పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ద్వితీయాశ్వాసము)/కుచేలుని ఆదరించుట

కుచేలుని ఆదరించుట

←కుచేలోపాఖ్యాన ప్రారంభంబు

తెలుగు భాగవతము (పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ద్వితీయాశ్వాసము)/కుచేలుని ఆదరించుట) రచయిత: పోతన

గురుప్రశంస చేయుట→

తెభా-10.2-980-మ.
కని డాయం జనునంతఁ గృష్ణుఁడు దళత్కంజాక్షుఁ డప్పేద వి
ప్రుని నశ్రాంత దరిద్రపీడితుఁ గృశీభూతాంగు జీర్ణాంబరున్
ఘనతృష్ణాతురచిత్తు హాస్యనిలయున్ ఖండోత్తరీయుం గుచే
లుని నల్లంతనె చూచి సంభ్రమ విలోలుండై దిగెం దల్పమున్.
టీక:- కని = చూసి; డాయన్ = దగ్గరకు; చనున్ = పోవుచుండగా; అంత = అంతలో; కృష్ణుడు = కృష్ణుడు; దళత్ = వికసించుచున్న; కంజా = పద్మములవంటి; అక్షుడు = కన్నులు కలవాడు; ఆ = ఆ; పేద = బీద; విప్రునిన్ = బ్రాహ్మణుని; అశ్రాంత = ఎడతెగని; దరిద్ర = బీదతనముతో; పీడితున్ = పీడింపబడువానిని; కృశీభూతున్ = చిక్కిపోయి ఉన్నవానిని; జీర్ణ = శిథిలమైన, చినిగిన; అంబరున్ = వస్త్రములు కలవానిని; ఘన = మిక్కుటమైన; తృష్ణ = ఆశచేత; ఆతుర = ఆతృత చెందిన; చిత్తున్ = మనస్సు కలవానిని; హాస్య = హాస్యరసము; నిలయున్ = స్వభావమున కలవానిని; ఖండ = చిరిగిన; ఉత్తరీయున్ = పైబట్ట కలవానిని; కుచేలునిన్ = కుచేలుడిని {కుచేలుడు - పాడైన చేలము కలవాడు}; అల్లంతనె = అంత దూరమునుండె; చూచి = చూసి; సంభ్రమ = తొట్రుపాటుతో; విలోలుండు = చలించువాడు; ఐ = అయ్యి; దిగెన్ = దిగెను; తల్పమున్ = పానుపును.
భావము:- కుచేలుడు కృష్ణుడి దగ్గరకు వెళ్తుండగా. నిరంతర దారిద్ర్య పీడితుడూ; కృశించిన అంగములు కలవాడూ; చినిగిన వస్త్రములు ధరించినవాడూ; ఆశాపూరిత చిత్తుడూ; హాస్యానికి చిరునామా ఐన వాడు; అయిన కుచేలుడు వస్తుంటే అల్లంత దూరంలో చూసిన పద్మాల రేకుల వంటి కన్నులు కల శ్రీకృష్ణుడు ఎంతో సంభ్రమంగా గబగబా పానుపు దిగాడు.

తెభా-10.2-981-క.
కర మర్థి నెదురుగాఁ జని
పరిరంభణ మాచరించి, బంధుస్నేహ
స్ఫురణం దోడ్తెచ్చి, సమా
దరమునఁ గూర్పుండఁ బెట్టెఁ దన తల్పమునన్.
టీక:- కరము = మిక్కిలి; అర్థిన్ = ప్రీతితో; ఎదురుగాన్ = ఎదురు; చని = వెళ్ళి; పరిరంభణము = ఆలింగనము; ఆచరించి = చేసి; బంధు = బందువుకాని; స్నేహ = మిత్రుడుకాని; స్ఫురణన్ = అన్నట్లు తోచగా; తోడ్తెచ్చి = కూడా తీసుకు వచ్చి;; సమ = మిక్కిలి; ఆదరమునన్ = ఆదరణతో; కూర్చుండబెట్టెన్ = కూర్చోబెట్టుకొనెను; తన = తన యొక్క; తల్పమునన్ = మంచముమీద.
భావము:- ఆదరాభిమానాలతో కుచేలుని కెదురుగా వెళ్ళి శ్రీకృష్ణుడు అతనిని కౌగలించుకున్నాడు. స్నేహ పూర్వక అనురాగం ఉట్టిపడేలా స్వాగతం పలికి ఆప్యాయంగా తోడ్కొనివచ్చి తన పాన్పు మీద కూర్చుండ బెట్టాడు.

