పోతన తెలుగు భాగవతము/చతుర్ధ స్కంధము/ప్రాచీనబర్హి యఙ్ఞములు
తెభా-4-679-వ.
అంత విజితాశ్వుండు పరలోకగతుం డయిన హవిర్ధానుండు హవిర్ధాని యను భార్యవలన బర్హిష్మదుండు, గయుండు, శుక్లుండుఁ, గృష్ణుండు, సత్యుండు, జితవ్రతుండు, నను పుత్రుల నార్వురం గాంచె; నందు బర్హిష్మదుండు.
టీక:- అంతన్ = అంతట; విజితాశ్వుండు = విజితాశ్వుడు; పరలోకగతుండు = మరణించిన,వాడు; అయిన = కాగా; హవిర్ధానుండు = హవిర్ధానుడు; హవిర్ధాని = హవిర్ధాని; అను = అనెడి; భార్య = భార్య; వలనన్ = వలన; బరిష్మదుండు = బరిష్మదుడు {బర్హిష్మదుండు – దర్భలు కలిగి మిక్కిలిన వాడు}; గయుండు = గయుడు; శుక్లుండు = శుక్లుడు; కృష్ణుండు = కృష్ణుడు; సత్యుండు = సత్యుడు; జితవ్రతుండున్ = జితవ్రతుడు; అను = అనెడి; పుత్రులన్ = కుమారులు; ఆర్వురన్ = ఆరుగురిని (6); కాంచెన్ = పుట్టించెను; అందున్ = వారిలో; బర్హిష్మదుండు = బర్హిష్మదుడ.
భావము:- విజితాశ్వుడు పరలోకగతుడైన తర్వాత అతని కొడుకైన హవిర్ధానుడికి హవిర్ధాని అనే భార్య వల్ల బర్హిష్మదుడు, గయుడు, శుక్రుడు, కృష్ణుడు, సత్యుడు, జితవ్రతుడు అనే ఆరుగురు పుత్రులు కలిగారు. అందులో బర్హిష్మదు డనేవాడు….
తెభా-4-680-సీ.
సంతత సవన దీక్షాశాలి యగుచు ధ-
రాతలం బెల్లను గ్రతువులకును
విలసిల్లు యజనశాలలు వేఱువేఱ క-
ల్పించి యజ్ఞములు గావించుచుండి
చిరకీర్తి యతఁడు ప్రాచీనాగ్రకుశలచే-
క్షితితలం బెల్ల నా స్తృతము చేయ
వసుధ యెల్లను యజ్ఞవాటమై విలసిల్ల-
సత్క్రియాకాండ నిష్ణాతుఁ డగుచు
తెభా-4-680.1-తే.
సుభగయోగ సమాధి నిష్ఠుఁడు ప్రజాప
తి యగునని తన్ను జనము నుతింప వెలయు
నట్టి ఘనుఁడు హవిర్ధాని యఖిల జగతిఁ
బఱపి కుశలను బ్రాచీనబర్హి యయ్యె.
టీక:- సంతత = ఎల్లప్పుడును; సవన = యజ్ఞ; ధీక్షా = దీక్షలో; శాలి = వసించెడువాడు; అగుచున్ = అవుతూ; ధరాతలంబున్ = భూమండలము; ఎల్లన్ = అంతటను; క్రతువులు = యజ్ఞక్రతువుల; కును = కొరకు; విలసిల్లు = విలాసముగనుండు; యజనశాలలు = యాగశాలలు; వేఱువేఱ = విడివిడిగా; కల్పించి = నిర్మింపజేసి; యజ్ఞములు = యజ్ఞములు; కావించుచుండి = చేస్తుండి; చిర = మిక్కిలి; కీర్తిన్ = కీర్తిని; అతడు = అతడు; ప్రాచీన = తూర్పునకు; అగ్ర = చివర్లుండునట్లు పరచిన; కుశలు = దర్భలు; చేన్ = చేత; క్షితితలంబున్ = భూమండలము; ఎల్లన్ = సమస్తమును; ఆస్తృతము = పరచుట; చేయన్ = చేయగా; వసుధన్ = నేల; ఎల్లను = అంతా; యజ్ఞవాటము = యజ్ఞస్థలము; ఐ = అయ్యి; విలసిల్లన్ = ప్రకాశంచగా; సత్ = మంచి; క్రియాకాండ = యజ్ఞకర్మలనుచేసెడివిధానమున; నిష్ణాతుడు = బహునేర్పరి; అగుచున్ = అవుతూ.
సుభగయోగసమాధినిష్ఠుఁడు = సుభగయోగసమాధి నిష్ఠుఁడు {సుభగయోగసమాధినిష్ఠుఁడు - సౌభాగ్యములకైన యోగమును సిద్ది యందు నిష్ఠలో యుండువాడు}; ప్రజాపతి = ప్రజాపతి; అగున్ = అగును; అని = అని; తన్నున్ = తనను; జనము = ప్రజలు; నుతింపన్ = స్తుతింపన్; వెలయున్ = ప్రసిద్ధికెక్కిన; అట్టి = అట్టి; ఘనుడు = గొప్పవాడు; హవిర్ధాని = హవిర్ధానుని కొడుకు; అఖిల = సమస్తమైన; జగతిన్ = లోకమున; పఱపి = పరిపించి; కుశలను = దర్భలను; ప్రాచీనబర్హి = ప్రాచీనబర్హి {ప్రాచీనబర్హి - తూర్పునకు పరచిన దర్భలు కలవాడు}; అయ్యె = అని పేరుపడెను.
భావము:- నిత్య యజ్ఞదీక్షతో భూమండలమంతా యజ్ఞశాలలతో నింపాడు. సమస్త భూమిని యజ్ఞవాటం చేసాడు. ప్రాచీనాగ్రాలై (తూర్పు దిక్కుకు కొనలు గల) దర్భలను భూమండలమంతా పరిచి ‘ప్రాచీనబర్హి’ అనే పేరు పొందాడు. అతని ధర్మకార్యాలకు జనులంతా మెచ్చుకొని అతణ్ణి యోగ సమాధి నిష్ఠుడని, ప్రజాపతి అని వేనోళ్ళ సంస్తుతించి సంతోషించారు.
తెభా-4-681-వ.
మఱియు నతండు.
టీక:- మఱియున్ = ఇంకను; అతండు = అతడు.
భావము:- ఇంకా అతడు…
తెభా-4-682-చ.
అలవడ నే సతీమణి సమంచితలీల వివాహవేళ ను
త్కలికఁ బ్రదక్షిణంబు లిడఁగాఁ గని హవ్యవహుండు దొల్లి యి
మ్ముల శుకిఁ జూచి మోహమును బొందినరీతి విమోహియయ్యె నా
లలిత వినూత్న భూషణ యలంకృత చారు శుభాంగి వెండియున్.
టీక:- అలవడన్ = తగినట్లు; ఏ = ఏ; సతీమణిన్ = స్త్రీరత్నమును; సమంచిత = మిక్కిలి గౌరవింపదగిన; లీలన్ = విధముగ; వివాహ = కల్యాణ; వేళనున్ = సమయమున; ఉత్కలికన్ = ఉత్సుకతో; ప్రదక్షిణంబుల్ = ప్రదక్షిణలు; ఇడగాన్ = చేస్తుండగా; కని = చూసి; హవ్యవాహనుండు = అగ్నిదేవుడు {హవ్య వాహనుడు - హవిస్సులను తీసుకుపోవువాడు, అగ్నిదేవుడు}; తొల్లి = పూర్వము; ఇమ్ములన్ = ఇంపుగా; శుకిన్ = శుకి యను కన్యను; చూచి = చూసి; మోహమునున్ = మోహమును; పొందిన = పొందిన; రీతిన్ = విధముగ; విమోహి = మిక్కిలి మోహమున చిక్కినవాడు; అయ్యెన్ = అయ్యెను; ఆ = ఆ; లలిత = అందమైన; నూత్న = కొత్త; భూషణ = నగలచే; అలంకృత = అలంకరింపబడినది; చారు = చక్కటి; శుభ = శుభకరమైన; అంగి = అవయవములు కలది; వెండియున్ = ఇంకా.
భావము:- సముద్రుని కూతురైన శతధృతి అనే అమ్మాయిని వివాహమాడాడు. శరీరమంతా నగలతో చక్కగా అలంకరించుకొని పెండ్లినాడు ప్రదక్షిణం చేస్తున్న శతధృతిని చూచి పూర్వం అగ్నిదేవుడు శుకిని మోహించినట్లే ప్రాచీనబర్హి విమోహితుడైనాడు.
తెభా-4-683-చ.
సురుచిర భంగి నా సతి కిశోర వయఃపరిపాకయై రణ
ద్వరమణి హేమనూపురరవంబు చెలంగఁగ నాడుచున్ దివా
కరరుచి రేఖ నొప్పెసఁగఁ గాంచి వినిర్జితు లైరి దేవ కి
న్నర నర సిద్ధ సాధ్య ముని నాగ నభశ్చర ముఖ్యు లందఱున్.
టీక:- సు = మిక్కిలి; రుచిర = ప్రకాశవంతమైన; భంగిన్ = విధముగా; ఆ = ఆ; సతి = స్త్రీ; కిశోర = కిశోర; వయః = వయస్సు; పరిపాక = నిండినది; ఐ = అయ్యి; రణత్ = ధ్వనిస్తున్న; వర = ఉత్తమమైన; మణి = మణులు పొదిగిన; హేమ = బంగారపు; నూపుర = కాలి యందెల; రవంబున్ = శబ్దము; చలంగగన్ = చెలరేగగా; ఆడుచున్ = అడుతూ; దివాకర = సూర్యుని; రుచి = కాంతి; రేఖన్ = కిరణము వలె; ఒప్పు = చక్కదనము; ఎసగన్ = పెచ్చుమీరగ; కాంచి = చూసి; వినిర్జితులు = మిక్కిలి ఓడిపోయినవారు; ఐరి = అయ్యిరి; దేవ = దేవతలు; కిన్నర = కిన్నరులు; నర = నరులు; సిద్ధ = సిద్ధులు; సాధ్య = సాధ్యులు; ముని = మునులు; నాగ = సర్పములు; నభశ్చర = గగనయానము చేసెడి వారు; ముఖ్యులు = మున్నగు వారు; అందఱున్ = అందరూ.
భావము:- సుర్యకాంతి వలె మెరిసిపోతూ కాళ్ళయందలి బంగారు అందెలు ఘల్లుఘల్లుమని మనోహరంగా మ్రోగుతుండగా తిరుగుతున్న నవయౌవనవతియైన శతధృతి సౌందర్య వైభవం దేవతలు, కిన్నరులు, నరులు, సిద్ధులు, సాధ్యులు, మునులు, నాగులు, ఖేచరులు మున్నగు వారి నందరినీ మంత్ర ముగ్ధులను చేసింది.
తెభా-4-684-వ.
అట్టి సౌందర్యఖనియు సముద్రపుత్రియు నయిన శతధృతి యను కన్యం బ్రహ్మాదేశంబునం బాణిగ్రహణంబు చేసె; నా శతధృతి వలనం బ్రాచీనబర్హికిఁ బదుగురు కొడుకులు జనియించిరి; వారలు తుల్యనామ వ్రతులును ధర్మపారగులును నయిన ప్రచేతసులు; వారు ప్రజాసర్గంబు నందుఁ దండ్రిచేత నాజ్ఞాపితులయి తపంబు గావింప వనంబునకుం జను సమయంబునం దన్మార్గంబునఁ బ్రసన్నుం డగుచు దృశ్యమానుండైన రుద్రునిచేత నేది యుపదేశింపబడె దాని జపధ్యాన పూజా నియమంబుల సేవించుచుఁ దపఃపతి యైన నారాయణుం బదివేల దివ్యవత్సరంబులు పూజించి;"రని చెప్పిన విని విదురుండు మైత్రేయున కిట్లనియె.
టీక:- అట్టి = అటువంటి; సౌందర్య = సౌందర్యమునకు; ఖనియున్ = గని వంటిది; సముద్ర = సముద్రుని; పుత్రియున్ = పుత్రిక; అయిన = అయినట్టి; శతధృతి = శతధృతి {శతధృతి - శత (నూరు)(100) ధృతి (యజ్ఞములు)}; అను = అనెడి; కన్యన్ = కన్యను; బ్రహ్మ = బ్రహ్మదేవుని; ఆదేశంబునన్ = ఆజ్ఞానుసారము; పాణిగ్రహణము = వివాహము; చేసెన్ = చేసుకొనెను; ఆ = ఆ; శతధృతి = శతధృతి; వలనన్ = వలన; ప్రాచీనబర్హి = ప్రాచీనబర్హి; కిన్ = కి; పదుగురు = పదిమంది; కొడుకులు = పుత్రులు; జనియించిరి = పుట్టిరి; వారలు = వారలు; తుల్య = సమానమైన; నామ = పేర్లు; వ్రతులును = వ్రతములును కలవారు; ధర్మ = వేదధర్మమున; పారగులును = జ్ఞానులు {పారగులు - పారము (తుది) చూసినవారు}; ప్రచేతసులు = ప్రచేతసులు {ప్రచేతసులు - ప్ర (ఉత్తమమైన) చేతస్ (మానసము) కలవారు}; వారు = వారు; ప్రజా = సంతానమును; సర్గంబునన్ = పుట్టించుట యందు; తండ్రి = తండ్రి; చేతన్ = చేత; ఆజ్ఞాపితులు = ఆజ్ఞాపించబడిన వారు; అయి = అయ్యి; తపంబున్ = తపస్సు; కావింపన్ = చేయుటకు; వనంబున్ = అడవి; కున్ = కి; చను = వెళ్ళిన; సమయంబున్ = సమయము; అందున్ = అందు; తత్ = ఆ; మార్గంబునన్ = దారిలో; ప్రసన్నుండు = ప్రసన్నమైనవాడు; అగుచున్ = అవుతూ; దృశ్యమానుండు = ప్రత్యక్షమైన వాడు; ఐన = అయినట్టి; రుద్రుని = శివుని; చేతన్ = వలన; ఏది = ఏదైతే; ఉపదేశింపబడెన్ = ఉపదేశింపబడినదో; దానిన్ = దానిని; జప = జపించుట {జపించుట - యథోచితముగ మరల మరల మననము చేయుట}; ధ్యాన = ధ్యానము చేయుట {ధ్యానము - మనసున ధరించుట}; పూజా = పూజించుటలతోను; నియమంబులన్ = యమనియమములతోను; సేవించుచున్ = సేవించుతూ; తపః = తపస్సునకు; పతి = ప్రభువు; ఐన = అయిన; నారాయణున్ = హరిని; పదివేల = పదివేలు (10,000); దివ్యవత్సరంబులున్ = దివ్యసంవత్సరములు; పూజించిరి = పూజించిరి; అని = అని; చెప్పినన్ = చెప్పగా; విని = విని; విదురుండు = విదురుడు; మైత్రేయున్ = మైత్రేయున; కున్ = కు; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను.
