పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ద్వితీయాశ్వాసము)/దుర్యోధ గదా విధ్యాభ్యాసము

దుర్యోధగదావిధ్యాభ్యాసము

తెలుగు భాగవతము (పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ద్వితీయాశ్వాసము)/దుర్యోధ గదా విధ్యాభ్యాసము)
రచయిత: పోతన

తెభా-10.2-94-క.
చలమున గాంధారేయుఁడు
లలిత గదాయుద్ధగౌశలము నేర్చెఁ దగన్
హలిచే నాశ్రితనిర్జర
ఫలిచేఁ ద్రైలోక్యవీరభటగణబలిచేన్.
టీక:- చలమునన్ = పట్టుదలతో; గాంధారేయుడు = దుర్యోధనుడు {గాంధారేయుడు - గాంధారి యొక్క కొడుకు, దుర్యోధనుడు}; లలిత = ఒప్పిదమైన; గదా = గదతో చేసెడి; యుద్ధ = యుద్ధము నందలి; కౌశలమున్ = నైపుణ్యములను; నేర్చెన్ = నేర్చుకొనెను; తగన్ = చక్కగా; హలి = బలరాముని {హలి - హలము (నాగలి) ఆయుధము కలవాడు, బలరాముడు}; చేన్ = వలన; ఆశ్రిత = ఆశ్రయించినవారికి; నిర్జర = దేవతా; ఫలి = వృక్షము వంటి వాని {ఫలి - ఫలములనిచ్చునది, చెట్టు}; చేన్ = వలన; త్రైలోక్య = ముల్లోకము లందలి; వీర = శూరులైన; భట = సైనికుల; గణ = సమూహములు; బలి = సైన్యముగా కలవాడు; చేన్ = వలన.
భావము:- హలాయధధారీ, ఆశ్రితపారిజాతమూ, త్రిలోకవీరుడూ ఐన బలరాముడి వద్ద పట్టుదలగా, గాంధారీదేవి కొడుకు అయిన దుర్యోధనుడు గదా యుద్ధ కౌశలము అంతా నేర్చుకున్నాడు.

తెభా-10.2-95-వ.
అటఁ గృష్ణుండును ద్వారకానగరంబునకుం జని శతధన్వుని మరణంబును మణి లేకుండుటయును, సత్యభామకుం జెప్పి, సత్యభామాప్రియకరుండు గావున సత్రాజిత్తునకుఁ బరలోకక్రియలు సేయించె; నక్రూర కృతవర్మలు శతధన్వు మరణంబు విని వెఱచి ద్వారకానగరంబు వెడలి బహుయోజన దూరభూమికిం జని; రక్రూరుండు లేమిం జేసి వానలు లేక మహోత్పాతంబులును, శరీర మానస తాపంబులును ద్వారకావాసులకు సంభవించిన నందుల వృద్ధజనులు బెగడి హరి కిట్లనిరి.
టీక:- అట = అక్కడ; కృష్ణుండును = కృష్ణుడు; ద్వారకా = ద్వారకా అను; నగరంబున్ = నగరమున; కున్ = కు; చని = వెళ్ళి; శతధన్వుని = శతధన్వుని; మరణంబును = చావును; మణి = రత్నము; లేకుండుటయునున్ = లేకపోవుట; సత్యభామ = సత్యభామ; కున్ = కు; చెప్పి = తెలియజెప్పి; సత్యభామా = సత్యభామకు; ప్రియ = ఇష్టమైనదానిని; కరుండు = చేయువాడు; కావునన్ = కనుక; సత్రాజిత్తున్ = సత్రాజిత్తున; కున్ = కు; పరలోకక్రియలు = ఉత్తరక్రియలు {పరలోకక్రియలు - మరణానంతరము జీవి పై లోకములకేగుటకు చేసెడి విధులు, కార్యక్రమము, ఉత్తరక్రియలు}; చేయించెన్ = చేయించెను; అక్రూర = అక్రూరుడు; కృతవర్మలు = కృతవర్మలు; శతధన్వు = శతధన్వుని; మరణంబున్ = చావును; విని = తెలిసికొని; వెఱచి = భయపడి; ద్వారకా = ద్వారకా అను; నగరంబున్ = నగరమును; వెడలి = బయటికిపోయి; బహు = అనేక; యోజన = ఆమడల; దూర = దూరము నుండెడి; భూమి = ప్రదేశమున; కిన్ = కు; చనిరి = వెళ్ళిరి; అక్రూరుండు = అక్రూరుడు; లేమిన్ = లేకపోవుట; చేసి = చేత; వానలు = వర్షములు; లేక = పడక; మహా = గొప్పగొప్ప; ఉత్పాతంబులును = అపశకునములు {ఉత్పాతము - దుఃఖరోగప్రదములు, 1దివ్యము (అపూర్వ గ్రహ నక్షత్రములు పుట్టుట) 2అంతరిక్షము (పరివేషము ఇంద్రధనుస్సును కలుగుట కొఱవియు పిడుగును పడుట) 3భౌమము (అపూర్వములైన చరాచర వస్తువులు కలుగుట)}; శరీర = దేహమునకు సంబంధించిన; మానస = మనసునకు సంబంధించిన; తాపంబులును = బాధలు; ద్వారకా = ద్వారకానగర; వాసుల = పౌరుల; కున్ = కు; సంభవించినన్ = కలుగగా; అందులన్ = వారిలో; వృద్ధజనులు = పెద్దవారు; బెగడి = భయపడి; హరి = కృష్ణుని; కిన్ = తోటి; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనిరి = పలికిరి.
భావము:- శ్రీకృష్ణుడు ద్వారకానగరం చేరి సత్యభామతో శతధన్వుడిని సంహరించిన సంగతి, అతడి దగ్గర మణి కానరాని విషయము తెలిపి, సత్రాజిత్తునకు ఉత్తరక్రియలు జరిపించాడు. శతధన్వుడి మరణ వార్త వినిన అక్రూర, కృతవర్మలు భయపడిపోయి, ద్వారకాపట్టణం వదలి ఎన్నో యోజనాల దూర ప్రాంతానికి పాఱిపోయారు. అక్రూరుడు దేశంలో లేకపోవడంతో, అనేక ఉపద్రవాలు కలిగాయి. వర్షాలు కురియ లేదు. ద్వారకలోని ప్రజలకు శారీరక మానసిక, తాపాలు సంభవించాయి. అప్పుడు ద్వారకానగరం లోని వయోవృద్ధులు భయపడి శ్రీకృష్ణుడితో ఇలా అన్నారు.