తెభా-10.2-982-తే.
అట్లు గూర్చుండఁ బెట్టి నెయ్యమునఁ గనక
కలశ సలిలంబుచేఁ గాళ్ళు గడిగి భక్తిఁ
దజ్జలంబులు దనదు మస్తమునఁ దాల్చి
లలిత మృగమద ఘనసార మిళిత మైన.
టీక:- అట్లు = ఆ విధముగా; కూర్చుండబెట్టి = ఆసీనునిచేసి; నెయ్యమునన్ = స్నేహభావముతో; కనక = బంగారు; కలశ = పాత్రలలోని; సలిలంబు = నీళ్ళ; చేన్ = చేత; కాళ్ళు = పాదములు; కడిగి = శుభ్రముచేసి; భక్తిన్ = భక్తితో; తత్ = ఆ; జలంబులున్ = నీళ్ళను; తనదు = తన యొక్క; మస్తమునన్ = తలపై; తాల్చి = ధరించి; లలిత = చక్కటి; మృగమద = కస్తూరి; ఘనసార = పచ్చకర్పూరము; మిళితము = కలపబడినది; ఐన = అయినట్టి.
భావము:- అలా కుచేలుడిని కూర్చుండ బెట్టి, పిమ్మట శ్రీకృష్ణుడు బంగారు కలశంలో నీళ్ళు తీసుకు వచ్చి ఆయన పాదాలను కడిగాడు. ఆ జలాన్ని భక్తితో శిరస్సు మీద చల్లుకున్నాడు. పిమ్మట మనోహర మైన కస్తూరి, పచ్చకర్పూరపు మైపూతలు తీసుకుని....

తెభా-10.2-983-తే.
మలయజము మేన జొబ్బిల్ల నలఁది యంత
శ్రమము వాయంగఁ దాళవృంతమున విసరి
బంధురామోదకలిత ధూపంబు లొసఁగి
మించు మణిదీపముల నివాళించి మఱియు.
టీక:- మలయజమున్ = మంచిగంధమును; మేనన్ = శరీరము నందు; జొబ్బిల్లగన్ = నిండారునట్లుగా; అలది = రాసి; అంత = పిమ్మట; శ్రమము = బడలిక; వాయన్ = తొలగునట్లు; తాళవృంతమునన్ = తాటాకు విసనకఱ్ఱతో; విసరి = విసిరి; బంధుర = అధికమైన; ఆమోద = పరిమళముతో; కలిక = కూడుకొన్న; ధూపంబున్ = ధూపములు; ఒసగి = ఇచ్చి; మించు = అతిశయించునట్టి; మణి = రత్నాల; దీపములన్ = దీపములతో; నివాళించి = ఆరతిచ్చి; మఱియున్ = ఇంకను.
భావము:- ఆ మనోజ్ఞ మైపూతలు కుచేలుని శరీరానికి ప్రీతితో అలది, మార్గాయాసం తీరేలా స్వయంగా ఆప్తమిత్రుడు కుచేలునికి విసన కఱ్ఱతో విసిరాడు. అగరధూపం వేసి, మణిమయ దీపాలతో నివాళులు అర్పించాడు.

తెభా-10.2-984-వ.
సురభికుసుమ మాలికలు సిగముడిం దుఱిమి, కర్పూరమిళిత తాంబూలంబు నిడి, ధేనువు నొసంగి, సాదరంబుగా స్వాగతం బడిగిన నప్పు డవ్విప్రుండు మేనం బులకాంకురంబు లంకురింప నానందబాష్ప జలబిందు సందోహుం డయ్యె; నట్టియెడం బద్మలోచనుండు మన్నించు నంగనామణి యగు రుక్మిణి కరకంకణ రవంబు లొలయం జామరలు వీవం దజ్జాత వాతంబున ఘర్మసలిలంబు నివారించుచుండఁ జూచి శుద్ధాంత కాంతానివహంబులు దమ మనంబుల నద్భుతం బంది యిట్లనిరి.
టీక:- సురభి = సువాసన కల; కుసుమ = పూల; మాలికలు = దండలు; సిగముడిన్ = జుట్టుముడి యందు; తుఱిమి = ముడిచి, పెట్టి; కర్పూర = కర్పూరము; మిళిత = కలిపిన; తాంబూలంబున్ = తాంబూలమును; ఇడి = ఇచ్చి; ధేనువున్ = ఆవును; ఒసంగి = ఇచ్చి; సాదరంబుగా = ఆదరణతో; స్వాగతంబున్ = కుశలప్రశ్నలు; అడిగినన్ = అడుగగా; అప్పుడు = అప్పుడు; ఆ = ఆ; విప్రుండు = బ్రాహ్మణుడు; మేనన్ = దేహమున; పులకాంకురంబులు = పులకింతలు; అంకురింపన్ = కలుగుగా; ఆనంద = సంతోషమువలని; బాష్ప = కన్నీటి; జల = నీటి; బిందు = బిందువుల; సందోహుండు = సమూహము కలవాడు; అయ్యెన్ = అయ్యెను; అట్టి = అటువంటి; ఎడన్ = సమయము నందు; పద్మలోచనుండు = కృష్ణుడు; మన్నించు = గౌరవించు; అంగనా = భార్యలలో; మణి = ఉత్తమురాలు; అగు = ఐన; రుక్మిణిన్ = రుక్మిణీదేవి; కర = చేతుల; కంకణ = గాజుల; రవంబు = ధ్వనులు; ఒలయన్ = వ్యాపించగా; చామరలు = వింజామరలు; వీవన్ = వీస్తుండగా; తత్ = వాటినుండి; జాత = పుట్టిన; వాతంబునన్ = గాలితోటి; ఘర్మ = చెమట; సలిలంబు = నీరు; నివారించుచుండన్ = తొలగించుచుండ; చూచి = చూసి; శుద్దాంత = అంతఃపురపు; కాంతా = స్త్రీల; నివహంబులు = సమూహములు; తమ = వారి యొక్క; మనంబులన్ = మనస్సులందు; అద్భుతమున్ = ఆశ్చర్యమును; అంది = పొంది; ఇట్లు = ఈ విధముగా; అనిరి = పలికిరి.
భావము:- కుచేలుడి సిగలో పూలదండలు ముడిచి, కర్పూరతాంబూలం ఇచ్చి, గోదానం చేసి, ఆదరంగా కుశలప్రశ్నలు అడిగాడు. అప్పుడు కుచేలుడి శరీరం పులకించింది, కన్నుల నుండి ఆనందాశ్రువులు జాలువారాయి. శ్రీకృష్ణుని పట్టపురాణి రుక్మిణి చేతి కంకణాలు ఘల్లుఘల్లు మంటుంటే వింజామరము వీచింది. ఆ చల్లని గాలికి కుచేలుని మార్గాయాసం తీరింది. ఈ దృశ్యాన్ని చూసిన అంతఃపురకాంతలు విస్మయంతో ఇలా అనుకున్నారు.

తెభా-10.2-985-ఉ.
"ఏమి తపంబు సేసెనొకొ! యీ ధరణీదివిజోత్తముండు తొల్
బామున! యోగివిస్ఫుర దుపాస్యకుఁడై తనరారు నీ జగ
త్స్వామి రమాధినాథు నిజతల్పమునన్ వసియించి యున్నవాఁ
డీ మహనీయమూర్తి కెనయే మునిపుంగవు లెంతవారలున్?
టీక:- ఏమి = ఎట్టి; తపంబున్ = తపస్సును; చేసెనొకొ = చేసినాడో; ఈ = ఈ యొక్క; ధరణీదివిజ = విప్ర; ఉత్తముండు = ఉత్తముడు; తొల్ = పూర్వపు; బామునన్ = జన్మము నందు; యోగి = మునులచేత; విస్ఫురత్ = మిక్కిలి ప్రసిద్ధముగా; ఉపాస్యకుడు = ఉపాసింప దగినవాడు; ఐ = అయ్యి; తనరారు = ఒప్పునట్టి; ఈ = ఈ దివ్యమైన; జగత్స్వామిన్ = కృష్ణుని; రమాథినాథున్ = కృష్ణుని; నిజ = స్వంత; తల్పమునన్ = పాన్పుపై; వసియించి = కూర్చుండి; ఉన్నవాడు = ఉన్నాడు; ఈ = ఈ యొక్క; మహనీయ = గొప్పవాడైన; మూర్తి = వ్యక్తి; కిన్ = కి; ఎనయే = సమానులా, కారు; ముని = ముని; పుంగవులు = శ్రేష్ఠులు; ఎంత = ఎంతటి; వారలున్ = వారైనప్పటికి.
భావము:- “ఈ బ్రాహ్మణోత్తముడు పూర్వజన్మలో ఎంతటి తపస్సు చేసాడో? మహా యోగులచేత పూజింపబడే శ్రీపతి పరుండు పానుపు మీద అధివసించాడు. ఎంతటి మహామునులు అయినా ఈ మహానుభావునికి సాటిరారు కదా.

తెభా-10.2-986-వ.
అదియునుం గాక.
టీక:- అదియునునే = అంతే; కాక = కాకుండా.
భావము:- అంతే కాకుండా....

తెభా-10.2-987-చ.
తన మృదుతల్పమందు వనితామణి యైన రమాలలామ పొం
దును నెడఁగాఁ దలంపక యదుప్రవరుం డెదురేఁగి మోదముం
దనుకఁగఁ గౌఁగిలించి యుచితక్రియలం బరితుష్టుఁ జేయుచున్
వినయమునన్ భజించె; ధరణీసురుఁ డెంతటి భాగ్యవంతుడో? "
టీక:- తన = తన యొక్క; మృదు = మెత్తని; తల్పము = మంచము; అందున్ = మీద; వనితా = స్త్రీ; మణి = శ్రేష్ఠురాలు; ఐన = అయినట్టి; రమాలలామ = రుక్మిణీదేవి; పొందును = కూడికను; ఎడగాన్ = దూరమగుటను; తలంపక = ఎంచకుండ; యదుప్రవరుండు = కృష్ణుడు {యదుప్రవరుడు - యదు వంశావళిలోని వాడు, కృష్ణుడు}; ఎదురేగి = ఎదురుగా వెళ్ళి; మోదమున్ = సంతోషము; తనుకగన్ = కలుగగా; కౌగలించి = ఆలింగనము చేసికొని; ఉచిత = తగిన; క్రియలన్ = పరిచర్యలచేత; పరితుష్టున్ = మిక్కిలి తృప్తి చెందినవాని; చేయుచున్ = చేస్తూ; వినయమునన్ = వినయముతో; భజించెన్ = సేవించెను; ధరణీసురుడు = బ్రాహ్మణుడు; ఎంతటి = ఎంత గొప్ప; భాగ్యవంతుడో = అదృష్టవంతుడోకదా.
భావము:- తన మృదుతల్పం మీద ఉన్న రుక్మిణీదేవి సాంగత్యానికి ఎడబాటు అని కూడా చూడకుండా, శ్రీకృష్ణుడు లేచి వెళ్ళి విప్రోత్తమునికి స్వాగతం చెప్పాడు. ప్రేమతో అతడిని కౌగలించుకున్నాడు. సముచితంగా సత్కరించాడు. ఎంతో వినయంగా పూజించాడు. ఇంతటి గౌరవం పొందిన ఈ బ్రాహ్మణోత్తముడు ఎంత అదృష్టవంతుడో కదా.”

తెభా-10.2-988-వ.
అను నయ్యవసరంబున
టీక:- అను = అనుకొనుచున్న; ఆ = ఆ; అవసరంబునన్ = సమయము నందు.
భావము:- ఈ విధంగా అంతఃపుర కాంతలు అనుకుంటున్న సమయంలో....

తెభా-10.2-989-క.
మురసంహరుఁడు కుచేలుని
కరము గరంబునఁ దెమల్చి కడఁకన్ "మన మా
గురుగృహమున వర్తించిన
చరితము"లని కొన్ని నుడివి చతురత మఱియున్.
టీక:- మురసంహరుడు = కృష్ణుడు {ముర సంహరుడు - మురాసురుని సంహరించిన వాడు, కృష్ణుడు}; కుచేలునిన్ = కుచేలుని యొక్క; కరమున్ = చేతిని; కరంబునన్ = చేతితో; తెమల్చి = ఒడిసి పట్టుకొని; కడకన్ = పూని; మనము = మనము; ఆ = ఆ యొక్క; గురు = గురువు యొక్క; గృహమునన్ = ఇంటిలో; వర్తించిన = నడచిన; చరితములు = నడవడికలు; అని = అని; కొన్ని = కొన్నిటిని; నుడివి = చెప్పి; చతురతన్ = నేర్పరితనముతో; మఱియున్ = ఇంకను.
భావము:- కృష్ణుడు ప్రేమతో కుచేలుడి చేతిలో తన చేయి వేసి పట్టుకుని, తాము గురుకులంలో ఉన్నప్పుడు జరిగిన విశేషాలను ప్రస్తావించి, కృష్ణుడు ఆయనతో ఇలా అన్నాడు.

తెభా-10.2-990-సీ.
"బ్రాహ్మణోత్తమ! వేదపాఠనలబ్ధ ద-
  క్షత గల చారువంశంబు వలనఁ
బరిణయంబైనట్టి భార్య సుశీలవ-
  ర్తనములఁ దగభవత్సదృశ యగునె?
తలఁప గృహక్షేత్ర ధనదార పుత్త్రాదు-
  లందు నీ చిత్తంబు సెందకుంట
తోఁచుచున్నది; యేనుదుది లోకసంగ్రహా-
  ర్థంబు కర్మాచరణంబుసేయు

తెభా-10.2-990.1-తే.
గతి, మనంబులఁ గామమోహితులు గాక
యర్థిమై యుక్తకర్మంబు లాచరించి
ప్రకృతి సంబంధములు వాసి భవ్యనిష్ఠ
దవిలియుందురు కొంద ఱుత్తములు భువిని. "
టీక:- బ్రాహ్మణ = బ్రాహ్మణ; ఉత్తమ = ఉత్తముడా; వేద = వేదములను; పాఠన = చదువు చుండుటచే; లబ్ధ = లభించిన; దక్షత = సామర్థ్యము; కల = కలిగినట్టి; చారు = చక్కటి; వంశంబున్ = వంశస్థురాలు; వలన = తోటి; పరిణయంబు = వివాహము; ఐనట్టి = అయినట్టి; భార్య = భార్య; సు = మంచి; శీల = స్వభావముచేత; వర్తనములన్ = నడవడికచేత; తగన్ = చక్కగా; భవత్ = నీకు; సదృశ = సరిపడునామె; అగునె = ఐ ఉండెనా; తలపన్ = విచారించినచో; గృహ = ఇల్లు; క్షేత్ర = పొలములు; ధన = సంపదలు; దార = భార్య; పుత్ర = పిల్లలు; ఆదులు = మున్నగువాని; అందున్ = ఎడల; నీ = నీ యొక్క; చిత్తంబు = మనస్సు; చెందకుండ = తగుల్కొనకుండుట; తోచుచున్నది = కనబడుతున్నది; ఏను = నేను; తుదిన్ = చివరకు; లోక = లోకాచారమును; సంగ్రహార్థంబు = స్వీకరించుటకు; కర్మా = కర్మములను; ఆచరణంబున్ = ఆచరించుట; చేయు = చేసెడి.
గతిన్ = విధమును; మనంబునన్ = మనస్సు; కామ = కోరికలందు; మోహితులు = భ్రమచెందినవారు; కాకన్ = కాకుండగా; అర్థిమై = ప్రీతితో; యుక్త = తగినట్టి; కర్మంబులున్ = కర్మలను; ఆచరించి = చేసి; ప్రకృతి = మాయా; సంబంధములున్ = సంబంధములను; వాసి = దూరమై; భవ్య = గొప్ప; నిష్ఠన్ = నియమములతో; తవిలి = పూని; ఉందురు = ఉంటారు; కొందఱు = కొంతమంది; ఉత్తములు = ఉత్తములు; భువిన్ = భూలోకమునందు.
భావము:- “ఓ భూసురోత్తమా! చక్కటి వేద పండితుల వంశంలో పుట్టిన సద్గుణశాలి అయిన నీ భార్య నీకు అనుకూలంగా ప్రవర్తిస్తున్నదా? ఇంతకూ నీ మనస్సు గృహక్షేత్రాల మీద, భార్యాపుత్రుల మీద లగ్నమైనట్లు కనిపించుట లేదు. లోకకల్యాణం కోసం నేను కర్మాచరణలో ప్రవర్తించినట్లు లోకంలో కొందరు ఉత్తములు కామమోహాలకు వశం కాకుండా తమ విధ్యుక్తధర్మాలను నిర్వహిస్తూ ఉంటారు. అలాంటి వారు ప్రకృతి సంబంధాలకు అతీతంగా ఉంటూ కర్తవ్య నిష్ఠతో జీవిస్తారు.”

తెభా-10.2-991-వ.
అని మఱియు నిట్లనియె.
టీక:- అని = అని; మఱియున్ = ఇంకను; ఇట్లు = ఇలా; అనియె = చెప్పెను.
భావము:- ఇలా అని శ్రీకృష్ణుడు కుచేలుడితో మరల ఇలా అన్నాడు....

తెభా-10.2-992-క.
"ఎఱుఁగుదువె? మనము గురు మం
దిరమున వసియించి యతఁడు దెలుపఁగ వరుస
న్నెఱుఁగఁగ వలసిన యర్థము
లెఱిఁగి పరిజ్ఞానమహిమ లెఱుఁగుట లెల్లన్. "
టీక:- ఎఱుగుదువె = గుర్తున్నదా; మనము = మనము; గురు = గురువు యొక్క; మందిరమునన్ = ఇంటిలో; వసియించి = ఉండగా; అతడు = అతను; తెలుపగన్ = చెప్పుతుండగా; వరుసన్ = క్రమముగా; ఎఱుగగన్ = తెలిసికొనుటకు; వలసిన = కావలసిన; అర్థములు = విషయములను; ఎఱిగి = తెలిసికొని; పరిజ్ఞాన = యుక్తాయుక్తముల నెరుగునట్టి; మహిమలున్ = మహత్వములు; ఎఱుగుట = తెలియుట; ఎల్లను = సర్వము.
భావము:- “మనం గురువుగారి నివాసంలో ఉన్నప్పుడు ఆచార్యుడు బోధించగా నేర్చుకోవలసినవి మనం వరుసగా నేర్చుకుని గొప్ప విజ్ఞానము గడించిన సంగతి నీకు జ్ఞాపకం ఉందా?”

తెభా-10.2-993-వ.
అని మఱియు గురుప్రశంస సేయం దలంచి యిట్లనియె.
టీక:- అని = అని; మఱియున్ = ఇంకను; గురు = గురువును; ప్రశంస = పొగడుట; చేయన్ = చేయవలెనని; తలంచి = కోరి; ఇట్లు = ఇలా; అనియె = చెప్పెను.
భావము:- ఇలా కుచేలుని పలకరిస్తున్న శ్రీకృష్ణుడు గురుప్రశంస చేయదలచి ఇలా అన్నాడు...