భావము:- అంతటి సౌందర్యవతి, సముద్రపుత్రి అయిన ఆ శతధృతిని బ్రహ్మదేవుని ఆజ్ఞానుసారం ప్రాచీనబర్హి పెండ్లి చేసుకున్నాడు. శతధృతివల్ల ప్రాచీనబర్హికి పదిమంది కొడుకులు జన్మించి ‘ప్రచేతసులు’ అని ప్రఖ్యాతి గాంచారు. వారు సమవ్రతులు, సమనాములు, ధర్మజ్ఞులు. ఆ ప్రచేతసులు తండ్రి ఆజ్ఞ తలదాల్చి ప్రజలను సృజించటం కోసం తపస్సు చేయడానికి అడవికి బయలుదేరారు. త్రోవలో వారికి రుద్రుడు సాక్షాత్కరించి దయతో నారాయణ మంత్రాన్ని ఉపదేశించాడు. ప్రచేతసులు ఆ ఉపదేశానుసారం జపధ్యాన పూజానియమాలతో నారాయణుని పదివేల సంవత్సరాలు ఆరాధించారు” అని చెప్పగా విని విదురుడు మైత్రేయ మహర్షిని ఇలా ప్రశ్నించాడు.
తెభా-4-685-సీ.
తాపసోత్తమ! ప్రచేతసులకు నా వన-
మార్గంబునందు నా భర్గుతోడ
సంగ మెట్లయ్యెఁ? బ్రసన్నుఁడై హరుఁ డెద్ది-
తివుట వారల కుపదేశ మిచ్చె?
జీవరాశులకు నా శివుతోడి సంగంబు-
గడు దుర్లభం; బీ జగంబు నందుఁ
జర్చింప నమ్మేటి సన్మునీంద్రులకును-
సంచితధ్యానగోచరుఁడు గాని
తెభా-4-685.1-తే.
పుడమిఁ బ్రత్యక్షమునఁ గానఁబడఁడు; మఱియు
నంచితాత్మ సదారాముఁ డఖిల లోక
రక్షణార్థంబుగా విరూపాక్షుఁ డాత్మ
శక్తితోఁ గూడి జగతిపై సంచరించు.
టీక:- తాపస = తాపసులలో; ఉత్తమ = ఉత్తముడా; ప్రచేతసుల్ = ప్రచేతసుల; కున్ = కి; ఆ = ఆ; వన = ఆడవి; మార్గంబున్ = దారిలో; అందున్ = లో; ఆ = ఆ; భర్గున్ = శివుని; తోడన్ = తోటి; సంగము = సాంగత్యము; ఎట్లు = ఏ విధముగ; అయ్యెన్ = కలిగెను; ప్రసన్నుడు = ప్రసన్నమైనవాడు; ఐ = అయ్యి; హరుడు = శివుడు; ఎద్ది = దేనిని; తివుటన్ = కోరి; వారల్ = వారి; కిన్ = కి; ఉపదేశము = ఉపదేశము; ఇచ్చెన్ = ఇచ్చెను; జీవ = ప్రాణుల; రాశుల్ = సమూహముల; కున్ = కు; ఆ = ఆ; శివు = శివుని; తోడి = తోటి; సంగంబున్ = సాంగత్యము; కడు = మిక్కిలి; దుర్లభంబు = పొందరానిది; ఈ = ఈ; జగంబున్ = భువనము; అందున్ = లో; చర్చింపన్ = విచారించిచూసిన; ఆ = ఆ; మేటి = గొప్పవాడు; సత్ = సత్యమైన; ముని = మునులులో; ఇంద్రుల్ = ఇంద్రును వంటివారి; కునున్ = కి; సంచిత = చక్కగా; ధ్యాన = ధ్యానమున; గోచరుడు = కనిపించెడివాడు; కాని = కాని.
పుడమిన్ = భూమిమీద; ప్రత్యక్షమునన్ = కంటికి ఎదురుగా; కానబడడు = కనిపించడు; మఱియున్ = ఇంకను; అంచితాత్మ = శివుడు {అంచితాత్మ - పూజింపదగిన ఆత్మ (వాడు), శివుడు}; సదారాముడు = శివుడు {సదారాముడు - సదా (ఎల్లప్పుడును) ఆరాముడు (ఆనందమున యుండువాడు), శివుడు}; అఖిల = సమస్తమైన; లోక = లోకములను; రక్షణ = రక్షించు; విరూపాక్షుడు = శివుడు {విరూపాక్షుడు - విరూపమైన కన్నులుకలవాడు, శివుడు}; ఆత్మ = తన; శక్తి = శక్తి, భార్య; తోన్ = తో; కూడి = కలిసి; జగతిన్ = భూమి; పైనే = మీద; సంచరించున్ = తిరుగును.
భావము:- “మునీంద్రా! ప్రచేతసులు వనమార్గంలో శివుని ఎలా కలుసుకున్నారు? శివుడు ప్రసన్నుడయి వారికి ఏమి ఉపదేశించాడు? ప్రాణులకు శివసాక్షాత్కారం ఈ లోకంలో దుర్లభం కదా! గొప్ప గొప్ప మునీంద్రులకు కూడా ఆయన ధ్యానంలోనే తప్ప ప్రత్యక్షంగా కనిపించడు కదా! అంతేకాక ఆత్మారాముడైన ఆ విరూపాక్షుడు అఖిలలోక సంరక్షణార్థమై స్వయంశక్తి సంపన్నుడై సర్వత్ర సంచరిస్తూ ఉంటాడు.
తెభా-4-686-క.
కావున భగవంతుండును
దేవాధీశుండు నయిన దేవుని సంగం
బే వెరవున ఘటియించెనొ
యా విధ మంతయును దెలియ నానతి యీవే.
టీక:- కావునన్ = అందుచేత; భగవంతుండును = భగవంతుడు; దేవాధీశుడు = దేవతలకే ప్రభువు; అయిన = అయిన; దేవునిన్ = శివుని; సంగంబున్ = సాంగత్యము; ఏ = ఎట్టి; వెరపునన్ = ఉపాయముచేత; ఘటియించెనో = కుదిరినదో; ఆ = ఆ యొక్క; విధమున్ = విధము; అంతయున్ = అంతటిని; తెలియన్ = తెలియునట్లు; ఆనతియీవే = చెప్పుము.
భావము:- కనుక అటువంటి భగవంతుడు, దేవాదిదేవుడు అయిన మహాదేవునితో ప్రచేతసులకు సమాగమం ఎలా కలిగింది? ఈ విషయమంతా నాకు వివరించి చెప్పు”
తెభా-4-687-క.
అనవుడు విదురున కమ్ముని
జననాయకుఁ డనియె నట్టి సాధుమనీషం
దనరు ప్రచేతసులును నిజ
జనకుని సద్భాషణములు సమ్మతి తోడన్
టీక:- అనవుడు = అనగా; విదురున్ = విదురుని; కున్ = కి; ఆ = ఆ; ముని = మునులైన; జన = వారిలో; నాయకుడు = శ్రేష్ఠుడు; అనియె = పలికెను; అట్టి = అటువంటి; సాధు = సాధన యందు; మనీషన్ = నేర్పుతో; తనరున్ = అతిశయించెడి; ప్రచేతసులును = ప్రచేతసులును; నిజ = తమ; జనకుని = తండ్రి యొక్క; సత్ = మంచి; భాషణములున్ = మాటలను; సమ్మతి = అంగీకారము; తోడన్ = తోటి.
భావము:- అని ప్రశ్నించిన విదురునితో మైత్రేయుడు ఇలా చెప్పాడు. “జ్ఞాన సంపన్నులైన ప్రచేతసులు తమ తండ్రి మాటను…
తెభా-4-688-క.
శిరమున వహించి ప్రాగ్దిశ
కరిగెడి సమయమున నెదుర నంబుధికంటెం
బఱ పగు నొక సరసి మనో
హర నిర్మల సలిల పూర్ణయై యది మఱియున్.
టీక:- శిరమునన్ = తలపై; వహించి = ధరించి, స్వీకరించి; ప్రాక్ = తూర్పు; దిశన్ = దిక్కు; కున్ = కి; అరిగెడి = వెళ్ళెడి; సమయమునన్ = సమయములో; ఎదురన్ = ఎదురుగా; అంబుధి = సముద్రము; కంటెన్ = కంటె; పఱపు = విస్తారము; అగు = అయిన; ఒక = ఒక; సరసిన్ = సరస్సును; మనోహరము = అందమైన {మనోహరము - మనసును దొంగిలించెడిది, అందమైనది}; నిర్మల = స్వచ్ఛమైన; సలిల = నీటితో; ఆపూర్ణ = నిండినది; ఐ = అయ్యి; అది = అది; మఱియున్ = ఇంకను.
భావము:- తలదాల్చి తపస్సు చేయటానికి పశ్చిమదిశగా వెళ్తూ సముద్రం కంటే విశాలమైన ఒక పెద్ద సరస్సును చూచారు. ఆ చక్కని సరస్సు స్వచ్ఛమైన నీటితో నిండి వారి మనస్సుకు ఆనందం కలిగించింది. ఇంకా…
తెభా-4-689-సీ.
రక్తోత్పలేందీవరప్రఫుల్లాంభోజ-
కమనీయ కహ్లార కలితమగుచుఁ
గంజాత కింజల్క పుంజ విక్షేపక-
మందగంధా నిలానంద మగుచు
రమణీయ హంస సారస చక్రవాక కా-
రండవ నినదాభిరామ మగుచు
వరమత్త మధుప సుస్వర మోద పల్లవాం-
కురిత లతా తరు భరిత మగుచు
తెభా-4-689.1-తే.
సిద్ధచారణ గంధర్వ సేవ్య మగుచుఁ
బుణ్యముల కాలయం బయి పొలుపు మిగిలి
లలితమై చూడ నొప్పగు లక్షణములఁ
బరగి శుచి లఘు మధురాంబు భవ్య మగుచు.
టీక:- రక్త = ఎఱ్ఱ; ఉత్పల = కలువలు; ఇందీవర = నల్లకలువ; ప్రఫుల్ల = చక్కగావిరిసిన; అంభోజ = కమలములు; కమనీయ = మనోహరమైన; కహ్లార = తెల్లకలువలు; కంజాత = పద్మములు యొక్క; కింజల్క = కేసరముల; పుంజ = గుంపుచే; విక్షేపక = విరజిమ్మబడిన; మంద = దట్టమైన; గంధా = సువాసనకల; అనిల = గాలి వలన; ఆనందము = ఆనందించినవి; అగుచున్ = అగుచూ; రమణీయ = అందమైన; హంస = హంసలు; సారస = తెల్ల కొంగలు; చక్రవాక = చక్రవాక పక్షులు; కారండవ = అడవి పావురములు యొక్క; నినద = అరుపులతో; అభిరామము = చక్కగాఆనందిస్తున్నవి; అగుచున్ = అగుచూ; వర = శ్రేష్ఠమైన; మత్త = మత్తెక్కిన; మధుప = తుమ్మెదల; సు = మంచి; స్వర = పాటలతో; మోద = సంతోషించిన; పల్లవ = చివుళ్లు; అంకురిత = చిగురించిన; లతా = లతలు; తరు = చెట్లుతోను; భరితము = నిండినది; అగుచున్ = అగుచూ.
సిద్ధ = సిద్ధులు; చారణ = చారణులు; గంధర్వ = గంధర్వులతొను; సేవ్యము = సేవింపబడుతున్నది; అగుచున్ = అగుచూ; పుణ్యముల్ = పుణ్యముల; కున్ = కి; ఆలయంబు = నిలయము; అయి = అయ్యి; పొలుపు = అందము; మిగిలి = మిక్కుటమై; లలితము = మనోహరము; ఐ = అయ్యి; చూడన్ = చూచుటకు; ఒప్పు = చక్కనివి; అగు = అయిన; లక్షణములన్ = లక్షణములతో; పరగి = ప్రసిద్దమై; శుచి = పరిశుద్దమైన; లఘు = చక్కనైన; మధుర = తీయని; అంబున్ = నీటిచే; భవ్యము = దివ్యము; అగుచున్ = అగుతూ.
భావము:- ఆ కొలనులో ఎఱ్ఱకలువలు, నల్లకలువలు, కమలాలు, కల్హారాలు చక్కగా వికసించి ఉన్నవి. మదించిన తుమ్మెదల మధుర ధ్వనులకు సంతోషంతో పులకరించినట్లుగా ఒడ్డున ఉన్న తీగలు, చెట్లు చిగురు తొడిగాయి. పద్మాలలోని పరాగాలను దిక్కులకు విరజిమ్ముతూ ఆనందంగా మంద మలయానిలాలు వీస్తున్నవి. ముద్దులు మూటగట్టే హంసలు, బెగ్గురు పక్షులు, చక్రవాకాలు, కన్నెలేడి పిట్టలు వీనుల విందుగా కూస్తున్నవి. చారణులు, గంధర్వులు అక్కడ విహరిస్తున్నారు. పుణ్యాలకు ఆలవాలమైన ఆ కొలనిలోని నీరు శుచిగా, తేటగా, తియ్యగా ఉన్నది.
తెభా-4-690-తే.
సజ్జనుని హృదయముఁ బోలి స్వచ్ఛ మగుచు
హరిపదాకృతి దివిజవిహార మగుచు
ఘనుని సిరి భంగి నర్హజీవనము నగుచు
మానవతి వృత్తి గతిని నిమ్నంబు నగుచు.
టీక:- సత్ = మంచి; జనుని = వారి; హృదయమున్ = హృదయము; పోలి = వలె; స్వచ్ఛము = నిర్మలము; అగుచున్ = అగుచూ; హరిపదా = వైకుంఠము {హరిపదము - విష్ణుని స్థానము, వైకుంఠము}; ఆకృతిన్ = వలె; దివిజ = దేవతల; విహారము = విహరించుట; అగుచున్ = కలిగి; ఘనుని = గొప్పవాని; సిరి = సంపద; భంగిన్ = వలె; అర్హ = గౌరవనీయమైన, తగిన; జీవనము = జీవన విధానము, జీవులు కలిగియుండుట; అగుచున్ = కలిగి; మానవతి = అభిమానము గల స్త్రీ; వృత్తి = నడవడిక; గతిని = వలె; నిమ్నంబున్ = గంభీరమైనది, లోతైనవి; అగుచున్ = అగుచూ.
భావము:- ఆ సరస్సు సజ్జనుని మనస్సువలె నిర్మలంగా ఉన్నది. వైకుంఠం వలె దేవతల సంచారం కలిగి ఉన్నది. గొప్పవాని సంపద వలె యోగ్యమైన జీవనంతో ఒప్పుతున్నది. స్త్రీ స్వభావం వలె గంభీరమై ఉన్నది.
తెభా-4-691-తే.
శశికరంబులుఁ బోలి విశదము లగుచు
హరికథలఁ బోలి కల్మషహరము లగుచు
వహ్నులును బోలి భువన పావనము లగుచుఁ
బొగడఁ దగు నీరములచేఁ బ్రపూర్ణ మగుచు.
టీక:- శశి = చంద్రుని; కరంబున్ = కిరణములను; పొలి = వలె; విశదము = తెల్లనివి; అగుచున్ = అగుచూ; హరి = విష్ణు; కథలన్ = కథలను; పోలి = వలె; కల్మష = పాపము, మకిలి; హరములు = పోగొట్టునవి; అగుచున్ = అగుచూ; వహ్నులు = అగ్నులను; పోలి = వలె; భువన = జగములను; పావనములు = పవిత్రము, పరిశుద్ధము చేయునవి; అగుచున్ = అగుచూ; పొగడదగు = ప్రశస్తమైన; నీరములు = నీటి; చేన్ = చేత; ప్రపూర్ణము = నిండినది; అగుచున్ = అగుచూ.
భావము:- ఆ కొలనులోని నీళ్ళు చంద్రకిరణాల వలె తెల్లనివి. హరికథల వలె కల్మషాలను హరించేవి. అగ్నుల వలె భువనపావనాలైనవి. అటువంటి ప్రశస్తాలైన జలాలతో పరిపూర్ణమైనట్టి…
తెభా-4-692-వ.
ఒప్పునట్టి సరోవరంబుఁ బొడగని యందు నొక్క దివ్యపురుషునిం గని; రతండును.
టీక:- ఒప్పునట్టి = చక్కనైనట్టి; సరోవరంబున్ = సరస్సును; పొడగని = కనుగొని; అందున్ = దానిలో; ఒక్క = ఒక; దివ్యపురుషునిన్ = దివ్యపురుషుని; కనిరి = చూసిరి; అతండును = అతడును.
భావము:- ఆ భవ్యమైన సరస్సులో ప్రచేతసులు ఒక దివ్యపురుషుణ్ణి చూశారు. ఆ దివ్యపురుషుడు...
తెభా-4-693-మ.
సమదశ్రీక మృదంగ వేణుముఖ భాస్వన్నాదమై దివ్య మా
ర్గ మనోరంజకమై తనర్చు విలసద్గాంధర్వగానంబు నె
య్యము సంధిల్లఁగ వించుఁ దన్మహిమ కత్యాశ్చర్యముం బొంది వే
గమునం దత్కమలాకరంబు వెడలెం గౌతూహలోల్లాసియై.
టీక:- సమతన్ = చక్కగా; శ్రీక = ఉచ్చ స్వరముతో; మృదంగ = మృదంగము; వేణు = వేణువు; ముఖ = మొదలైనవాటి; భాస్వత్ = ప్రకట మగుచున్; నాదము = నాదము; ఐ = కలిగి; దివ్య = దివ్యమైన; మార్గ = విధముగ; మనోరంజకము = మనసును రంజిల్ల జేయునది; ఐ = అయ్యి; తనర్చు = అతిశయించెడి; విలసత్ = విలాసవంతమైన; గాంధర్వ = గంధర్వులు పాడెడి; గానంబున్ = గానమును; నెయ్యము = ప్రీతి; సంధిల్లగ = కలుగుతుండగ; వించున్ = వింటూ; తత్ = దాని; మహిమన్ = గొప్పదనము; కున్ = కి; అతి = మిక్కిలి; ఆశ్చర్యమున్ = అద్భుతమును; పొంది = పొంది; వేగమునన్ = శ్రీఘ్రమే; తత్ = ఆ; కమలాకరంబున్ = సరస్సు {కమలాకరము - కమలములకు నివాసము, కొలను}; వెడలెన్ = బయటకొచ్చెను; కుతూహల = కుతూహలము; ఉల్లాసి = ఉత్సాహము కలవాడు; ఐ = అయ్యి.
భావము:- వీనుల విందుగా మృదంగ, వేణు నాదాలతో కూడి మనోరంజకంగా వినబడుతున్న గంధర్వగానాన్ని ఆలకిస్తూ, ఆ సంగీత మాధుర్యానికి అచ్చెరు వొందిన ఆ దివ్యపురుషుడు కొలనులోనుండి సంతోషంతో తటాలున వెడలి వచ్చాడు.
తెభా-4-694-వ.
ఇట్లు వెడలి వచ్చిన.
టీక:- ఇట్లు = ఈ విధముగ; వెడలి = బయటకు; వచ్చిన = రాగా.
భావము:- ఈ విధంగా కొలనులోనుండి బయటకు వచ్చిన…
తెభా-4-695-మ.
కని రా తాపస పుంగవుల్ దివిజలోకశ్రేష్ఠునిం దప్తకాం
చన వర్ణున్ సనకాది యోగిజన భాస్వద్గీయమానుం ద్రిలో
చను భక్తానుగుణానుగున్ సుమహితైశ్వర్యుం బ్రసాదాభిశో
భనవక్త్రున్ నిహతాఘకర్తృజనసంపద్భద్రునిన్ రుద్రునిన్.
టీక:- కనిరి = చూసిరి; ఆ = ఆ; తాపస = తాపసులలో; పుంగవులు = ఉత్తములు; దివిజ = దేవ; లోక = లోకపు; శ్రేష్ఠుని = ఉత్తముని; తప్త = పుటముపెట్టిన; కాంచన = బంగారు వంటి పచ్చని; వర్ణున్ = రంగుకలవానిని; సనక = సనకుడు {సనకాది - 1సనక 2సనందన 3సనత్కుమార 4సనత్సుజాతులు}; ఆది = మొదలగు; యోగిజన = యోగులచే; భాస్వత్ = ప్రకటముగ; గీయమానున్ = కీర్తింపబడు వానిని; త్రిలోచనున్ = ముక్కంటిని, శివుని {త్రి లోచనుడు - మూడు (3) కన్నులు కలవాడు, శంకరుడు}; భక్త = భక్తుల; అనుగుణ = అర్హత ప్రకారము; అనుగున్ = అనుకూల మగువానిని; సు = మిక్కిలి; మహిత = గొప్ప; ఐశ్వర్యున్ = ఐశ్వర్యములు కలవాడు; ప్రసాద = ప్రసన్నమైన; అభిశోభిత = మిక్కిలి శోభిల్లుతున్న; వక్త్రున్ = ముఖము కలవానిని; నిహత = పోగొట్టబడిన; అఘ = పాపములు; కర్తృన్ = కలుగ చేసి; జన = లోకులకు; సంపత్ = సంపదలు; భద్రునిన్ = క్షేమములను కలుగజేయువానిని; రుద్రునిన్ = శివునిన్ {రుద్రుడు - రౌద్రము కలవాడు, శివుడు}.
భావము:- కారుణ్యసముద్రుడైన రుద్రుణ్ణి ఆ ప్రచేతసులు చూశారు. ఆ శంకరుడు దేవతలలో అగ్రగణ్యుడు. మేలిమి బంగారు చాయ గలవాడు. సనకాది యోగివర్యులను సంస్తుతులను పొందేవాడు. మూడు కన్నులవాడు. భక్తులను వెంటనంటి ఉండేవాడు. మహైశ్వర్య సంపన్నుడు. ప్రసన్న వదనం కలవాడు. సజ్జనులకు సంపదలను అనుగ్రహించేవాడు. అటువంటి రుద్రుని…
తెభా-4-696-క.
కని వారలు దమ మనముల
ననురాగము నద్భుతంబు ననయముఁ బొడమన్
వినయము దోఁపగఁ దత్పద
వనజములకు మ్రొక్కి భక్తి వశగతు లగుచున్.
టీక:- కని = చూసి; వారలున్ = వారు; తమ = తమ యొక్క; మనములన్ = మనసు లందు; అనురాగము = ప్రీతి; అద్భుతము = అద్భుతము; పొడమన్ = పొడచూపగ; వినయమున్ = వినయము; తోపగన్ = కనపడునట్లు; తత్ = అతని; పద = పాదములు అనెడి; వనజముల్ = పద్మముల; కున్ = కి; మ్రొక్కి = మొక్కి; భక్తిన్ = భక్తికి; వశగతులు = వశమైనవారు; అగుచున్ = అగుచూ.
భావము:- ప్రచేతసులు చూచి తమ మనస్సులలో అనురాగం, అద్భుతం కలుగగా భక్తి పరవశులై సవినయంగా ఆయన పాదపద్మాలకు మ్రొక్కారు.
తెభా-4-697-వ.
భగవంతుండును నఖిల ధర్ముండును గృపాళుండును భక్తవత్సలుం డును నఖిల పాపహరుండును నయిన హరుండు ప్రీతుం డగుచుం బ్రసన్నాంతఃకరణులు ధర్మజ్ఞులు శీలసంపన్నులు సంప్రీతులు నయిన వారల కిట్లనియె.
టీక:- భగవంతుండునున్ = శివుడు {భగవంతుడు - మహిమాన్వితుడు, శివుడు}; అఖిలధర్ముండును = శివుడు {అఖిల ధర్ముడు - సర్వ ధర్మములు తానైనవాడు, శివుడు}; కృపాళుండును = శివుడు {కృపాళుడు - దయామయుడు, శివుడు}; భక్తవత్సలుండును = శివుడు {భక్త వత్సలుడు - భక్తులఎడ వాత్సల్యముకలవాడు, శివుడు}; అఖిలపాపహరుండును = శివుడు {అఖిల పాప హరుడు – సర్వ పాపములను హరించువాడు, శివుడు}; అయిన = అయిన; హరుండు = శివుడు {హరుడు - హరము (లయము) కారణుడు, శివుడు}; ప్రీతుడు = సంతోషించినవాడు; అగుచున్ = అగుచూ; ప్రసన్న = ప్రసన్నమైన; అంతఃకరణులు = మనసు కలవారు; ధర్మజ్ఞులున్ = వేదధర్మము తెలిసినవారు; శీల = మంచి నడవడికలు యనెడి; సంపన్నులు = సంపదలు కలవారు; సంప్రీతులు = చక్కటి సంతోషము కలవారు; అయిన = అయినట్టి; వారల్ = వారి; కిన్ = కి; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను.
భావము:- భగవంతుడు, సకల ధర్మాలు తెలిసినవాడు, దయామయుడు, భక్తులపట్ల వాత్సల్యం కలవాడు, దర్శనంతో అన్ని పాపాలను హరించేవాడు అయిన శంకరుడు సంతోషించి ధర్మములు తెలిసినవారు, ప్రసన్నమైన మనస్సులు కలిగినవారు, తన దర్శనంతో తృప్తిని పొందినవారు అయిన ప్రచేతసులతో ఇలా అన్నాడు.
తెభా-4-698-సీ.
వినుఁడు నృపాల నందనులార! మీ మదిఁ-
గల తలం పెల్లను గానవచ్చె;
మీకు భద్రం బగు; మీ యెడ నే నను-
గ్రహబుద్ధిచే నిటు గానఁబడితిఁ;
గైకొని యిపుడు సూక్ష్మముఁ ద్రిగుణాత్మక-
ము నగు నా ప్రకృతికంటెను ధరణిని
బరఁగు జీవుని కంటెఁ బరుఁడైన వాసుదే-
వుని చరణాబ్జముల్ దనరు భక్తి
తెభా-4-698.1-తే.
నర్థి నెవ్వరు భజియింతు రట్టివారు
నాకుఁ బ్రియతముల్; వారికి నయచరిత్రు
లార! యేను బ్రియుండనై భూరిమహిమ
వెలయు చుండుదు; నది గాక వినుఁడు మీరు.
టీక:- వినుడు = వినండి; నృపాలనందనులారా = రాకుమారులారా; మీ = మీ యొక్క; మదిన్ = మనసున; కల = ఉన్నట్టి; తలంపున్ = ఆలోచన; ఎల్లన్ = సమస్తము; కానవచ్చెన్ = తెలిసినది; మీ = మీ; కున్ = కు; భద్రంబున్ = శుభము; అగున్ = కలుగును; మీ = మీ; ఎడన్ = అందు; నేన్ = నేను; అనుగ్రహ = అనుగ్రహించెడి; బుద్ధి = ఉద్దేశ్యము; చేన్ = చేత; ఇటున్ = ఇలా; కనబడితిన్ = కనిపించితిని; కైకొని = పూని; ఇపుడు = ఇప్పుడు; సూక్ష్మమున్ = సూక్ష్మమైనది; త్రిగుణాత్మకమున్ = త్రిగుణములుకలది; అగు = అయిన; నా = నా యొక్క; ప్రకృతి = స్వభావము; కంటెనున్ = కంటె; ధరణినిన్ = భూమిమీద; పరగు = ప్రసిద్ధమగు; జీవుని = మానవుని; కంటెన్ = కంటె; పరుడు = పరమైనవాడు; ఐన = అయిన; వాసుదేవునిన్ = విష్ణుని; చరణ = పాదములు అనెడి; అబ్జముల్ = పద్మములను; తనరు = అతిశయించెడి; భక్తిన్ = భక్తితో; అర్థిన్ = కోరి; ఎవ్వరున్ = ఎవరైతే.
భజియింతురు = పూజింతురో; అట్టి = అటువంటి; వారు = వారు; నాకున్ = నాకు; ప్రియతముల్ = అత్యంతప్రీతికలవారు {ప్రియలు - ప్రియతరులు - ప్రియతములు}; వారికిన్ = వారికి; నయ = చక్కటి; చరిత్రులారా = చరిత్రకలవారా; ఏను = నేను; ప్రియుండను = ప్రీతి కల వాడను; ఐ = అయ్యి; భూరి = అత్యధికమైన; మహిమన్ = మహిమతో; వెలయుచుండుదున్ = విలసిల్లుతుండుదును; అది = అంతే; కాక = కాకుండ; వినుడు = వినండి; మీరు = మీరు.
భావము:- “రాకుమారులారా! వినండి. మీ మనస్సులోని అభిప్రాయం తెలిసింది. మీకు శుభం కలుగుతుంది. మిమ్మల్ని అనుగ్రహించడానికి ఇలా దర్శన మిచ్చాను. సూక్ష్మమూ, త్రిగుణాత్మకమూ అయిన నా స్వభావం కంటే, జీవులలో ప్రసిద్ధుడైన మానవుని కంటే పరమైనవాడు అయిన వాసుదేవుని పాదపద్మాలను ఎవరైతే భక్తితో పూజిస్తారో అటువంటివారు నాకు మిక్కిలి ఇష్టమైనవారు. వారికి నేను ఇష్టుడనై మహిమాన్వితుడనై విలసిల్లుతాను. సుచరిత్రులారా! ఇంకా వినండి.
తెభా-4-699-వ.
స్వధర్మ నిరతుండైన పురుషుం డనేక జన్మాంతర సుకృతవిశేషంబులం జతుర్ముఖత్వంబు నొంది, తదనంతరంబునం బుణ్యాతిరేకంబున నన్నుం బొంది యధికారాంతంబున నేనును దేవతాగణంబులును నవ్యాకృతంబైన యే హరిపదంబును బొందుదు; మట్టి పదంబు భాగవతుండు దనంతనె పొందుం; గావున మీరు భాగవతత్త్వంబు నొందుటం జేసి నాకుం బ్రియులై యుండుదురు; భాగవత జనంబులకు నాకంటె నధిక ప్రియుండు లేఁడు; గాన వివిక్తంబును జప్యంబును బవిత్రంబును మంగళంబును నిశ్శ్రేయస కరంబును నైన నా వచనంబు నాకర్ణింపుఁడు; సర్గాదిని బ్రహ్మ నిజనందనుల కెఱింగించిన శ్రీహరి స్తోత్రంబు మీకు నెఱింగింతు; విను; డది యెట్టిదనిన.
టీక:- స్వధర్మ = స్వంత ధర్మముతో; నిరతుండున్ = మిక్కిలి ఆసక్తి కలవాడు; ఐన = అయిన; పురుషుండు = మానవుడు; అనేక = అనేకమైన; జన్మ = జన్మముల; అంతర = లలోని; సుకృత = పుణ్యముల; విశేషంబువలన్ = విశిష్టతచే; చతుర్ముఖత్వంబున్ = బ్రహ్మపదవిని {చతుర్ముఖత్వము - చతుర్ముఖు (నాలుగు ముఖముల వాని, బ్రహ్మదేవుని) తత్వము (పదవి), బ్రహ్మత్వము}; ఒంది = పొంది; తదనంతరంబునన్ = తరువాత; పుణ్య = పుణ్యము యొక్క; అతిరేకంబునన్ = అతిశయమువలన; నన్నున్ = నన్ను (శివత్వమును); పొంది = పొంది; అధికార = అర్హత ఉన్న కాలము; అంతంబునన్ = అంతములో; నేనునున్ = నేను కూడ; దేవతా = దేవతల; గణంబులునున్ = సమూహములును; అవ్యాకృతంబు = విశదపరచుటకు రానిది; ఐన = అయిన; ఏ = ఏ; హరి = విష్ణుని; పదంబునున్ = స్థితిని; పొందుదుమున్ = పొందెదము; అట్టి = అటువంటి; పదంబున్ = పదవిని; భాగవతుండున్ = భాగవతమా ర్గానుయాయి; తనంతనె = తనంతతనే; పొందున్ = పొందును; కావునన్ = కనుక; మీరు = మీరు; భాగవత = భాగవతము యొక్క; తత్త్వమున్ = తత్త్వమును; ఒందుటన్ = పొందుట; చేసి = వలన; నాకున్ = నాకు; ప్రియులు = ప్రీతి కలవారు; ఐ = అయ్యి; ఉండుదురు = ఉంటారు; భాగవత = భాగవతులు యైన; జనంబుల్ = వారి; కున్ = కి; నా = నా; కంటెన్ = కంటె; అధిక = అధికమైన; ప్రియుండు = ప్రీతిపాత్రుడు; లేడు = లేడు; కాన = కావున; వివిక్తంబునున్ = వివేకము కలది; జప్యంబునున్ = జపింప దగినది; పవిత్రంబునున్ = పావనమైనది; మంగళంబును = శుభకరమైనది; నిశ్శ్రేయస = మోక్షమును; కరంబునున్ = కలిగించునది; ఐన = అయిన; నా = నా యొక్క; వచనంబున్ = మాటలను; ఆకర్ణింపుడు = వినుడు; సర్గ = సృష్టి; ఆదిని = మొదటిలో; బ్రహ్మ = బ్రహ్మదేవుడు; నిజ = తన; నందనుల్ = పుత్రుల; కిన్ = కి; ఎఱింగించిన = తెలిపిన; శ్రీహరి = విష్ణుమూర్తి; స్తోత్రంబున్ = స్తోత్రమును; మీకున్ = మీకు; ఎఱింగింతున్ = తెలిపెదను; వినుడు = వినండి; అది = అది; ఎట్టిది = ఎటువంటిది; అనినన్ = అన్నచో.
భావము:- నిరంతరం స్వధర్మాన్ని ఆచరించిన పురుషుడు పెక్కు జన్మాల పుణ్యం చేత బ్రహ్మత్వాన్ని పొందుతాడు. అంతకంటే ఎక్కువ పుణ్యం చేత నన్ను పొందుతాడు. నేను బ్రహ్మాది దేవతలు అధికారాంతంలో పొందే విష్ణుపదాన్ని హరిభక్తుడు తనంతతానే పొందుతాడు. మీరు భాగవతులు కనుక నాకు ఇష్టులై ఉన్నారు. భాగవత భక్తులకు నాకంటె ఇష్టుడు మరొకడు లేడు. కాబట్టి వివేకవంతమైనది, జపింపదగినది, పవిత్రమైనది, శుభప్రదమైనది, మోక్షప్రదమైనది అయిన నా ఉపదేశాన్ని వినండి. సృష్టి ఆరంభంలో బ్రహ్మ తన పుత్రులకు చెప్పిన శ్రీహరి స్తోత్రాన్ని మీకు తెలుపుతాను. అది ఎటువంటిదంటే….
తెభా-4-700-క.
వనజాసనుఁ డాత్మజు లగు
సనకాదులఁ జూచి పలికె సమ్మతితోడన్
వినుఁడు కుమారకులారా!
వనజోదరు మంగళస్తవం బెఱిఁగింతున్.
టీక:- వనజాసనుడున్ = బ్రహ్మదేవుడు {వనజాసనుడు - వనమున (నీట) జము పుట్టినది (పద్మము) ఆసనముగా కలవాడు, బ్రహ్మదేవుడు}; ఆత్మజులు = పుత్రులు; అగు = అయిన; సనక = సనకుడు; ఆదులన్ = మొదలగు వారిని; చూచి = చూసి; పలికెన్ = పలికెను; సమ్మతి = అంగీకారము; తోడన్ = తోటి; వినుడు = వినండి; కుమారకులారా = పిల్లలు; వనజోదరున్ = విష్ణుమూర్తి యొక్క {వన జోదరుడు - వనజము (పద్మము)న పుట్టినవాడు, విష్ణువు}; మంగళ = శుభకరమైన; స్తవంబున్ = స్తోత్రమును; ఎఱిగింతున్ = తెలిపెదను.
భావము:- బ్రహ్మదేవుడు తన కుమారులైన సనకాదులను చూచి ఇలా అన్నాడు “కుమారులారా! వినండి. శుభప్రదమైన విష్ణు స్తోత్రాన్ని చెప్తాను”.
తెభా-4-701-వ.
అని హరి నుద్దేశించి వారలు విన నిట్లనియె "నో! యీశా! యాత్మవేదు లైన వారలకు భవదీయోత్కర్షంబు స్వానందలాభకరంబు గావున నట్టి స్వానందలాభంబు మాకుం గలుగ వలయు; నీవు పరిపూర్ణానంద స్వరూపుండవు; ఇట్టి సర్వాత్మకుండవైన నీకు నమస్కరింతు"నని వెండియు నిట్లనియె.
టీక:- అని = అని; హరిన్ = నారాయణుని; ఉద్దేశించి = గురించి; వారలు = వారు; వినన్ = వినునట్లు; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియెన్ = పలికెను; ఈశా = నారాయణా {ఈశుడు - ప్రభుత్వము కలవాడు, భగవంతుడు}; ఆత్మ = ఆత్మజ్ఞానము; వేదులు = తెలిసినవారు; ఐన = అయిన; వారలు = వారి; కున్ = కి; భవదీయ = నీ యొక్క; ఉత్కర్షంబున్ = స్తుతించుట; స్వానంద = స్వ (తనకు) ఆనందమును, సు (మంచి) ఆనందమును; లాభ = ప్రయోజనమును; కరంబున్ = కలిగించునది; కావునన్ = అందుచేత; అట్టి = అటువంటి; స్వానందలాభంబున్ = స్వానందలాభములు; మాకున్ = మాకు కూడ; కలుగవలయున్ = కలుగవలెను; నీవున్ = నీవు; పరిపూర్ణ = సంపూర్ణ; ఆనంద = ఆనందము; స్వరూపుండవు = స్వరూపముగా కలవాడవు; ఇట్టి = ఇటువంటి; సర్వాత్మకుండవు = సర్వము తానైనవాడవు; ఐన = అయిన; నీ = నీ; కున్ = కు; నమస్కరింతును = నమస్కరించెదను; అని = అని; వెండియున్ = ఇంకను; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియెన్ = పలికెను.
భావము:- అని శ్రీహరిని ఉద్దేశించి తన కుమారులు వింటుండగా ఇలా అన్నాడు “ఓ ఈశ్వరా! ఆత్మజ్ఞానులకు నిన్ను స్తుతించడం ఆనందాన్ని కలిగిస్తుంది. కాబట్టి అటువంటి ఆనందం మాకు కలుగు గాక! ఆనంద స్వరూపుడవు, సర్వాత్మకుడవు అయిన నీకు నమస్కరిస్తున్నాను” అని ఇంకా ఇలా అన్నాడు.
తెభా-4-702-సీ.
పంకజనాభాయ సంకర్షణాయ శాం-
తాయ విశ్వప్రబోధాయ భూత
సూక్ష్మేంద్రియాత్మనే సూక్ష్మాయ వాసుదే-
వాయ పూర్ణాయ పుణ్యాయ నిర్వి
కారాయ కర్మవిస్తారకాయక్షేత్ర-
పా; లాయ త్రైలోక్యపాలకాయ
సోమరూపాయ తేజోబలాఢ్యాయ స్వ-
యం జ్యోతిషే దురన్త్యాయ కర్మ
తెభా-4-702.1-తే.
సాధనాయ పురాపురుషాయ యజ్ఞ
రేతసే జీవతృప్తాయ పృథ్విరూప
కాయ లోకాయ నభసే న్తకాయ విశ్వ
యోనయే విష్ణవే జిష్ణవే నమోస్తు.
టీక:- పంకజనాభాయ = హరి {పంకజనాభుడు - పద్మము నాభిన కలవాడు, విష్ణువు}; సంకర్షణాయ = హరి {సంకర్షణుడు - చతుర్వ్యూహములలోని సంకర్షణుడు, అహంకారమునకు అధిష్టాత, విష్ణువు}; శాంతాయ = హరి {శాంతుడు - శాంతముకలవాడు, విష్ణువు}; విశ్వప్రభోధాయ = హరి {విశ్వప్రభోధాయ - జగతికి చైతన్యము కలిగించువాడు, విష్ణువు}; భూతసూక్ష్మేంద్రియాత్మనే = హరి {భూతసూక్ష్మేంద్రియాత్మన - జీవులకు సూక్ష్మేంద్రియములు (తన్మాత్రలు, ఇంద్రియములు) తానైన వాడు, విష్ణువు}; సూక్ష్మాయ = హరి {సూక్ష్ముడు - సూక్ష్మమే తానైనవాడు, విష్ణువు}; వాసుదేవాయ = హరి {వాసుదేవుడు - చతుర్వ్యూహములలోని వాసుదేవుడు, బుద్ధికి అధిష్టానదేవత, సమస్తమందు వసించెడి దేవుడు, విష్ణువు}; పూర్ణాయ = హరి {పూర్ణుడు - విశ్వమంతా నిండియున్నవాడు, పరిపూర్ణమైనవాడు, విష్ణువు}; పుణ్యాయ = హరి {పుణ్యుడు - పుణ్యమే తానైనవాడు, విష్ణువు}; నిర్వికారాయ = హరి {నిర్వికారుడు - వికారములు (మార్పులు) లేనివాడు, విష్ణువు}; కర్మవిస్తారకాయ = హరి {కర్మవిస్తారకాయుడు - వేదకర్మలను విస్తరింపజేయువాడు, విష్ణువు}; క్షేత్రపాలాయ = హరి {క్షేత్రపాలుడు - శరీరములు అనెడి క్షేత్రములను పాలించువాడు, విష్ణువు}; త్రైలోక్యపాలకాయ = హరి {త్రైలోక్యపాలకుడు - త్రైలోక్య (ముల్లోకములను) పాలకుడు, విష్ణువు}; సోమరూపాయ = హరి {సోమరూపుడు - స ఉమ (శివుని) రూపము కలవాడు, విష్ణువు}; తేజోబలాఢ్యాయ = హరి {తేజోబలాఢ్యుడు - తేజము బలము మిక్కిలిగా కలవాడు, విష్ణువు}; స్వయంజ్యోతిషే = హరి {స్వయంజ్యోతిషుడు - స్వయముగా ప్రకాశము కలవాడు, విష్ణువు}; దురన్తాయ = హరి {దురన్తుడు - దురితములను అంతముచేయువాడు, విష్ణువు}; కర్మసాధనాయ = హరి {కర్మసాధనుడు - వేదకర్మలకు సాధనమైనవాడు, విష్ణువు}.
పురాపురుషాయ = హరి {పురాపురుషుడు - పురాణపురుషుడు, విష్ణువు}; యజ్ఞరేతసే = హరి {యజ్ఞరేతస్సుడు - యజ్ఞమునకు రేతస్సువంటివాడు (కారణుడు), విష్ణువు}; జీవతృప్తాయ = హరి {జీవతృప్తుడు - జీవమనెడు తృప్తము (పురోడాశము, యజ్ఞార్థమైన ఆపూపము) కలవాడు, విష్ణువు}; పృథ్విరూపకాయ = హరి {పృథ్విరూపకుడు - పృథ్వి (పెద్ద, బృహతి) రూపము కలవాడు, ఉరుగాయుడు, విష్ణువు}; లోకాయ = హరి {లోకుడు - లోకము స్వరూపముగ కలవాడు, విష్ణువు}; నభసే = హరి {నభస్సు - ఆకాశము తానైనవాడు, విష్ణువు}; అన్తకాయ = హరి {అన్తకుడు - లయకారకుడు, విష్ణువు}; విశ్వయోనయే = హరి {విశ్వయోని - విశ్వమునకు ఉత్పత్తిస్థానమైనవాడు, విష్ణువు, విశ్వమునకు కారణ మయినవాడు, విష్ణుసహస్రనామములు శ్రీశంకర భాష్యం 117వ నామం, 149వ నామం}; విష్ణవే = హరి {విష్ణువు - వ్యాపించెడివాడు, విష్ణువు}; జిష్ణవే = హరి {జిష్ణవు - జయించెడివాడు, విష్ణువు}; నమోస్తు = నమస్కారము.
భావము:- “పద్మనాభుడవు, సంకర్షణుడవు, శాంతుడవు, జగతికి చైతన్యాన్ని కలిగించేవాడవు, తన్మాత్రలకూ ఇంద్రియాలకూ ఆశ్రయమైనవాడవు, సూక్ష్మమే నీవైనవాడవు, వాసుదేవుడవు, పరిపూర్ణమైనవాడవు, పుణ్యశరీరుడవు, నిర్వికారుడవు, వేదకర్మలను విస్తరింప జేసినవాడవు, దేహము లనెడి క్షేత్రాలను పాలించేవాడవు, ముల్లోకాలకు పాలకుడవు, సోమరూపుడవు, అధిక తేజస్సూ బలమూ కలవాడవు, స్వయంప్రకాశం కలవాడవు, అంతం లేనివాడవు, వేదకర్మలకు సాధనమైనవాడవు, పురాణ పురుషుడవు, యజ్ఞకారకుడవు, జీవ తృప్తుడవు, ఉరుగాయుడవు, లోకస్వరూపుడవు, ఆకాశం నీవే అయినవాడవు, లయకారుడవు, విశ్వకర్తవు, సర్వ వ్యాపకుడవు, జిష్ణుడవు అయిన నీకు నమస్కారం.
తెభా-4-703-సీ.
స్వర్గాపవర్గ సుద్వారాయ సర్వ ర-
సాత్మనే పరమహంసాయ ధర్మ
పాలాయ సద్ధిత ఫలరూపకాయ కృ-
ష్ణాయ ధర్మాత్మనే సర్వశక్తి
యుక్తాయ ఘన సాంఖ్య యోగీశ్వరాయ హి-
రణ్య వీర్యాయ రుద్రాయ శిష్ట
నాథాయ దుష్ట వినాశాయ శూన్య ప్ర-
వృత్తాయ కర్మణే మృత్యవే వి
తెభా-4-703.1-తే.
రాట్ఛరీరాయ నిఖిల ధర్మాయ వాగ్వి
భూతయే నివృత్తాయ సత్పుణ్య భూరి
వర్చ సేఖిల ధర్మదేహాయ చాత్మ
నే నిరుద్ధాయ నిభృతాత్మనే నమోస్తు.
టీక:- స్వర్గాపర్గసుద్వారాయ = హరి {స్వర్గాపర్గసుద్వారము - స్వర్గమునకు అపవర్గము (మోక్షము)నకు మంచిద్వారమువంటివాడు, విష్ణువు}; సర్వరసాత్మనే = హరి {సర్వరసాత్మ - సమస్త రసములకు అంతర్యామి, విష్ణువు}; పరమహంసాయ = హరి {పరమహంస - అత్యున్నతమైన ఆత్మ, పరమాత్మ, విష్ణువు}; ధర్మపాలాయ = హరి {ధర్మపాల - ధర్మమును కాపాడెడివాడు, విష్ణువు}; సద్ధితఫలరూపకాయ = హరి {సద్ధితఫలరూపకుడు - సత్ (మంచివారి)కి ఫలితమే రూపము యైనవాడు, విష్ణువు}; కృష్ణాయ = హరి {కృష్ణుడు - నల్లనివాడు, విష్ణువు}; ధర్మాత్మనే = హరి {ధర్మాత్మ - సకల ధర్మములకు అంతర్యామి, విష్ణువు}; సర్వశక్తియుక్తాయ = హరి {సర్వశక్తియుక్తుడు - సమస్తమైన శక్తులుకలవాడు, విష్ణువు}; ఘనసాంఖ్యయోగీశ్వరాయ = హరి {ఘనసాంఖ్యయోగీశ్వరుడు - ఘన (గొప్ప) సాంఖ్యయోగులకు ఈశ్వరుడు, విష్ణువు}; హిరణ్యవీర్యాయ = హరి {హిరణ్యవీర్యుడు - హిరణ్యగర్భాండమునకు వీర్యము (కారణభూతము) యైనవాడు, విష్ణువు}; రుద్రాయ = హరి {రుద్రుడు - రౌద్రము కలవాడు, విష్ణువు}; శిష్టనాథాయ = హరి {శిష్టనాథాయ - శిష్టు (జ్ఞాను)లకు నాథుడు (రక్షకుడు), విష్ణువు}; దుష్టవినాశాయ = హరి {దుష్టవినాశ - చెడును (పాపులను) నాశనము చేయువాడు, విష్ణువు}; శూన్యప్రవృత్తాయ = హరి {శూన్యప్రవృత్తుడు - శూన్యమైన ప్రవృత్తులు కలవాడు, విష్ణువు}; అకర్మణే = హరి {అకర్మణుడు - కర్మములు అంచరించనివాడు, విష్ణువు}; మృత్యవే = హరి {మృత్యువు - మృత్యుస్వరూపుడు, విష్ణువు}; విరాట్చరీరాయ = హరి {విరాట్చరీరుడు - విరాట్ (విశ్వము సమస్తమును) దేహముయైన వాడు, విశ్వరూపుడు, విష్ణువు}.
నిఖిలధర్మాయ = హరి {నిఖిలధర్ముడు - సమస్తమైన ధర్మములు తానైనవాడు, విష్ణువు}; వాగ్విభూతయే = హరి {వాగ్విభూతుడు - వాక్కు అనెడి వైభవముయైనవాడు, విష్ణువు}; నివృత్తాయ = హరి {నివృత్తుడు - ప్రవృత్తులు లేనివాడు, విష్ణువు}; సత్పుణ్యభూరివర్చసే = హరి {సత్పుణ్యభూరివర్చస్సు - సత్(సత్యమైన) పుణ్య (మనోజ్ఞమైన) భూరి (గొప్ప) వర్చస్ (ప్రకాశముగలవాడు, విష్ణువు}; అఖిలధర్మదేహాయ = హరి {అఖిలధర్మదేహుడు - సమస్త ధర్మముల స్వరూపమైనవాడు, విష్ణువు}; చ = మరియు; ఆత్మనే = హరి {ఆత్మ - పరమాత్మ, విష్ణువు}; అనిరుద్దాయ = హరి {అనిరుద్దః - అడ్డుకొనరానివాడు, ఎదురులేనివాడు, చతుర్వ్యూహములలోని అనిరుద్ధుడు (చిత్తమునకు సంకేతము), విష్ణువు, విష్ణుసహస్రనామములు శ్రీశంకరభాష్యం 185వ నామం}; నిభృతాత్మనే = హరి {నిభృతాత్మ - వృద్ధిక్షయములులేని స్థిరమైన ఆత్మ, విష్ణువు}; నమోస్తు = నీకు నమస్కారము.
భావము:- స్వర్గ మోక్షాలను పొందటానికి కారణమైనవాడవు, జలరూపుడవు, సూర్యుడవు, ధర్మరక్షకుడవు, సజ్జనులకు హితమైన ఫలాలను ఇచ్చేవాడవు, కృష్ణుడవు, ధర్మాత్ముడవు, సర్వశక్తియుతుడవు, కపిలుడవు, హిరణ్యగర్భుడవు, అగ్నిరూపుడవు, రుద్రుడవు, శిష్ట రక్షకుడవు, దుష్ట శిక్షకుడవు, శూన్యప్రవృత్తుడవు, కర్మ స్వరూపుడవు, మృత్యుదేవుడవు, విరాట్ శరీరధారివి, సర్వ ధర్మస్వరూపుడవు, వాక్ స్వరూపుడవు, నివృత్తుడవు, గొప్ప వర్చస్సు కలవాడవు, సకల ధర్మదేహుడవు, ఆత్మస్వరూపుడవు, అనిరుద్ధుడవు, వృద్ధి క్షయాలు లేనివాడవు అయిన నీకు నమస్కారం.
తెభా-4-704-తే.
సర్వ సత్త్వాయ దేవాయ సన్నియామ
కాయ బహిరన్తరాత్మనే కారణాత్మ
నే సమస్తార్థ లిఙ్గాయ నిర్గుణాయ
వేధసే జితాత్మక సాధవే నమోస్తు.
టీక:- సర్వసత్తాయ = హరి {సర్వ సత్తుడు - అఖిలమైన సత్తువలు (సామర్థ్యములు) తానైన వాడు, విష్ణువు}; దేవాయ = హరి {దేవ - దేవుడు, విష్ణువు}; సన్నియామకాయ = హరి {సన్నియామకుడు - సత్ (సత్యమైన) నియామకుడు, విష్ణువు}; బహిరన్తరాత్మనే = హరి {బహిర న్తరాత్మ - పరమాత్మ మరియు అంతరాత్మ అయినవాడు, విష్ణువు}; కారణాత్మనే = హరి {కారణాత్మ - కారణభూతమైన ఆత్మ, విష్ణువు}; సమస్తార్థలిఙ్గాయ = హరి {సమస్తార్థ లిఙ్గము - సమస్త ప్రయోజనములకు లింగము (చిహ్నము) యైనవాడు, విష్ణువు}; నిర్గుణాయ = హరి {నిర్గుణుడు - త్రిగుణాతీతుడు, విష్ణువు}; వేధసే = హరి {వేధ - బ్రహ్మదేవుని స్వరూపము యైనవాడు, విష్ణువు}; జితాత్మకసాధవే = హరి {జితాత్మక సాధు - చిత్తమనెడి ఆత్మను జయించిన సాధు స్వరూపుడు, విష్ణువు}; నమోస్తు = నమస్కారము.
భావము:- సర్వ సత్త్వుడవు, దేవుడవు, నియామకుడవు, బయట లోపల వ్యాపించి ఉండేవాడవు, సమస్త అర్థచిహ్న స్వరూపుడవు, నిర్గుణుడవు, సృష్టికర్తవు, జితాత్మక సాధు స్వరూపుడవు అయిన నీకు నమస్కారం”
తెభా-4-705-వ.
అని మఱియుఁ "బ్రద్యుమ్నుండవును నంతరాత్మవును సమస్త శేష కారణుండవును చాతుర్హోత్రరూపుండవును నంతకుండవును సర్వజ్ఞుండవును జ్ఞానక్రియారూపుండవును నంతఃకరణవాసివియును నైన నీకు నమస్కరింతు"నని.
టీక:- అని = అని; మఱియున్ = ఇంకను; ప్రద్యుమ్నుండవు = హరి {ప్రద్యుమ్నుడు - చతుర్వ్యూహములలోని ప్రద్యుమ్నుండు, అహంకారము సంజ్ఞగా కలవాడు, విష్ణువు}; అంతరాత్మవును = హరి {అంతరాత్మ - లోపల నుండెడి ఆత్మ, విష్ణువు}; సమస్తశేషకారణుండవును = హరి {సమస్త శేష కారణుడు - సమస్తము తనలోని భాగము కాగా శేషము(మిగిలినదాని)నకు కారణము యైనవాడు, విష్ణువు}; చాతుర్హోత్రరూపుండవును = హరి {చాతుర్హోత్ర రూపుడు - చాతుర్హోత్రము స్వరూపమైనవాడు, విష్ణువు}; అంతకుండవును = హరి {అంతకుడు – లయ కారణుడు, విష్ణువు}; సర్వజ్ఞుండవును = హరి {సర్వజ్ఞుడు - సమస్తమైన జ్ఞానము కలవాడు, విష్ణువు}; జ్ఞానక్రియారూపుండవును = హరి {జ్ఞాన క్రియా రూపుడు - తత్త్వజ్ఞానము వేదక్రియలు స్వరూపము యైనవాడు, విష్ణువు}; అంతఃకరణవాసివియున్ = హరి {అంతఃకరణ వాసి - అంతఃకరణములో నివసించెడివాడు, విష్ణువు}; ఐన = అయిన; నీకున్ = నీకు; నమస్కరింతును = నమస్కరించెదను; అని = అని.
భావము:- అని ఇంకా “ప్రద్యుమ్నుడవు, అంతరాత్మవు, సమస్త శేషకారకుడవు, నాలుగు హోత్రాలు రూపు గొన్నవాడవు, లయకారుడవు, సర్వజ్ఞుడవు, జ్ఞానక్రియా స్వరూపుడవు, అంతఃకరణమందు నివసించేవాడవు అయిన నీకు నమస్కారం.
తెభా-4-706-క.
అనఘా! దేవ! భవత్పద
వనరుహ సందర్శనేచ్ఛ వఱలిన మాకున్
విను వైష్ణవ సత్కృతమై
యెనయు భవద్దర్దర్శనంబు నీవె మహాత్మా!
టీక:- అనఘా = పుణ్యుడా; దేవ = దేవుడ; భవత్ = నీ యొక్క; పద = పాదములు అనెడి; వనరుహ = పద్మమును; సందర్శన = చూసెడి; ఇచ్చన్ = కోరికతో; వఱలిన = వర్తిల్లెడి; మా = మా; కున్ = కు; విను = వినుము; వైష్ణవ = విష్ణుభక్తులచేత; సత్కృతము = పూజింపబడినది; ఐ = అయ్యి; యెనయు = అతిశయించు; భవత్ = నీ యొక్క; దర్శనంబున్ = దర్శనమును; ఈవె = ఇమ్ము; మహాత్మ = గొప్పవాడ.
భావము:- పుణ్యాత్మా! దేవా! నీ పాద పద్మాలను చూడగోరుతున్న మాకు పరమ భక్తులు పూజించిన నీ దర్శనాన్ని ప్రసాదించు.
తెభా-4-707-వ.
అది యెట్టి దనిన.
టీక:- అది = అది; ఎట్టిది = ఎటువంటిది; అనిన = అన్నచో.
భావము:- ఆ దర్శనం ఎటువంటిదంటే…
తెభా-4-708-క.
అనఘ! సకలేంద్రియగుణాం
జనమును భక్తప్రియంబు జలదశ్యామం
బును సౌందర్య సమగ్రము
ననుపమమును నిఖిల మంగళావహ మగుచున్.
టీక:- అనఘ = పుణ్యుడా; సకల = సర్వ; ఇంద్రియ = ఇంద్రియముల; గుణాన్ = లక్షణములకు; అంజనమున్ = అంజనము , కాటుక; భక్త = భక్తులకు; ప్రియంబున్ = ప్రీతికరము; జలద = మేఘమువలె; శ్యామంబునున్ = నల్లనిది; సౌందర్య = అందమునకు; సమగ్రము = సంపూర్ణత్వము; అనుపమును = సాటిలేనిది; నిఖిల = సర్వ; మంగళ = శుభములకు; ఆవహము = కలుగజేయునది; అగుచున్ = అగుచూ.
భావము:- పుణ్యాత్మా! నీ రూపం సర్వేంద్రియాలకు ఆనందాన్ని కలిగిస్తుంది. భక్తులకు ప్రియమైనది. నీలిమేఘఛాయ కలది. సంపూర్ణమైన సౌందర్యం కలది. సాటి లేనిది. శాశ్వతమైన శుభాలను సమకూరుస్తుంది.
తెభా-4-709-వ.
మఱియును.
టీక:- మఱియున్ = ఇంకను.
భావము:- ఇంకా…
తెభా-4-710-సీ.
అళికులోపమ లసదలక శోభిత మగు-
నమృతాంశు రేఖానిభాననమును
సమకర్ణ దివ్య భూషా ప్రభా కలితంబు-
సుందర భ్రూనాస సురుచిరంబు
సలలిత కుంద కుట్మల సన్నిభద్విజ-
పూరిత స్నిగ్ధ కపోల యుగము
పద్మ పలాశ శోభన లోచనంబును-
మందస్మితాపాంగ సుందరమును
తెభా-4-710.1-తే.
సస్మితాలోక సతత ప్రసన్న ముఖముఁ
గంబు సుందర రుచిర మంగళ గళంబు
హారమణి కుండలప్రభాపూర కలిత
చారు మృగరాజ సన్నిభ స్కంధ యుతము.
టీక:- అళి = తుమ్మెదల; కుల = గుంపుతో; ఉపమ = పోల్చదగిన; లసత్ = మెరుస్తున్న; అలక = ముంగురులతో; శోభితము = శోభిల్లుతున్నది; అగు = అయిన; అమృతాంశురేఖా = వెన్నెలకిరణము {అమృతాంశుడు - అమృతము వంటి అంశ (వెన్నెల) కలవాడు, చంద్రుడు}; నిభ = వంటి; ఆననమున్ = ముఖము; సమ = చక్కటి; కర్ణ = చెవుల; దివ్య = దివ్యమైన; భూష = భూషణముల; ప్రభా = కాంతులు; కలితంబున్ = కలిగినది; సుందర = అందమైన; భ్రూ = కనుబొమలు; నాస = ముక్కుతో; సు = మిక్కిలి; రుచిరంబున్ = తేజోవంతమైనది; సలలిత = అందము గల; కుంద = మల్లె; కుట్మల = అరవిరసిన (పరువానికి వచ్చిన) మొగ్గల; సన్నిభ = వంటి; ద్విజ = పళ్ళతో; పూరిత = నిండైన; స్నిగ్ధ = నున్నటి; కపోల = బుగ్గల, చెక్కిళ్ళ; యుగ్మము = యుగళము; = పద్మ = పద్మముల; పలాశ = రేక వలె; శోభన = శోభకలిగిన; లోచనంబులును = కన్నులు; మందస్మిత = చిరునవ్వుతోకూడిన; అపాంగ = కడకంటిచూపుతో; సుందరమును = అందమైనది.
సస్మిత = చిరునవ్వుతోకూడిన; సంతత = ఎల్లప్పుడు; ఆలోక = చూపులతో; ప్రసన్న = ప్రసన్నమైన; ముఖమున్ = మోమును; కంబు = శంఖమువలె; సుందర = అందమైన; రుచిర = చక్కటి; మంగళ = శుభకరమైన; గళంబును = కంఠమును; హార = హారములు; మణి = మణులు పొదిగిన; కుండల = చెవికుండలముల; ప్రభా = కాంతులతో; పూర = నిండుదనము; కలిత = కలిగిన; చారు = అందమైన; మృగరాజ = సింహము {మృగరాజు - మృగములలో రాజువంటిది, సింహము}; సన్నిభ = వంటి; స్కంధ = భుజములు; యుతము = కలది.
భావము:- తుమ్మెదల గుంపువలె నీ తలవెంట్రుకలు నల్లగా శోభిస్తాయి. నీ ముఖం చంద్రునికి సాటి వస్తుంది. దివ్య భూషణాల కాంతులతో నీ చెవులు ప్రకాశిస్తాయి. నీ కనుబొమలు, ముక్కు మిక్కిలి సొగసైనవి. నీ దంతాలు మొల్ల మొగ్గల వలె తెల్లగా ఉంటాయి. నీ చెక్కిళ్ళు నిగ్గు దేరుతుంటాయి. నీ కన్నులు కలువరేకుల వలె ప్రకాశిస్తాయి. నీ కడకన్నులు చిరునవ్వులను చిందుతాయి. నీ ముఖం ఎప్పుడూ చిరునవ్వుతో ప్రసన్నంగా ఉంటుంది. నీ కంఠం శంఖానికి సాటి. మణికుండలాల కాంతులతో నీ మేను జిగేలుమంటుంది. నీ నడుము సింహం నడుమువలె సన్నగా ఉంటుంది.
తెభా-4-711-వ.
వెండియు, శంఖ చక్ర గదా పద్మ కలితాయత బాహు చతుష్టయంబును, వైజయంతీ వనమాలికా కౌస్తుభమణి శ్రీవిరాజితంబును, నిత్యానపాయిని యయిన యిందిరాసుందరీరత్న పరిస్పందంబునం దనరి తిరస్కృత నికషోపలం బైన వక్షస్థ్సలంబును, యుచ్ఛ్వాస నిశ్శ్వాసంబులం జంచలంబులైన వళిత్రయ రుచిర ప్రకాశమాన దళోదరంబును, పూర్వ వినిర్గత నిఖిల విశ్వంబునుం బ్రవిష్టంబుఁజేయురీతి నొందు సలిలావర్త సన్నిభ గంభీర నాభివివరంబును, పంకజ కింజల్క విభాసిత దుకూలనిబద్ధ కనక మేఖలా కలాప శోభితశ్యామ పృథు నితంబ బింబంబును, నీలకదళీస్తంభరుచి రోరు యుగళంబును, సమచారు జంఘంబును, నిమ్నజాను యుగళంబును, బద్మపత్ర భాసుర పాదద్వయంబును, మదీయాంతరంగ తమోనివారక నిర్మల చంద్రశకల సన్నిభనఖంబును, గిరీట కుండల గ్రైవేయహార కేయూర వలయ ముద్రికా మణినూపురాది వివిధ భూషణ భూషితంబును, నిరస్త సమస్త నతజన సాధ్వసంబును, భక్తజన మనోహరంబును, సర్వ మంగళాకరంబును నైన భగవద్దివ్య రూపంబుఁ దామస జన సన్మార్గ ప్రదర్శకుండవైన నీవు మాకుం జూపి మమ్ముఁ గృతార్థులం జేయు” మని వెండియు నిట్లనియె.
టీక:- వెండియున్ = ఇంకను; శంఖ = శంఖము; చక్ర = చక్రము; గదా = గద; పద్మ = పద్మములతో; కలిత = కలిగిన; ఆయత = విస్తారమైన; బాహు = చేతుల; చతుష్టయంబునున్ = నాలుగు (4); వైజయంతీ = వైజయంతిపూలు గల; వనమాలికా = వనమాలికలు {వనమాలికలు - ఆకులు పూలుతో అల్లిన మాలికలు}; కౌస్తుభమణి = కౌస్తుభమణిల; శ్రీ = శోభతో; విరాజితంబునున్ = విరాజిల్లుతున్నది; నిత్య = ఎప్పుడును; అనపాయిని = ఎడబాయనిది; అయిన = అయిన; ఇందిర = లక్ష్మి అనెడి; సుందరీ = అందగత్తెలలో; మణి = మణి అనెడి; పరిస్పందంబునన్ = దర్పణమును, అద్దమును; తనరి = అతిశయించి; తిరస్కృత = మెడ్డించెడి, ఓడించెడి; నికషోపలంబున్ = గీటురాయి కలవాడును; ఐన = అయిన; వక్షస్థలంబును = రొమ్ముభాగము; ఉచ్ఛ్వాసనిశ్శ్వాసంబులన్ = ఊపిరి తీయుట వదలుటల వలన; చంచంలంబులు = కదులుతున్నవి; ఐన = అయిన; వళి = ముడుతల; త్రయ = మూటి (3); రుచిర = చక్కటి; ప్రకాశమాన = ప్రకాశించుతున్న; దళ = దట్టమైన; ఉదరంబును = పొట్ట; పూర్వ = పూర్వకాలమున; వినిర్గత = బయటపడిన; నిఖిల = సమస్తమైన; విశ్వంబునున్ = జగత్తును; ప్రవిష్టంబున్ = ప్రవేశపెట్టుట; చేయు = చేసెడి; రీతిన్ = విధమును; ఒందు = పొందు; సలిలావర్త = సుడిగండము; సన్నిభ = వంటి; గంభీర = లోతైన; నాభి = బొడ్డు; వివరంబునున్ = గుంట, కన్నము; పంకజ = పద్మముల; కింజల్క = కేసరముల వంటి; విభాసిత = వైభవముకలిగిన; దుకూల = పట్టుబట్టలు; నిబద్ద = చక్కగాకట్టబడిన; కనక = బంగారు; మేఖలా = మొలనూలు; కలాప = భూషణముతో; శోభిత = శోభకలిగిన; శ్యామ = నల్లని; పృథు = విస్తారమైన; నితంబ = పిరుదులు; బింబంబునున్ = గుండ్రమైనవి; నీల = నల్లని; కదళీ = అరటి; స్తంభ = స్తంభముల; రుచిర = చక్కదనముగల; ఊరు = తొడల; యుగళంబును = జంట; సమ = చక్కటి; చారు = అందమైన; జంఘంబునున్ = పిక్కలు; నిమ్న = గభీరమైన; జాను = మోకాళ్ళ; యుగళంబును = జంట; పద్మ = తామర; పత్ర = ఆకులవలె; భాసుర = ప్రకాశించెడి; పాద = పాదముల; ద్వయంబును = జంట; మదీయ = నాయొక్క; అంతరంగ = మనసులోపలి; తమః = చీకటిని; నివారక = పోగొట్టెడి; నిర్మల = స్వచ్ఛమైన; చంద్ర = చంద్రుని; శకల = వంకకు; సన్నిభ = సమానమైన; నఖంబునున్ = గోర్లు; కిరీట = కిరీటము; కుండల = చెవికుండలములు; గ్రైవేయ = దండలు; హార = హారములు; కేయూర = చేతికడియములు; వలయ = మురుగులు; ముద్రికా = ఉంగరములు; మణి = మణులు పొదిగిన; నూపుర = కడియములు; వివిధ = రకరకముల; భూషణ = నగలతో; భూషితంబును = అలంకరింపబడినది; నిరస్త = పోగొట్టబడిన; సమస్త = అఖిల; నత = నమస్కరించెడి; జన = వారి; సాధ్వసంబును = భయములు; భక్త = భక్తులైన; జన = వారి; మనోహరంబును = సుందరమైనది; సర్వ = అఖిల; మంగళ = శుభములకు; ఆకరమునున్ = నివాసమును; ఐన = అయిన; భగవత్ = భగవంతుని; దివ్య = దివ్యమైన; రూపంబున్ = రూపమును; తామస = తమోగుణము గల; జన = వారిని; సత్ = మంచి; మార్గ = దారిలో; ప్రదర్శకుండవు = చక్కగా చూపెడి వాడవు; ఐన = అయిన; మమ్మున్ = మమ్ములను; కృతార్థులన్ = సార్థకమైన వారిని; చేయుము = చేయుము; అని = అని; మాకున్ = మాకు; చూపి = చూపించి; నీవు = నీవు; వెండియున్ = ఇంకను; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను.
భావము:- ఇంకా నీ నాలుగు చేతులలో శంఖం, చక్రం, గద, పద్మం ఉంటాయి. వైజయంతి అనే వనమాలికను, కౌస్తుభం అనే మణిని, లక్ష్మీదేవి అనే రత్నపుటద్దాన్ని నీవు రొమ్మున ధరిస్తావు. అందుచేత నీరొమ్ము గీటురాయివలె ఉంటుంది. రావి ఆకువంటి నీ పొట్టమీద ఏర్పడిన మూడు ముడుతలు నీ ఉచ్ఛ్వాస నిశ్శ్వాసాలకు కదలుతుంటాయి. నీటి సుడిగుండం వలె లోతైన నీ నాభిరంధ్రం పూర్వం బయటికి వచ్చిన సర్వప్రపంచమును మళ్ళీ లోనికి తీసుకొనే విధంగా ఉంటుంది. నీ నల్లని బలిష్ఠమైన కటి ప్రదేశంపై పద్మకేసరాలు రంగు కలిగిన పట్టు పీతాంబరం, బంగారు మొలత్రాడు ప్రకాశిస్తూ ఉంటాయి. నీ తొడలు నల్లని అరటి బోదెలవలె మెరుగులు చిమ్ముతాయి. నీ పిక్కలు సమంగా అందంగా ఉంటాయి. నీ మోకాళ్ళు పల్లంగా ఉంటాయి. నీ పాదాలు తామర రేకులవలె ఉంటాయి. నీ గోరు నా మనస్సులోని చీకటిని పారద్రోలే నెలవంకవలె ఉంటుంది. కిరీటం, కుండలాలు, కంఠహారాలు, ముత్యాలదండలు, భుజకీర్తులు, కంకణాలు, ఉంగరాలు, మణులు పొదిగిన అందెలు మొదలైన నానావిధాల నగలతో నీ శరీరం అలంకరింపబడి ఉంటుంది. నీ దివ్యరూపం భక్తుల సమస్త పాపాలను పోగొడుతుంది. భక్తుల మనస్సులకు ఆనందాన్ని కలిగిస్తుంది. నీ రూపం సర్వ శుభాలకు నిలయం. నీవు అజ్ఞానులకు మంచి మార్గాన్ని చూపిస్తావు. నీవు మాకు నీ దివ్య రూపాన్ని చూపి మమ్మల్ని ధన్యుల్ని చేయవలసిందిగా వేడుకుంటున్నాము” అని ఇంకా ఇలా అన్నాడు.
తెభా-4-712-సీ.
ఆత్మకుఁ బరిశుద్ధి నర్థించు వారికి-
ధ్యేయ వస్తువు భవద్దివ్యమూర్తి;
యంచిత స్వర్గరాజ్యాభిషిక్తున కైన-
సమధిక స్పృహణీయతముఁడ వీవు;
సద్భక్తియుత భక్త జన సులభుండవు-
దుష్టాత్ములకుఁ గడు దుర్లభుండ;
వాత్మదర్శనులకు నరయ గమ్యుండవు-
నై యర్థి విలసిల్లు దనఘచరిత!
తెభా-4-712.1-తే.
యిట్టి నిఖిల దురారాధ్యు నీశు నిన్ను
నెఱయ సుజనుల కైన వర్ణింపరాదు;
వఱల నెవ్వఁడు పూజించు వాఁడు విడువఁ
జాలునే? పద్మదళనేత్ర! సచ్చరిత్ర!
టీక:- ఆత్మ = ఆత్మ; కున = కి; పరిశుద్ధిన్ = స్వచ్ఛతను; అర్థించు = కోరెడి; వారు = వారు; కిన్ = కి; ధ్యేయ = ధ్యానింపదగిన; వస్తువు = వస్తువు; భవత్ = నీ యొక్క; దివ్య = దివ్యమైన; మూర్తిన్ = స్వరూపము; అంచిత = గౌరవప్రదమైన; స్వర్గ = స్వర్గమున; రాజ్య = రాజ్యమునకు; అభిషిక్తున్ = పట్టముగట్టబడినవాని; కైనన్ = అయినను; సమ = మిక్కిలి; అధిక = అధికమైన; స్పృహణీయతముడవు = కోరదగినవారిలో అత్యుత్తముడవు {స్పృహణీయుడు - స్పృహణీయతరుడు - స్పృహణీయతముడు}; ఈవు = నీవు; సత్ = సత్యమైన; భక్తి = భక్తి; యుత = కలిగుండెడి; జన = వారికి; సులభుండవు = సుళువుగాలభించువాడవు; దుష్ట = చెడ్డ; ఆత్ముల్ = మనసుకలవారల; కున్ = కు; కడు = మిక్కిలి; దుర్లభుండవు = కష్టసాధ్యుడవు; ఆత్మదర్శనుల్ = తత్త్వదర్శనులకు; అరయన్ = విచారించిన; గమ్యుండవు = లక్ష్యము యైనవాడవు; ఐ = అయ్యి; అర్థిన్ = కోరి; విలసిల్లుదు = విరాజిల్లెదవు; అనఘ = పుణ్య; చరిత = నడవడికకలవాడ.
ఇట్టి = ఇటువంటి; నిఖిల = సమస్తమైనవారికి; దురారాధ్యున్ = ఆరాధించుటకు కష్టమైనవాని; ఈశున్ = భగవంతుని; నిన్నున్ = నిన్ను; నెఱయన్ = నిండుగా; సుజనుల్ = దేవతలు; కైనన్ = కి అయినను; వర్ణింపరాదు = స్తుతింపజాలరు; వఱలన్ = వర్తించి; ఎవ్వడు = ఎవరైతే; పూజించు = సేవించునో; వాడు = వాడు; విడువన్ = విడుచుట; పద్మదళనేత్ర = నారాయణ {పద్మదళనేత్రుడు - పదమ్మమురేకులవంటి కన్నులు కలవాడు, విష్ణువు}; సచ్చరిత్ర = మంచి కథలుకలవాడ; చాలునే = చేయగలుగునా.
భావము:- “కమలాక్షా! సచ్చరిత్రా! ఆత్మ పరిశుద్ధిని కోరే వారికి నీ దివ్యమూర్తి ధ్యానింపదగింది. స్వర్గాధిపతికైనా నీవు కోరదగినవాడవే. నీవు భక్తులకు సులభుడవు. దుష్టులకు దుర్లభుడవు. ఆత్మ దర్శనులు నిన్ను పొందగలరు. నీవు దురారాధ్యుడవు. నిన్ను సజ్జనులు కూడ వర్ణింపలేరు. నిన్ను పూజించువాడు నిన్ను విడువలేడు.
తెభా-4-713-చ.
ఎనసిన భక్తియోగమున నే భవదీయపదాబ్జ మొందఁగా
ననయముఁ గోరువాఁడు చటులాగ్రహ భీషణ వీర్యశౌర్య త
ర్జనములచే ననూనగతి సర్వజగంబులు సంహరించు న
య్యనుపముఁడైన కాలునిభయంబును బొందఁడు సుమ్ము కావునన్.
టీక:- ఎనసిన = పొందికైన; భక్తియోగమునన్ = భక్తియోగమున; భవదీయ = నీ యొక్క; పదా = పాదములు అనెడి; అబ్జము = పద్మములను; పొందగా = పొందగా; అనయమున్ = ఎల్లప్పుడు; కోరువాడు = కోరెడివాడు; చటుల = భయంకరము; ఆగ్రహ = కోపము; భీషణ = భీషణము; వీర్య = శౌర్యము; తర్జనముల్ = భయపెడుతూ {తర్జనము - చూపుడు వేలుతో బెదిరించుట}; చేన్ = చేత; అనూన = దేనికిని తగ్గని; గతిన్ = విధముగా; సర్వ = అన్ని; జగంబులున్ = లోకములను; సంహరించున్ = సంహరించెడి; ఆ = ఆ; అనుపముడున్ = సాటిలేనివాడు; ఐన = అయిన; కాలునినన్ = యముని వలన; భయంబునున్ = భయమును; పొందడున్ = పొందడు; సుమ్ము = సుమా; కావునన్ = అందుచేత.
భావము:- భక్తియోగం చేత నీ పాదపద్మాలను ఆశ్రయించినవాడు తీవ్రకోపంతో బెదరిస్తూ సర్వలోకాలను ధ్వంసం చేసే యమునికి కూడా భయపడడు. కనుక…
తెభా-4-714-తే.
ఇట్టి నీ పాదమూలంబు లెవ్వఁడేని
బొంది ధన్యాత్ముఁడౌ నట్టి పుణ్యుఁ డొండు
మనము లోపలఁ గోరునే మఱచియైన?
నవ్యయానంద! గోవింద! హరి! ముకుంద!
టీక:- ఇట్టి = ఇటువంటి; నీ = నీ యొక్క; పాదమూలంబున్ = అరికాలును; ఎవ్వడు = ఎవరు; ఏని = అయితే; పొంది = ధ్యానించి; ధన్యాత్ముడు = ధన్యమైన ఆత్మ కలవాడు; ఔను = అగునో; అట్టి = అటువంటి; పుణ్యుడు = పుణ్యవంతుడు; ఒండు = మరింకొకటి; మనము = మనసు; లోపలన్ = లో; కోరునే = కోరునా ఏమి, కోరడు; మఱచి = మరచిపోయి; ఐనన్ = అయినా; అవ్యయానంద = విష్ణుమూర్తి {అవ్యయానందుడు - తరుగని ఆనంద స్వరూపుడు, విష్ణువు}; గోవింద = విష్ణుమూర్తి; హరి = విష్ణుమూర్తి; ముకుంద = విష్ణుమూర్తి.
భావము:- ఇటువంటి నీ పాదమూలాన్ని ఆశ్రయించిన పుణ్యాత్ముడు మరచిపోయి అయినా మనస్సులో మరొకటి కోరుకొనడు.
తెభా-4-715-క.
హరి! నీ భక్తులతోడను
నిరుపమగతిఁ జెలిమిచేయు నిమిషార్ధముతో
సరిగాదు మోక్ష మనిన న
చిరశుభ మగు మర్త్య సుఖముఁ జెప్పఁగ నేలా.
టీక:- హరి = విష్ణుమూర్తి; నీ = నీ యొక్క; భక్తుల్ = భక్తులు; తోడను = తోటి; నిరుపమ = సాటిలేని; గతిన్ = విధముగా; చెలిమిన్ = స్నేహము; చేయు = చేసెడి; నిమిష = రెప్పపాటుకాలములో; అర్ధమున్ = సగము; తో = తోటి; సరి = సమానము; కాదు = కాదు; మోక్షము = ముక్తి; అనిన్ = అని; అనన్ = అనగా; అచిర = స్థిరమైనది కాని; శుభము = శుభము; అగు = అయిన; మర్త్య = లౌకికి; సుఖమున్ = సుఖమును; చెప్పగన్ = చెప్పుట; ఏల = ఎందులకు.
భావము:- శ్రీహరీ! నీ భక్తులతో చెలిమి చేసే అరనిముసంతో మోక్షం కూడా సమానం కాదు. ఇక క్షణికాలైన లౌకిక సుఖాలను గూర్చి చెప్పే దేమున్నది?
తెభా-4-716-క.
దురిత వినాశక పదపం
కరుహ! భవత్కీర్తి తీర్థకణచయ బాహ్యాం
తర సేక ధూత కల్మష
పురుషులు ధరమీఁదఁ దీర్థభూతులు గారే?
టీక:- దురిత = పాపములను; వినాశక = నాశనము చేసేటటువంటి; పద = పాదములు అనెడి; పంకరుహము = పద్మములు కలవాడ; భవత్ = నీ యొక్క; కీర్తి = కీర్తి అనెడి; తీర్థ = నీటి; కణ = కణముల; చయ = సమూహముచే; బాహ్య = బయటలను; అంతర = లోపలను; సేక = తడపబడుటవలన; ధూత = పోగొట్టబడిన; కల్మష = కల్మషములు గల; పురుషులు = మానవులు; ధర = భూమి; మీదన్ = పైన; తీర్థభూతులు = తీర్థములు తామైన వారు; కారే = కారా ఏమి, అగుదురు.
భావము:- పాపాలను నాశనం చేసే పాదపద్మాలు కలవాడా! నీ కీర్తి అనే జలకణాలతో లోపలి, బయటి మాలిన్యాన్ని తొలగించుకొన్నవారే ఈ లోకంలో ప్రవిత్రులు కదా!
తెభా-4-717-వ.
అట్టి భూతదయా సమేతులును రాగాది విరహిత చిత్తులును నార్జవాది గుణ యుక్తులును నయిన భాగవత జనుల సంగంబు మాకుం గలుగఁ జేయుము; ఇదియ మ మ్మనుగ్రహించుట"యని వెండియు నిట్లనియె.
టీక:- అట్టి = అటువంటి; భూత = జీవుల ఎడ; దయా = కృప; సమేతులు = కలిగి యుండు వారు; రాగ = రాగద్వేషములు; ఆది = మొదలైనవి; విరహిత = బొత్తిగ లేని; చిత్తులున్ = మనసులు కల వారు; ఆర్జవ = ఋజువర్తన, సూటిగా నడచుట; ఆది = మొదలగు; గుణ = సుగుణములు; యుక్తులున్ = కలవారు; అయిన = అయినట్టి; భాగవత = భాగవతులు అయిన; జనులన్ = వారి; సంగంబున్ = సాంగత్యము; మాకున్ = మాకు; కలుగన్ = కలుగునట్లు; చేయుము = చేయుము; ఇదియ = ఇదే; మమ్మున్ = మమ్ములను; అనుగ్రహించుట = అనుగ్రహించుట; అనిన్ = అని; వెండియున్ = ఇంకను; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను.
భావము:- ప్రాణులపట్ల దయకలవాళ్ళు, రాగద్వేషాలు లేని మనస్సు కలవాళ్ళు, కపటం లేనివాళ్ళు అయిన అటువంటి సద్భక్తుల సహవాసాన్ని మాకు కలుగచెయ్యి. ఇదే మమ్ములను అనుగ్రహించడం” అని ఇంకా ఇలా అన్నాడు.
తెభా-4-718-చ.
సరసిజనాభ! సత్పురుష సంగసమంచిత భక్తి యోగ వి
స్ఫురణ ననుగ్రహింపబడి శుద్ధము నొందినవాని చిత్తమ
స్థిర బహిరంగముం గనదు; చెందదు భూరితమస్స్వరూప సం
సరణ గుహం జిరంబు గనఁజాలు భవన్మహనీయ తత్త్వమున్.
టీక:- సరసిజనాభ = విష్ణుమూర్తి {సరసిజ నాభుడు - సరసిజము (పద్మము) నాభి (బొడ్డు)న కలవాడు, విష్ణువు}; సత్ = మంచి; పురుష = వారి; సంగమ = సాంగత్యము వలన; సమంచిత = చక్కగా కలిగిన; భక్తియోగ = భక్తియోగము; విస్ఫురణన్ = విస్తరించుట; అనుగ్రహింపబడి = ఇవ్వబడి; శుద్ధమున్ = శుద్ధి చేయబడుటను; ఒందిన = పొందిన; వాని = వాని యొక్క; చిత్తమున్ = మనసు; అస్థిర = చంచలమైన; బహిరంగమున్ = బయటి ప్రపంచమును; కనదున్ = చూడదు; చెందదున్ = చెందదు; భూరి = అత్యధికమైన; తమస్ = తమోగుణ, చీకటి; స్వరూప = రూపము గల; సంసరణ = సంసారము యనెడి; గుహన్ = గుహను; చిరంబున్ = స్థిరముగ; కనజాలున్ = చూడగలుగును; భవత్ = నీ యొక్క; మహనీయ = గొప్ప; తత్త్వమున్ = తత్త్వమును.
భావము:- “పద్మనాభా! సత్పురుషుల స్నేహం వల్ల సంప్రాప్తమైన భక్తియోగం చేత పరిశుద్ధు డైనవాని మనస్సు అస్థిరాలైన బాహ్య విషయాలలో చిక్కుకొనదు. తమోరూపమైన సంసార గుహలో ప్రవేశించదు. అది స్వరూపాన్ని చక్కగా తెలుసుకోగలదు.
తెభా-4-719-వ.
అది యెట్టి దనిన.
టీక:- అది = అది; ఎట్టిది = ఎటువంటిది; అనినన్ = అనినచో.
భావము:- అది ఎలా అంటే…
తెభా-4-720-సీ.
అరయంగ నేమిటి యందు నీ విశ్వంబు-
విదితమై యుండు? నీ విశ్వమందు
నేది ప్రకాశించు? నెప్పుడు నట్టి స్వ-
యంజ్యోతి నిత్యంబు నవ్యయంబు
నాకాశమును బోలి యవిరళ వ్యాపక-
మగు నాత్మతత్త్వంబు నధిక మహిమ
నమరు పరబ్రహ్మ మగు నని పల్కి యి-
ట్లనియె నవిక్రియుండైన వాఁడు
తెభా-4-720.1-తే.
నెవ్వఁ డాతఁడు దనయందు నెపుడు నాత్మ
కార్యకరణ సమర్థంబు గాని భేద
బుద్ధి జనకంబు నాఁదగు భూరిమాయఁ
జేసి విశ్వంబు సత్యంబుగా సృజించె.
టీక:- అరయగన్ = తరచిచూసిన; ఏమిటి = దేని; అందున్ = వలన; ఈ = ఈ; విశ్వంబున్ = జగత్తును; విదితమున్ = తెలియబడునది; ఐ = అయ్యి; ఈ = ఆ; విశ్వము = భువనము; అందున్ = లో; ఏది = ఏది; ప్రకాశించున్ = ప్రకాశించునో; ఎప్పుడున్ = ఎప్పుడును; అట్టి = అటువంటి; స్వయంజ్యోతి = స్వయముగ ప్రకాశించెడి దీపము; నిత్యంబున్ = శాశ్వతమైనది; అవ్యయంబున్ = తరుగనిది; ఆకాశమున్ = ఆకాశమును; పోలి = వలె; అవిరళ = సందులేకుండగ; వ్యాపకమున్ = వ్యాపించినది; అగు = అయిన; ఆత్మ = ఆత్మ యొక్క; తత్త్వంబున్ = తత్త్వము; అధిక = అదికమైన; మహిమన్ = మహిమతో; అమరు = చక్కగాయుండెడిది; పరబ్రహ్మము = పరబ్రహ్మము; అగును = అయియుండును; అని = అని; పల్కి = పలికి; ఇట్లనియెన్ = ఈ విధముగ; అనియెన్ = పలికెను; అవిక్రియుండు = స్థితిభేదములు లేనివాడు; ఐన = అయిన; వాడు = వాడు; ఎవ్వడు = ఎవరో; అతడు = అతడు; తన = తన; అందున్ = లో; ఎపుడున్ = ఎప్పుడును; ఆత్మ = తన;
= కార్యకరణ = పనులుతనేచేసుకొనెడి; సమర్థంబున్ = సమర్థతకలవి అగును; కాని = కాని; భేద = భేద; బుద్ధి = భావమును; జనకంబున్ = పుట్టించునది; నా = అనుటకు; తగు = తగనది; భూరి = అత్యధికమైన; మాయన్ = మాయ; చేసి = వలన; విశ్వంబున్ = భువనములను; సత్యంబున్ = నిజమైనది; కాన్ = అగునట్లు; సృజించెన్ = సృష్టించెను.
భావము:- దేనిలోపల ఈ విశ్వం ప్రకాశిస్తుందో, ఈ విశ్వం లోపల ఏది ప్రకాశిస్తుందో అటువంటి స్వయంప్రకాశమూ, శాశ్వతమూ అయిన ఆత్మతత్త్వమే పరబ్రహ్మం. ఆ పరబ్రహ్మం వికారం లేనిది. అతడు భేద బుద్ధిని కలిగించే మాయచేత విశ్వాన్ని సృష్టించాడు.
తెభా-4-721-ఆ.
మరలఁమరలఁ బెక్కుమాఱు లీ విశ్వంబు
జనన వృద్ధి విలయ సంగతులను
నందఁ జేయుచుండు నట్టి యీశ్వరుఁడవై
తనరు నిన్ను నాత్మ తత్త్వముగను.
టీక:- మరలమరలన్ = మళ్ళీ మళ్ళీ; పెక్కు = అనేక; మారులున్ = సార్లు; ఈ = ఈ; విశ్వంబున్ = జగత్తును; జనన = సృష్టి; వృద్ధి = స్థితి; విలయ = విలయము యొక్క; సంగతులనున్ = సాంగత్యములను; అందన్ = చెందునట్లు; చేయుచుండు = చేస్తుండెడి; అట్టి = అటువంటి; ఈశ్వరుడవు = భగవంతుడవు; ఐ = అయ్యి; తనరు = అతిశయించెడి; నిన్నున్ = నిన్ను; ఆత్మ = ఆత్మ యొక్క; తత్త్వముగను = తత్త్వముగా.
భావము:- మాటిమాటికి ఈ విశ్వాన్ని పుట్టించి, పోషించి, ధ్వంసం చేసే ఈశ్వరుడవు నీవే అని….
తెభా-4-722-వ.
తెలియుదు” మని వెండియు నిట్లనియె “యోగపరాయణు లగువారు శ్రద్ధా సమన్వితులై క్రియాకలాపంబుల నంతఃకరణోపలక్షితం బయిన భవదీయ రూపంబు యజింతురు; వారు వేదాగమతత్త్వ జ్ఞానులు; నీ వాద్యుండవును ననాదియు నద్వితీయుండవును మాయాశక్తి యుక్తుండవును నై విలసిల్లు చుండుదు; వట్టి మాయాశక్తి చేత.
టీక:- తెలియుదుము = తెలిసికొంటిమి; అని = అని; వెండియున్ = ఇంకను; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను; యోగ = యోగమునందు; పరాయణులు = నిష్ఠకలవారు; అగు = అయిన; వారు = వారు; శ్రద్ధా = శ్రద్ధ; సమన్వితులు = కలిగిన వారు; ఐ = అయ్యి; క్రియ = తమ పనులను; కలాపంబులన్ = చేసెడి విధానములలో; అంతఃకరణ = మనసుచే; ఉపలక్షితంబున్ = గమనింపబడినది; అయిన = అయిన; భవదీయ = నీ యొక్క; రూపంబున్ = రూపమును; యజింతురు = పూజింతురు; వారు = వారు; వేద = వేదములు; ఆగమ = ఆగమశాస్త్రములు; తత్త్వ = తత్త్వశాస్త్రములు యందు; జ్ఞానులు = విజ్ఞానము కలవారు; నీవున్ = నీవు; ఆద్యుండవునున్ = మొట్టమొదటి వాడవు; అనాదియున్ = పుర్వమునుండి యున్న వాడవు; అద్వితీయుండవును = సాటిలేని వాడవు; మాయాశక్తియుక్తుండవును = మాయ అనెడి శక్తి కలవాడవు; ఐ = అయ్యి; విలసిల్లుచుండుదువు = ప్రకాశించు చుందువు; అట్టి = అటువంటి; మాయా = మాయ యొక్క; శక్తి = శక్తి; చేత = వలన.
భావము:- అని తెలుసుకున్నాము” అని ఇంకా ఇలా అన్నాడు. “యోగనిష్ఠ కలవారు శ్రద్ధతో తమ పనులను ఆచరిస్తూ నీ రూపాన్ని మనస్సులో భావిస్తూ పూజిస్తారు. వారు వేద తత్త్వజ్ఞానులు. నీవు ఆద్యుడవు. అద్వితీయుడవై మాయాశక్తితో కూడి విలసిల్లుతూ ఉంటావు. అటువంటి మాయాశక్తి చేత….
తెభా-4-723-సీ.
చతురాత్మ! సత్త్వరజస్తమోగుణములు-
వరుస జనించెను; వానివలన
మహదహంకార తన్మాత్ర నభోమరు-
దనల జలావని ముని సుపర్వ
భూతగణాత్మక స్ఫురణ నీ విశ్వంబు-
భిన్న రూపమున నుత్పన్న మయ్యె;
దేవ! యీ గతి భవదీయ మాయను జేసి-
రూఢిఁ జతుర్విధ రూపమైన
తెభా-4-723.1-తే.
పురము నాత్మాంశమునఁ జెందు పురుషుఁ డింద్రి
యములచే విషయ సుఖము లనుభవించు;
మహిని మధుమక్షికాకృత మధువుఁ బోలి
యతనిఁ బురవర్తి యగు జీవుఁ డండ్రు మఱియు.
టీక:- చతురాత్మ = నేర్పరితనముగలవాడ; సత్త్వరజస్తమో గుణములు = త్రిగుణములు; వరుసన్ = వరుసగా; జనించెను = పుట్టెను; వాని = వాటి; వలనన్ = వలన; మహత్ = మహత్తు; అహంకార = అహంకారము; తన్మాత్ర = తన్మాత్రలు; నభస్ = ఆకాశము; మరుత్ = వాయువు; అనల = అగ్ని; జల = నీరు; అవని = భూమి; ముని = మునులు; సుపర్వ = దేవతలు; భూతగణ = జీవజాలము; ఆత్మక = కూడినట్లు; స్పురణన్ = అనిపించెడి; విశ్వంబున్ = భువనమును; భిన్న = వివిధ; రూపమునను = రూపములతో; ఉత్పన్నము = సృష్టింపబడునవి; అయ్యెన్ = అయ్యెను; దేవ = భగవంతుడ; ఈ = ఈ; గతిన్ = విధముగ; భవదీయ = నీ యొక్క; మాయను = మాయ; చేసి = వలన; రూఢిన్ = స్థిరముగా; చతుర్ = నాలుగు; విధరూపము = విధములు, వ్యూహములు; ఐన = అయిన.
పురమున్ = పురము అనెడి శరీరము; ఆత్మ = తన యొక్క; అంశమునన్ = అంశచేత; చెందు = చెందెడి; పురుషుండు = మానవుడు; ఇంద్రియముల్ = ఇంద్రియములు; చేన్ = చేత; విషయ = ఇంద్రియార్థములనెడి; సుఖముల్ = సుఖములను; అనుభవించున్ = అనుభవించును; మహిని = భూమిమీద; మధుమక్షికా = తేనెటీగచే; కృత = చేయబడిన; మధువున్ = తేనెను; పోలి = వలె; అతనిన్ = అతనిని; పురవర్తి = పురములోనుండెడివాడు; అగు = అయిన; జీవుడు = జీవుడు; అండ్రు = అంటారు; మఱియున్ = ఇంకను.
భావము:- (మాయాశక్తి చేత) సత్త్వ రజస్తమో గుణాలు వరుసగా జన్మించాయి. ఆ త్రిగుణాల వల్ల మహత్తు, అహంకారం, పంచతన్మాత్రలు, ఆకాశం, గాలి, అగ్ని, నీరు, భూమి, ఋషులు, దేవతలు, భూతగణాలు మొదలైన విశ్వం పుట్టింది. ఈ విధంగా మాయచేత నీవు సృష్టించిన చతుర్విధ రూపమైన పురమనే దేహాన్ని ఆత్మాంశలో పురుషుడు ప్రవేశించి తేనెను త్రాగినట్లు ఇంద్రియాలతో విషయ సుఖాలను అనుభవిస్తాడు. అతనిని "పురమునందుండు జీవుడు" అని అంటారు.
తెభా-4-724-వ.
ఇట్టి జగత్సర్జకుండవైన నీవు.
టీక:- ఇట్టి = ఇటువంటి; జగత్ = ప్రపంచమును; సర్జకుండవు = సృష్టించువాడవు; ఐన = అయిన; నీవున్ = నీవు.
భావము:- ఇటువంటి జగత్తుకు సృష్టికర్తవైన నీవు…
తెభా-4-725-క.
భూతగణంబుల చేతనె
భూతగణంబు లను మేఘపుంజంబుల ని
ర్ధూతముగఁ జేయు ననిలుని
భాతిని జరియింపఁ జేసి పౌరుష మొప్పన్.
టీక:- భూతగణంబుల్ = జీవరాశుల; చేతనె = వలననే; భూతగణంబులు = జీవరాశులు; అను = అను; మేఘ = మేఘముల; పుంజములన్ = గుంపులను; నిర్ధూతముగన్ = చెదిరిపోవునట్లు; చేయున్ = చేసెడి; అనిలుని = వాయువు; భాతిని = వలె; చరియింపన్ = చరించునట్లు (సృష్టి స్థితి లయములలో); చేసి = చేసి; పౌరుషము = పురుషుని లక్షణము; ఒప్పన్ = ఒప్పునట్లు.
భావము:- మేఘాలను చెదరగొట్టే పెనుగాలిలాగా నీవు ప్రాణులచేతనే ప్రాణులను గొప్ప సమర్థతతో నశింపజేస్తావు.
తెభా-4-726-తే.
రూఢిఁ దత్తత్క్రియాలబ్ధ రూపుడవును
సుమహితస్ఫురదమిత తేజుఁడవుఁ జండ
వేగుఁడవు నయి ఘన భుజా విపుల మహిమ
విశ్వసంహార మర్థిఁగావింతు వీశ!
టీక:- రూఢిన్ = నిశ్చయముగా; తత్తత్ = ఆయా; క్రియా = క్రియల యందు; లబ్ధ = పొందబడిన, లభించిన; రూపుడవునున్ = స్వరూపములు కలవాడవును; సు = మిక్కిలి; మహిత = గొప్ప; స్ఫురత్ = మెరుస్తున్న; అమిత = మిక్కిలి; తేజుడవు = తేజస్సు కలవాడవు; చండ = భయంకరమైన; వేగుడవు = వేగము కలవాడవు; ఘను = గొప్ప; భుజా = భుజముల; విపుల = విస్తారమైన; మహిమన్ = మహిమతో; విశ్వ = జగత్తును; సంహారమున్ = నాశనము చేయుట; అర్థిన్ = కోరి; కావింతువు = చేసెదవు; ఈశ = భగవంతుడా.
భావము:- ఆయా కార్యాలకు ఆయా రూపాలను పొంది, గొప్ప తేజస్సుతో, తీవ్రవేగంతో, గొప్ప భుజబలంతో నీవు విశ్వ సంహారం చేస్తావు.
తెభా-4-727-వ.
అది యెట్లనిన.
టీక:- అది = అది; ఎట్లు = ఏ విధముగ; అనినన్ = అన్నచో.
భావము:- అది ఎలా అంటే…
తెభా-4-728-క.
ఇతి కర్తవ్య విచారక
మతిచేఁ దగ నెప్పుడుం బ్రమత్తంబును సం
చిత విషయ లాలసము నూ
ర్జిత లోభము నైన యట్టి సృష్టి గడంకన్.
టీక:- ఇతి = ఇది, ఇట్లు చేయుట; కర్తవ్య = చేయవలసినది యనెడి; విచారక = చర్చించుకొనెడి; మతిన్ = బుద్ధి; చేన్ = చేత; ఎప్పుడున్ = ఎప్పుడు; ప్రమత్తంబునున్ = ఁఏమఱిపాటు; సంచిత = కూడబెట్టుకొన్న; విషయ = విషయముల యందు; లాలసమునున్ = దౌర్బల్యము; ఊర్జిత = గట్టి; లోభమున్ = లోభగుణము; ఐన =కలిగి ఉన్న; అట్టి = అటువంటి; సృష్టిన్ = సృష్టిని; కడంకన్ = పట్టుదలతో.
భావము:- ఇది చేయదగిన పని అనే వివేకంతో ఎప్పుడూ ఏమఱిపాటుతో, విషయ లాలసత్వముతో, లోభత్వంతో ఉన్న ఈ సృష్టిని…
తెభా-4-729-తే.
అప్రమత్తుండ వగుచుఁ బద్మాక్ష! నీవు
మ్రింగుదువు చాల నాఁకట మ్రేఁగు చుండి
నాలుకలు గ్రోయు భూరిపన్నగము వాతఁ
బడిన యెలుకను భక్షించు పగిది ననఘ!
టీక:- అప్రమత్తుండవు = ఏమరుపాటు లేని వాడవు; అగుచున్ = అవుతూ; పద్మాక్ష = నారాయణా; నీవున్ = నీవు; మ్రింగుదువు = లయింప చేసుకొనెదవు; చాలన్ = చాలా; ఆకటన్ = ఆకలితో; మ్రేగుచుండి = వేగుతుండి; నాలుకలున్ = నాలుకలను; క్రోయు = చాచుచు నుండెడి; భూరి = అతిపెద్ద; పన్నగము = పాము; వాతన్ = నోట; పడిన = పడ్డ; ఎలుకనున్ = ఎలుకని; భక్షించు = మింగెడి; పగిదిన్ = వలె; అనఘ = పుణ్యుడ.
భావము:- కమలాక్షా! అధికమైన ఆకలితో నాలుకలు చాస్తున్న పాము తన నోట బడిన ఎలుకను తిన్నట్లు నీవు మెలకువతో (ఈ సృష్టిని) మ్రింగుతావు.
తెభా-4-730-చ.
అనిశము నస్మదీయగురుఁడైన సరోరుహ సంభవుండు న
మ్మనువులు నాత్మసంశయము మాని భజించు భవత్పదాబ్జముల్
మనమున నిల్పి యుష్మదవమాన మహావ్యధఁ జెందునట్టి స
జ్జనుఁడు పరిత్యజించునె? భుజంగమతల్పక! భక్తకల్పకా!
టీక:- అనిశమున్ = ఎల్లప్పుడు; అస్మదీయ = మా యొక్క; గురుడున్ = తండ్రి {గురువు - 1ఉపాధ్యాయుడు 2బృహస్పతి 3కులముపెద్ద 4తండ్రి 5 తండ్రి తోడబుట్టిన వాడు 6తాత 7అన్న 8 మామ 9 మేనమామ 10రాజు మరియు 11కాపాడెడివాడు}; ఐన = అయిన; సరోరుహసంభవుండున్ = బ్రహ్మదేవుడు {సరోరుహసంభవుడు - సరోరుహము (పద్మము)న సంభవించినవాడు, బ్రహ్మదేవుడు}; ఆ = ఆ; మనువులున్ = మనువులు; ఆత్మ = తమలో; సంశయమున్ = అనుమానములను; మాని = వీడి; భజించు = పూజించెడి; భవత్ = నీ యొక్క; పద = పాదములు అనెడి; అబ్జముల్ = పద్మములు {అబ్జములు - అప్పు (నీరు) యందు జములు (పుట్టునవి), పద్మములు}; మనమునన్ = మనసులో; నిల్పి = ధరించి; యుష్మత్ = నీవు చేసెడి; అవమాన = అవమానముల, విఘ్నముల; మహా = గొప్ప; వ్యథన్ = బాధను; చెందున్ = చెందెడి; అట్టి = అట్టి; సత్ = మంచి; జనుడు = వాడు; పరిత్యజించునె = వదలునా ఏమి; భుజంగమతల్పక = హరి {భుజంగమ తల్పకుడు - భుజంగమ (సర్పము, ఆదిశేషు)ని తల్పముగా కలవాడు, విష్ణువు}; భక్తకల్పకా = హరి {భక్త కల్పకుడు - భక్తులకు కల్పవృక్షమువంటి వాడు, విష్ణువు}.
భావము:- శేషశయనా! భక్తవత్సలా! నా తండ్రియైన బ్రహ్మదేవుడు, మనువులు దృఢవిశ్వాసంతో ఎల్లప్పుడూ పూజించే నీ పాదపద్మాలను మనస్సులో నిల్పుకొని, నీవు చేసే నిరాదరణకు బాధపడినా సజ్జనుడు ఆ పాదాలను వదలిపెట్టడు.
తెభా-4-731-క.
కావున నాకును సూరి జ
నావళికిని సర్వసంశయంబులు వాపం
గావను బ్రోవను దగు గతి
నీ వని వినుతించి నట్టి యీ స్తవ మెలమిన్.
టీక:- కావునన్ = అందుచేత; నాకున్ = నాకు; సూరి = జ్ఞానులు యైన; జన = వారి; ఆవళి = అందరు; కిని = కిని; సర్వ = సకల; సంశయంబులున్ = సంశయములును; వాపన్ = పోగొట్టుట; కావన్ = కాపాడుటకు; ప్రోవన్ = పోషించుటకు; తగు = తగిన; గతిన్ = దిక్కు; నీవున్ = నీవే; అని = అని; వినుతించిన్ = స్తుతించిన; అట్టి = అటువంటి; ