రుల్ = బ్రాహ్మణుల; కున్ = కు; సదక్షిణంబు = దక్షిణలతో కూడినవి; కన్ = అగునట్లు; విభూతిన్ = వైభవము; తలిర్పగన్ = కలుగగా; ఇత్తున్ = ఇచ్చుచుందును; అచ్యుతా = కృష్ణా.
భావము:- అదీగాక, అచ్యుతా! తపోనిధులు, వేద పండితులు, విహితకర్మలను ఆచరించే గృహస్తులూ ఐన బ్రాహ్మణులకు బంగారుకొమ్ములు గిట్టలు కలిగి, తొలిచూలు దూడలు కల పాడిఆవులను దక్షిణతోపాటు ఘనంగా దానం చేశాను.

తెభా-10.2-465-వ.
మఱియును న్యాయసముపార్జిత విత్తమ్ములగు గో భూ హిరణ్య రత్న నివాస రథ హస్తి వాజి కన్యా సరస్వతీ వస్త్ర తిల కాంచన రజత శయ్యాది బహువిధ దానంబు లనూనంబులుగా ననేకంబులు సేసితిఁ, బంచమహాయజ్ఞంబు లొనరించితి, వాపీ కూప తటాక వన నిర్మాణంబులు సేయించితి, నివ్విధంబునం జేయుచో నొక్కనాఁడు.
టీక:- మఱియును = ఇంక; న్యాయ = న్యాయబద్ధముగా; సముపార్జిత = సంపాదించిన; విత్తములు = సంపదలు; అగు = ఐన; గో = గోవులను; భూ = పొలములను; హిరణ్య = మాడలు, డబ్బులు; రత్న = రత్నాలను; నివాస = గృహములను; రథ = రథములను; హస్తి = ఏనుగులను; వాజి = గుఱ్ఱములను; కన్యా = కన్యకలను; సరస్వతీ = విద్య; వస్త్ర = బట్టలను; తిల = నువ్వులను; కాంచన = బంగారమును; రజత = వెండిని; శయ్య = పాన్పులను; ఆది = మున్నగు; బహువిధ = నానా విధములైన; దానంబులన్ = దానములను; అనూనంబులుగా = వెలితి లేకుండగ; అనేకంబులున్ = అనేకములను; చేసితిన్ = చేసాను; పంచమహాయజ్ఞంబులు = పంచమహాయిష్టులను {పంచమహాయజ్ఞములు - 1వేదపఠనము (దేవ యజ్ఞము) 2వైశ్వదేవాది హోమము (బ్రహ్మ యజ్ఞము) 3అతిథి పూజ (అతిథి యజ్ఞము) 4పితృతర్పణము (పితృ యజ్ఞము) 5భూతబలి (భూత యజ్ఞము), పంచ ఇష్టులు}; ఒనరించితిన్ = చేసాను; వాపీ = నడబావులు, దీర్ఘిక {పూర్తములు - వాపీ (నడబావి) కూప (బావి) తటాక (చెరువు) ఆరామ (ఉపవనము) దేవాలయ (గుడి) నిర్మాణములు మరియు అన్నదానము (ధర్మసత్రము)}; కూప = నూతులు; తటాక = చెరువులు; వన = ఉపవనాలు, ఆరామాలు; నిర్మాణంబులు = దేవాలయాల సత్రముల నిర్మాణములు; చేయించితిని = చేయించాను {ఇష్టాపూర్తములు - పంచమహాయిష్టులు షడ్విధపూర్తములు ఆచరించుట}; ఈ = ఈ; విధంబునన్ = లాగున; చేయుచోన్ = చేస్తుండగా; ఒక్క = ఒకానొక; నాడు = దినమున;
భావము:- అంతేకాకుండా, న్యాయసముపార్జిత మైన ధనంతో నేను గోదానం, భూదానం, బంగారుదానం, రత్నదానం, గృహదానం, రథదానం, గజదానం, అశ్వదానం, సరస్వతీదానం, వస్త్రదానం, తిలదానం, కన్యాదానం, మొదలైన దానాలను ఎన్నింటినో చేసాను. పంచమహాయజ్ఞాలు నెరవేర్చాను. బావులను, దిగుడు బావులను, చెఱువులను, వనాలను, నిర్మింపజేశాను. ఇలా దానధర్మాలు చేస్తూ ఉండగా ఒక రోజున ఒక విశేషం జరిగింది.

తెభా-10.2-466-క.
అనఘా! మునుపడఁ గశ్యపుఁ
డను విప్రున కే నకల్మషాత్ముఁడనై యి
చ్చిన గోవు దప్పి నా మం
దను గలసినఁ దెలియలేక తగ నా గోవున్.
టీక:- అనఘా = పాప రహితుడా; మునుపడన్ = ఇంతకు ముందు; కశ్యపుడు = కశ్యపుడు; అను = అనెడి; విప్రున్ = బ్రాహ్మణుని; కిన్ = కి; ఏన్ = నేను; అకల్మషుడను = కపటము లేనివాడను; ఐ = అయ్యి; ఇచ్చిన = దానముచేసిన; గోవు = ఆవు; తప్పి = తప్పిపోయి; నా = నా యొక్క; మందను = ఆవులమందలో; కలసినన్ = కలిసిపోగా; తెలియలేక = కనుగొనలేక; తగన్ = చటుక్కున; ఆ = ఆ; గోవున్ = ఆవును.
భావము:- ఓ పుణ్యపురుషా! అంతకు ముందు నేను కశ్యపుడనే విప్రుడికి పవిత్ర హృదయంతో దానముగా ఇచ్చిన గోవు తప్పిపోయి తిరిగివచ్చి నా ఆలమందలో కలసిపోయింది. ఆ విషయం తెలియక ఆ గోవును....

తెభా-10.2-467-క.
ఒండొక భూమీసురకుల
మండనునకు దాన మీయ మసలక యా వి
ప్రుం డా గోవుంగొని చను
చుండన్ మును ధారగొన్న యుర్వీసురుఁడున్.
టీక:- ఒండు = వేరు; ఒక = ఒక; భూమీసుర = బ్రాహ్మణ; కుల = వంశమున; మండనున్ = భూషణము వంటివాని; కున్ = కి; దానము = దానము; ఈయన్ = ఇవ్వగా; మసలక = ఆలస్యము చేయకుండా; ఆ = ఆ; విప్రుండు = బ్రాహ్మణుడు; ఆ = ఆ; గోవున్ = ఆవును; కొని = తీసుకొని; చనుచుండన్ = వెళుతుండగా; మును = మునుపు; ధారన్ = దానముగా; కొన్న = తీసుకొన్న; ఉర్వీసురుడున్ = విప్రుడు.
భావము:- అది తెలియని, నేను ఆ గోవును ఇంకొక బ్రాహ్మణోత్తమునకు దానముగా ఇచ్చాను. ఆ బ్రాహ్మణోత్తముడు ఆ ఆవును తోలుకుని వెళుతూంటే, ఇంతకు ముందు నాచే దానం పొందిన కశ్యపుడు ఆ గోవును చూసాడు

తెభా-10.2-468-క.
మది రోష మొదవ దోవతి
వదలిన బిగియించుకొనుచు వడిఁ గది "సిది నా
మొదవు; నడివీథి దొంగిలి
వదలక కొనిపోయె; దిట్టివారుం గలరే? "
టీక:- మదిన్ = మనసునందు; రోష = కోపము; ఒదవన్ = కలుగగా; దోవతిన్ = దోవతిని; వదలినన్ = వదులుకాగా; బిగియించుకొనుచు = గట్టిగా చేసికొనుచు; వడిన్ = వేగముగా; కదిసి = సమీపించి; ఇది = ఇది; నా = నా యొక్క; మొదవు = పాడి ఆవు; నడివీథిన్ = వీధిమధ్యలో; దొంగిలి = దొంగిలించి; వదలక = విడువకుండా; కొనిపోయెదు = తీసుకుపోతున్నావు; ఇట్టివారున్ = ఇలాంటి వారు కూడ; కలరే = ఉంటారా.
భావము:- అలా చూసిన కశ్యపుడు,మిక్కిలి రోషంతో ఊడిపోతున్న దోవతి బిగించి, ఆవును తోలుకుని వెళ్ళే బ్రాహ్మణుని దగ్గరకు వేగంగా వెళ్ళి “ఇది నా ఆవు. దానిని దొంగిలించి నడివీధిలో తోలుకుని పోతున్నావు. ఇటువంటి వారు ఎక్కడైనా ఉంటారా.” అన్నాడు

తెభా-10.2-469-చ.
అనవుడు నాతఁ డిట్లనియె నాతనితో "నిపు డేను దీని నీ
జనపతిచేత ధారగొని సాధుగతిం జన నీది యంట యె"
ట్ల? నిన నతండు "నేనును ధరాధిపుచే మును ధారగొన్న యా"
వని వినిపింప నిద్దఱకు నయ్యె నపార వివాద మచ్చటన్.
టీక:- అనవుడున్ = అనగా; ఆతడు = ఆ బ్రాహ్మణుడు; ఇట్లు = ఇలా; అనియె = అనెను; అతని = ఆ కశ్యపుని; తోన్ = తోటి; ఇప్పుడు = ఇప్పుడే; ఏను = నేను; దీనిని = ఈ ఆవును; ఈ = ఈ; జనపతి = రాజు; చేతన్ = చేత; ధారన్ = దానముగా; కొని = తీసుకొని; సాధు = యోగ్యమైన; గతిన్ = రీతిగా; చనన్ = వెళ్తుండగా; నీది = నీది; అంటన్ = అనుట; ఎట్లు = ఏలా కుదురుతుంది; అనినన్ = అనగా; అతండు = అతను; నేనునున్ = నేను కూడ; ధరాధిపు = రాజు; చేన్ = చేత; మును = మునుపు; ధారన్ = దానముగా; కొన్న = తీసుకొన్న; ఆవు = ఆవు; అని = అని; వినిపింపన్ = చెప్పగా; ఇద్దఱు = ఇద్దరి; కిన్ = కి; అయ్యెన్ = అయినది; అపార = అంతులేని; వివాదము = కలహము; అచటన్ = అక్కడ.
భావము:- ఆ మాటలు వినిన గోవును తోలుకుని వెళుతున్న బ్రాహ్మణుడు కశ్యపునితో “ఈ ఆవును నేను రాజుగారి దగ్గర దానంగా స్వీకరించాను. ఈ గోవు నీది అంటున్నావు. ఇదేమిటి” అన్నాడు అప్పుడు కశ్యపుడు “ఈ ఆవును రాజుగారే నాకు దానంగా ఇచ్చారు” అని అన్నాడు. ఈవిధంగా ఇద్దరు బ్రాహ్మణులకూ అక్కడ పెద్ద వివాదం జరిగింది.

తెభా-10.2-470-వ.
ఇట్లు విప్రు లిద్దఱుం దమలో నంతకంతకు మచ్చరంబు పెచ్చుపెరిఁగి కలహించి నాయున్నయెడకుం జనుదెంచిరి; మున్ను నా చేత గోదానంబు గొన్న బ్రాహ్మణుం డిట్లనియె.
టీక:- ఇట్లు = ఇలా; విప్రులు = బ్రాహ్మణులు; ఇద్దఱున్ = ఇద్దరు; తమలో = తమలోతాము; మచ్చరంబున్ = పట్టుదలతో; పెచ్చుపెరిగి = మిక్కిలి పేట్రేగిపోయి; కలహించి = దెబ్బలాడుకొని; నాన్ = నేను; ఉన్న = అన్న; ఎడ = చోటున; కున్ = కు; చనుదెంచిరి = వచ్చిరి; మున్ను = ముందుగా; నా = నా; చేతన్ = నుండి; గోదానంబున్ = గోవును దానముగ; కొన్న = తీసుకొన్న; బ్రాహ్మణుండు = విప్రుడు; ఇట్లు = ఇలా; అనియెన్ = అన్నాడు.
భావము:- అంతకంతకూ పట్టుదలలు పెంచుకుని బాగా కలహించుకుని, ఆ బ్రాహ్మణులు ఇద్దరూ నా దగ్గరకు వచ్చారు. అప్పుడు కశ్యపుడనే బ్రాహ్మణుడు నాతో ఇలా అన్నాడు.

తెభా-10.2-471-సీ.
"మనుజేంద్ర! ప్రజ లధర్మప్రవర్తనముల-
  నడవకుండఁగ నాజ్ఞ నడపు నీవు
మనమున నే ధర్మమని యాచరించితి?-
  మును నాకు నిచ్చిన మొదవు దప్పి
వచ్చి నీ మందలోఁ జొచ్చిన నిప్పు డీ-
  భూసురునకు ధారవోసి యిచ్చి
తగవు మాలితివి, దాతవు నపహర్తవు-
  నైన ని న్నేమందు? నవనినాథ! "

తెభా-10.2-471.1-తే.
యనిన మాటలు సెవులు సోఁకినఁ గలంగి
"భూసురోత్తమ! యజ్ఞానపూర్వకముగ
నిట్టి పాపంబు దొరసె నే నెఱిఁగి సేయఁ
గొనుము నీ కిత్తు నొక లక్ష గోధనంబు. "
టీక:- మనుజేంద్రా = రాజా (నృగమహారాజా); ప్రజలన్ = జనులను; అధర్మ = ధర్మముతప్పిన; ప్రవర్తనములన్ = నడతలందు; నడవకుండగన్ = మెలగకుండా; ఆజ్ఞన్ = నియమించుట; నడపు = చేసెడి; నీవు = నీవు; మనమునన్ = మనస్సులో; ఏ = ఎలాంటి; ధర్మము = ధర్మబద్ధమైనది; అని = అని; ఆచరించితివి = చేసితివి; మును = ముందుగా; నా = నా; కున్ = కు; ఇచ్చిన = ఇచ్చినట్టి; మొదవున్ = ఆవు; తప్పి = తప్పిపోయి; వచ్చి = వచ్చి; నీ = నీ యొక్క; మంద = ఆవుల గుంపు; లోన్ = లో; చొచ్చినన్ = చేరగా; ఇప్పుడు = ఇప్పుడు; ఈ = ఈ; భూసురన్ = విప్రున; కున్ = కు; ధారపోసి = దానముగా; ఇచ్చి = ఇచ్చి; తగవున్ = న్యాయమును; మాలితివి = తప్పితివి; దాతవున్ = దానమిచ్చువాడవు; అపహర్తవున్ = అపహరించినవాడవు; ఐన = అయిన; నిన్నున్ = నిన్ను; ఏమందున్ = ఏమి అనవచ్చును; అవనీనాథ = రాజా (నృగమహారాజా); అనినన్ = అన్నట్టి; మాటలు = పలుకులు; చెవులున్ = చెవులలో; సోకినన్ = పడగానే; కలంగి = కలవరపడి; భూసురోత్తమ = విప్రశ్రేష్ఠుడా; అజ్ఞానపూర్వకముగా = తెలియక; ఇట్టి = ఇలాంటి; పాపంబు = పాపము; దొరకొనెన్ = జరిగినది; నేన్ = నేను; ఎఱిగి = తెలిసి; చేయన్ = చేయలేదు; కొనుము = తీసికొనుము; నీ = నీ; కున్ = కు; ఇత్తున్ = ఇచ్చెదను; ఒకలక్ష = లక్ష (1,00,000); గో = ఆవుల; ధనంబున్ = సంపదను.
భావము:- “ఓ రాజేంద్రా! నీవు ప్రజలను అధర్మమార్గంలో నడవకుండా నియంత్రించాల్సిన వాడవు. నీవే ధర్మము తప్పావు. ఇంతకు ముందు నాకు దానమిచ్చిన ఈ గోవు తప్పిపోయి నీ మందలో కలసిపోయింది. దీనిని ఇప్పుడు ఈ బ్రాహ్మణుడికి దానం ఇచ్చావు. నీవు ఏ విధంగా అధర్మమైన ఈ పని చేసావు. ఇలా ధర్మం తప్పి దానకర్తవు అవహర్తవు రెండూ నీవే అయ్యావు. కాని నిన్ను ఏమనగలము.” అన్నాడు ఈమాటలకు నేను బాధపడి “ఓ బ్రాహ్మణోత్తమా తెలియక ఈ పొరపాటు జరిగింది. ఇది నేను తెలిసి చేసిన తప్పు కాదు. దీనికి బదులుగా నీకు లక్షగోవులను దానమిస్తాను. స్వీకరించు.” అన్నాను

తెభా-10.2-472-క.
అని మఱియును నవ్విప్రుని
సునయోక్తుల ననునయింపుచును నిట్లంటిన్
"ననుఁ గావు, నరకకూపం
బునఁ బడఁగా జాలఁ విప్రపుంగవ!"యనుచున్.
టీక:- అని = అని; మఱియున్ = ఇంకను; ఆ = ఆ; విప్రుని = బ్రాహ్మణుని; సు = మంచి; నయ = మెత్తని; ఉక్తులన్ = మాటలతో; అనునయింపుచును = సమాధాన పరచుచు; ఇట్లు = ఈ విధముగా; అంటిని = చెప్పితిని; ననున్ = నన్ను; కావు = కాపాడుము; నరక = నరక మనెడి; కూపంబునన్ = గోతిలో; పడగాజాలన్ = పడలేను; విప్ర = బ్రాహ్మణ; పుంగవ = ఉత్తమ; అనుచున్ = అంటు.
భావము:- ఇంకా ఆ బ్రాహ్మణుని రకరకాలుగా బతిమాలి, ప్రాధేయపడి, “మహాత్మా నన్ను నరకకూపం నుండి రక్షించండి” అని ప్రార్థించాను.

తెభా-10.2-473-తే.
"ఎంత వేఁడిన మచ్చరంబంత పెరిఁగి
మొదల నాకిచ్చి నట్టి యీమొదవె కాని
యెనయ నీ రాజ్యమంతయు నిచ్చితేని
నొల్ల"నని విప్రుఁ డచ్చట నుండ కరిగె.
టీక:- ఎంత = ఎంత ఎక్కువగా; వేడినన్ = వేడుకొనినను; మచ్చరంబున్ = పట్టుదల; అంత = అంతగా; పెరిగి = పెంచుకొని; మొదల = ముందుగా; నా = నా; కున్ = కు; ఇచ్చినట్టి = ఇచ్చినట్టి; ఈ = ఈ; మొదవె = ఆవు మాత్రమె; కాని = తప్పించి; ఎనయన్ = బదులుగా; నీ = నీ యొక్క; రాజ్యమున్ = రాజ్యమును; అంతయున్ = అంతటిని; ఇచ్చితేనిన్ = ఇచ్చినప్పటికి; ఒల్లను = అంగీకరించను; అని = అని; విప్రుడు = బ్రాహ్మణుడు; అచ్చటన్ = అక్కడ; ఉండకన్ = నిలబడకుండ; అరిగెన్ = వెళ్ళిపోయెను.
భావము:- నేను ఎంత వేడుకుంటుంటే అతనిలో మచ్చరం అంత పెచ్చుపెరిగిపోయింది. “మొదట నీవు నాకు ఇచ్చిన గోవును తప్ప, నీవు నీ రాజ్యమంతా ఇస్తాను అన్నా నేను అంగీకరించను” అని చెప్పి అక్కడ నుంచి విసవిసా వెళ్ళిపోయాడు.

తెభా-10.2-474-వ.
అ ట్లతం డరిగిన నా రెండవ బ్రాహ్మణునిం బ్రార్థించిన నతండును జలంబు డింపక "పదివే లేఱికోరిన పాఁడిమొదవుల నిచ్చిననైనను దీనిన కాని యొల్ల” నని నిలువక చనియె; నంతఁ గాలపరిపక్వం బైన నన్ను దండధరకింకరులు గొనిపోయి వైవస్వతు ముందటం బెట్టిన నతండు నన్ను నుద్దేశించి యిట్లనియె.
టీక:- అట్లు = అలా; అతండున్ = అతను; అరిగినన్ = వెళ్ళిపోగా; ఆ = ఆ; రెండవ = రెండవ (2); బ్రాహ్మణునిన్ = విప్రుని; అర్థించినన్ = వేడుకొనినను; అతండును = అతనుకూడ; చలంబున్ = పట్టినపట్టు; డింపకన్ = వీడకుండ; పదివేలు = పదివేలు (10000); ఏఱి = ఎంచుకొని; కోరిన = అడిగిన; పాడి = పాలిచ్చెడి; మొదవులన్ = ఆవులను; ఇచ్చిననైననున్ = ఇచ్చి నప్పటికిని; దీనిన = దీనినే; కాని = తప్పించి; ఒల్లను = అంగీకరింపను; అని = అని పలికి; నిలువక = ఆగకుండా; చనియెన్ = వెళ్ళిపోయెను; అంతన్ = పిమ్మట; కాలపరిపక్వంబు = మృత్యుకాలము; ఐనన్ = రాగా; నన్నున్ = నన్ను; దండధరకింకరులు = యమభటులు; కొనిపోయి = తీసుకుపోయి; వైవస్వతు = యముని {వైవస్వతుడు - వివస్వతుని (సూర్యుని) కుమారుడు, యముడు}; ముందటన్ = ఎదురుగా; పెట్టినన్ = పెట్టగా; అతండు = అతడు; నన్నున్ = నన్ను; ఉద్దేశించి = చూసి; ఇట్లు = ఈ విధముగా; అనియె = పలికెను.
భావము:- ఆ బ్రాహ్మణుడు వెళ్ళిన తరువాత రెండవ బ్రాహ్మణుడిని ఆ గోవును ఇవ్వమని ప్రార్థించాను. అతడు కూడా పట్టుదలతో “నీవు పదివేల గోవులను ఇచ్చినా, నాకు అవసరం లేదు. నాకు ఈ గోవే కావాలి.” అని అతను కూడా అక్కడ ఆగకుండా వెళ్ళిపోయాడు. ఆ తరవాత కాలం పరిపూర్తి కాగా నన్ను యమభటులు తీసుకుని వెళ్ళి యమధర్మరాజు ముందు నిలిపారు. యమధర్మరాజు నాతో ఇలా అన్నాడు.

తెభా-10.2-475-మ.
"మనుజేంద్రోత్తమ! వంశపావన! జగన్మాన్యక్రియాచార! నీ
ఘన దానక్రతుధర్మముల్‌ త్రిభువనఖ్యాతంబులై చెల్లెడిన్,
మును దుష్కర్మఫలంబు నొంది పిదపం బుణ్యానుబంధంబులై
చను సౌఖ్యంబులఁ బొందు; పద్మజునియాజ్ఞం ద్రోవఁగావచ్చునే? "
టీక:- మనుజేంద్రోత్తమ = మహారాజా; వంశ = వంశమును; పావన = పవిత్రము చేయువాడ; జగత్ = లోకు లందరకు; మాన్య = గౌరవింపదగిన; క్రియా = కార్యములు; ఆచార = చేసినవాడ; నీ = నీ యొక్క; ఘన = గొప్ప; దాన = దానములు; క్రతు = యజ్ఞములు; త్రిభువన = ముల్లోకము లందు; ఖ్యాతంబులు = ప్రసిద్ధములు; ఐ = అయ్యి; చెల్లెడిన్ = ఉన్నవి; మును = ముందుగా; దుష్కర్మ = పాప; ఫలంబున్ = ఫలితములను; ఒంది = అనుభవించి; పిదపన్ = పిమ్మట; పుణ్య = పుణ్యకర్మలచే; అనుబంధంబులు = సంబంధిచినవి; ఐ = అయ్యి; చను = నడచు; సౌఖ్యంబులన్ = సౌఖ్యములను; పొందు = పొందుము; పద్మజుని = బ్రహ్మదేవుని; ఆజ్ఞన్ = ఆజ్ఞను; త్రోవగాన్ = తోసిపుచ్చుట; వచ్చునే = శక్యము అగునా, కాదు.
భావము:- “ఓ మహారాజా! నీవు చేసిన దానాలు యజ్ఞాలు ముల్లోకాలలో ప్రఖ్యాతి గాంచాయి, నీ పాపఫలాన్ని మొదట నీవు అనుభవించు. అటుపిమ్మట స్వర్గ సౌఖ్యాలను అనుభవించు. బ్రహ్మదేవుడి ఆజ్ఞ దాటరానిది కదా.”