తెభా-10.2-96-సీ.
"కమలాక్ష! వినవయ్య! కాశీశుఁ డేలెడి-
కుంభిని వానలు గురియకున్నఁ
గోరి శ్వఫల్కునిఁ గొనిపోయి యతనికిఁ-
గాందిని యనియెడు కన్య నిచ్చి
కాశీవిభుండు సత్కారంబు సేసిన-
వానలు గురిసె నా వసుధమీఁద;
నాతని పుత్త్రకుఁ డయిన యక్రూరుండు-
నంతటివాఁడు, మహాతపస్వి

తెభా-10.2-96.1-ఆ.
మరలి వచ్చెనేని మాను నుత్పాతంబు
లెల్ల; వాన గురియు నీ స్థలమున;
దేవ! యతనిఁ దోడితెప్పింపు; మన్నింపు;
మానవలయుఁ బీడ మానవులకు."
టీక:- కమలాక్షా = కృష్ణా; వినవు = వినుము; అయ్య = నాయనా; కాశీ = కాశీపట్టణపు; ఈశుడు = రాజు; ఏలెడి = పాలించెడి; కుంభినిన్ = రాజ్యమునందు; వానలు = వర్షములు; కురియకున్నన్ = పడకపోతే; కోరి = కావాలని; శ్వఫల్కుని = శ్వఫల్కుని; కొనిపోయి = తీసుకు వెళ్ళి; అతని = అతని; కిన్ = కి; కాందిని = కాందిని; అనియెడు = అను; కన్యన్ = కూతురును; ఇచ్చి = వివాహముచేసి; కాశీ = కాశీ; విభుండు = ప్రభువు; సత్కారంబు = గౌరవములు; చేసినన్ = చేయగా; వానలు = వర్షములు; కురిసెన్ = పడినవి; ఆ = ఆ యొక్క; వసుధ = రాజ్యము; మీదన్ = అందు; ఆతని = అతని; పుత్రకుడు = కుమారుడు; ఐన = అయిన; అక్రూరుండున్ = అక్రూరుడు కూడ; అంతటి = అంతటి ప్రభావశాలియైన; వాడు = వాడే; మహా = గొప్ప; తపస్వి = తపస్సు చేసినవాడు; మరలి = తిరిగి; వచ్చెనేని = వచ్చినట్లయితే; మానున్ = తొలగిపోవును; ఉత్పాతంబులు = ఉత్పాతములు; ఎల్లన్ = అన్ని; వాన = వర్షములు; కురియున్ = పడును; ఈ = ఈ; స్థలమున = ప్రదేశమునందు; దేవ = స్వామీ; అతనిన్ = అతనిని; తోడి = కూడా ఉండి; తెప్పింపు = రప్పించుము; మన్నింపు = మన్నించుము; మానవలయున్ = పోవలెను; పీడ = దుఃఖప్రదములు; మానవుల్ = ప్రజల; కున్ = కు.
భావము:- “ఓ కమలాక్షా! కాశీరాజు తన రాజ్యంలో వర్షాలు కురవనప్పుడు అక్రూరుడి తండ్రి అయిన శ్వఫల్కుని తీసుకుని వెళ్ళి కాందిని అనే తన కూతురును ఇచ్చి వివాహంచేసి సత్కరించేడు. అప్పుడు కాశీరాజ్యంలో వానలు కురిశాయి. శ్వఫల్కుడు కుమారుడైన అక్రూరుడు కూడా అంతటి వాడే. మహాతపస్వి. అతడు తిరిగి వస్తే ఈ ఉపద్రవాలు తొలగిపోతాయి. వానలు కురుస్తాయి. అతనిని రప్పించండి. మా మాట మన్నించండి. ప్రజల పీడను తొలగించండి.”

తెభా-10.2-97-వ.
అని పలుకు పెద్దల పలుకు లాకర్ణించి దూతలం బంపి కృష్ణుం డక్రూరుని రావించి పూజించి ప్రియకథలు కొన్ని సెప్పి సకలలోకజ్ఞుండు గావున మృదుమధుర భాషణంబుల నతని కిట్లనియె.
టీక:- అని = అని; పలుకు = చెప్పెడి; పెద్దల = పెద్దవారి; పలుకులు = మాటలు; ఆకర్ణించి = విని; దూతలన్ = రాయబారులను; పంపి = పంపించి; కృష్ణుండు = కృష్ణుడు; అక్రూరుని = అక్రూరుని; రావించి = రప్పించి; పూజించి = సన్మానించి; ప్రియ = ఇష్టమైన; కథలు = వృత్తాంతములను; కొన్ని = కొన్ని; చెప్పి = చెప్పి; సకల = సమస్తమైన; లోకజ్ఞుండు = లోక మంతా తెలిసినవాడు; కావునన్ = కాబట్టి; మృదు = మెత్తని; మధుర = తియ్యని; భాషణంబులన్ = మాటలతో; అతని = అతని; కిన్ = కి; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను.
భావము:- ఈలా చెప్పిన పెద్దల మాటలను విని, శ్రీకృష్ణుడు దూతలను పంపి అక్రూరుడిని రప్పించాడు. అతనిని సత్కరించి, ప్రియమైన పలుకులు పలికి, మృదుమధుర భాషణలతో ఇలా అన్నాడు.

తెభా-10.2-98-సీ.
"తా నేగుతఱి శతధన్వుండు మణిఁ దెచ్చి-
నీ యింటఁ బెట్టుట నిజము తెలిసి
నాఁడ, సత్రాజిత్తునకుఁ బుత్త్రకులు లేమి-
నతనికిఁ గార్యంబు లాచరించి
విత్తంబు ఋణమును విభజించుకొనియెద-
రతని పుత్త్రిక లెల్ల, నతఁడు పరుల
చేత దుర్మరణంబుఁ జెందినాఁ, డతనికై-
సత్కర్మములు మీఁద జరుపవలయు,

తెభా-10.2-98.1-ఆ.
మఱి గ్రహింపు మీవ, మా యన్న నను నమ్మఁ
డెలమి బంధుజనుల కెల్లఁ జూపు
మయ్య! నీ గృహమున హాటక వేదికా
సహితమఖము లమరు సంతతమును. "
టీక:- తాన్ = అతను; ఏగు = వెళ్ళు; తఱిన్ = సమయమునందు; శతధన్వుండు = శతధన్వుడు; మణిన్ = రత్నమును; తెచ్చి = తీసుకువచ్చి; నీ = నీ యొక్క; ఇంటన్ = నివాసమునందు; పెట్టుట = ఉంచుట అను; నిజము = నిజమును; తెలిసినాడ = తెలుసుకొన్నాను; సత్రాజిత్తున్ = సత్రాజిత్తున; కున్ = కు; పుత్రకులు = కొడుకులు; లేమిన్ = లేకపోవుటచేత; అతని = అతని; కిన్ = కి; కార్యంబులు = ఉత్తరక్రియలు; ఆచరించి = చేసి; విత్తంబు = ఆస్తులు, ధనము; ఋణమును = అప్పులు; విభజించుకొనియెదరు = పంచుకొంటారు; అతని = అతని యొక్క; పుత్రికలు = కూతుళ్ళు; ఎల్లన్ = అందరు; అతడు = అతడు; పరుల = శత్రువుల; చేతన్ = చేత; దుర్మరణంబు = హత్యచేయబడుట; చెందినాడు = చేయబడినాడు; అతని = అతని; కై = కోసము; సత్కర్మములు = సత్కార్యములు; మీదన్ = ఇకమీదట; జరుపవలయున్ = చేయాలి; మఱి = మరి; గ్రహింపు = తీసుకొనుము; మీవ = నీవే; మా = మా యొక్క; అన్న = అన్న; ననున్ = నన్ను; నమ్మడు = నమ్మడు; ఎలమిన్ = వికాసముతో; బంధు = బంధువులైన; జనుల = వారి; కిన్ = కి; ఎల్లన్ = అందరికి; చూపుము = చూపెట్టుము; అయ్య = తండ్రి; నీ = నీ యొక్క; గృహమునన్ = ఇంటిలో; హాటక = బంగారపు; వేదికా = తిన్నెలుతో; సహిత = కూడిన; మఖములు = యాగములు; అమరున్ = చక్కగాజరుగును; సంతతమును = ఎల్లప్పుడు.
భావము:- “శతధన్వుడు తాను వెళుతూ మీ ఇంటిలో ఆ శమంతకమణిని దాచిపెట్టిన సంగతి తెలుసుకున్నాను. సత్రాజిత్తుకు కుమారులు లేరు కనుక అతనికి పరలోకక్రియలు ఆచరించి అతని ఆస్తిని అప్పును సత్రాజిత్తు కుమార్తెలు పంచుకుంటారు. అతడు పరుల చేత దుర్మరణం చెందాడు. అతడికి సత్కర్మలు జరగాలి. శమంతకమణిని నీవే తీసుకో. మా అన్న నన్ను నమ్మడు కనుక, బంధువులకు అందరికీ చూపించు. నీ ఇంట్లో నిత్యం బంగారు వేదికల మీద యజ్ఞ కార్యాలు కొనసాగుతాయి.”

తెభా-10.2-99-వ.
అని యిట్లు సామవచనంబులు హరి పలికిన నక్రూరుండు వస్త్రచ్ఛన్నంబైన మణిం దెచ్చి హరి కిచ్చిన.
టీక:- అని = అని; ఇట్లు = ఈ విధముగ; సామ = సానుకూలమైన; వచనంబులు = మాటలు; హరి = కృష్ణుడు; పలికినన్ = చెప్పగా; అక్రూరుండు = అక్రూరుడు; వస్త్ర = గుడ్డలలో; ప్రచ్ఛన్నంబు = కప్పబడినది, దాచబడినది; ఐన = అగు; మణిన్ = రత్నమును; తెచ్చి = తీసుకొనిన వచ్చి; హరి = కృష్ణుని; కిన్ = కి; ఇచ్చినని = ఇవ్వగా.
భావము:- ఈ విధంగా శ్రీకృష్ణుడు సాంత్వవాక్యాలు పలుకడంతో, తన వస్త్రంలో దాచితెచ్చిన శమంతకమణిని అక్రూరుడు కృష్ణుడికి సమర్పించాడు.

తెభా-10.2-100-ఉ.
సంతసమంది బంధుజనసన్నిధికిన్ హరి దెచ్చి చూపె; న
శ్రాంతవిభాసమాన ఘృణిజాలపలాయిత భూనభోంతర
ధ్వాంతము, హేమభారచయవర్షణవిస్మిత దేవ మానవ
స్వాంతముఁ, గీర్తి పూరితదిశావలయాంతము నా శమంతమున్.
టీక:- సంతసము = సంతోషము; అంది = పొంది; బంధు = బంధువులైన; జనుల = వారి; సన్నిధి = వద్ద; కిన్ = కు; హరి = కృష్ణుడు; తెచ్చి = తీసుకువచ్చి; చూపెన్ = చూపెట్టెను; అశ్రాంత = నిరంతరమైన; విభాసమాన = ప్రకాశించుచున్న; ఘృణి = కాంతుల; జాల = సమూహములచేత; పలాయిత = తరిమికొట్టబడిన; భూనభోంతర = భూమ్యాకాశములమధ్య; ధ్వాంతమున్ = చీకటి కలదానిని; హేమ = బంగారము; భార = బారువలకొలది; చయ = సమూహములను; వర్షణ = కురియుటచేత; విస్మిత = అద్భుతమొందిన; దేవ = దేవతలు; మానవ = మానవుల; స్వాంతమున్ = మనసులు కలదానిని; కీర్తి = యశస్సుచేత; పూరిత = నిండిన; దిశావలయ = దిక్ఛక్రము యొక్క; అంతమున్ = చివరలు వరకు కలదానిని; ఆ = ఆ ప్రసిద్ధమైన; శమంతమున్ = శమంతకమణిని.
భావము:- శ్రీకృష్ణుడు సంతోషంతో ఆ మణిని తన బంధువుల కందరకూ చూపించాడు. ఆ శమంతకమణి తన కాంతితో సర్వలోకాల చీకట్లు పోగొట్టగలది, తనిచ్చే బంగారంతో దేవమానవులకు ఆశ్చర్యం కల్గించగలది, సర్వ దిగంతాల వరకూ నిండిన కీర్తిగలది.

తెభా-10.2-101-క.
చక్రాయుధుఁ డీ క్రియఁ దన
యక్రూరత్వంబు జనుల కందఱకును ని
ర్వక్రముగఁ దెలిపి క్రమ్మఱ
నక్రూరుని కిచ్చె మణిఁ గృపా కలితుండై.
టీక:- చక్రాయుధుడు = కృష్ణుడు {చక్రాయుధుడు - చక్రము ఆయుధముగా కలవాడు, విష్ణువు}; ఈ = ఈ; క్రియన్ = విధముగ; తన = తన యొక్క; అక్రూరత్వంబున్ = దోషము లేమిని; జనులు = ప్రజలు; కున్ = కు; అందఱ = అందరి; కును = కి; నిర్వక్రముగన్ = స్పష్టము {నిర్వక్రము - వంకరలేనిది, స్పష్టమైనది}; తెలిపి = తెలియజేసి; క్రమ్మఱన్ = మరల; అక్రూరుని = అక్రూరుని; కిన్ = కి; ఇచ్చెన్ = ఇచ్చివేసెను; మణిన్ = రత్నమును; కృపా = దయతో; కలితుండు = కూడి ఉన్నవాడు; ఐ = అయ్యి.
భావము:- చక్రాయుధుడు తన నిష్కళంకత్వాన్ని అందరికీ తెలియజేసి, శమంతకమణిని తిరిగి అక్రూరునికే ఇచ్చివేశాడు.

తెభా-10.2-102-క.
ఘనుఁడు భగవంతుఁ డీశ్వరుఁ
డనఘుఁడు మణి దెచ్చి యిచ్చినట్టి కథనమున్
వినినఁ బఠించినఁ దలఁచిన
జనులకు దుర్యశముఁ బాపసంఘముఁ దలఁగున్.
టీక:- ఘనుడు = కృష్ణుడు {ఘనుడు - గొప్పవాడు, కృష్ణుడు}; భగవంతుడు = కృష్ణుడు {భగవంతుడు - షడ్గుణైశ్వర్యసంపన్నుడు, విష్ణువు}; ఈశ్వరుడు = కృష్ణుడు {ఈశ్వరుడు - సర్వనియామకుడు, విష్ణువు}; అనఘుడు = కృష్ణుడు {అనఘుడు - పాపరహితుడు, విష్ణువు}; మణిని = రత్నమును; తెచ్చి = తీసుకువచ్చి; ఇచ్చినట్టి = తిరిగి ఇచ్చినట్టి; కథనమున్ = వృత్తాంతమును; వినినన్ = వినిను; పఠించినన్ = చదివిన; తలచినన్ = స్మరించినను; జనులు = మానవుల; కున్ = కు; దుర్యశము = చెడ్డపేరు; పాప = పాపముల; సంఘమున్ = సమూహము; తలగున్ = తొలగిపోవును.
భావము:- మహానుభావుడు పరమేశ్వరుడు, పాపరహితుడు, ఐశ్వర్యవంతుడు ఐన శ్రీకృష్ణుడు శమంతకమణిని తెచ్చి, ఇచ్చిన కథను విన్నా, పఠించినా, తలచినా జనుల పాపాలు పటాపంచలవుతాయి; అపకీర్తి తొలగిపోతుంది.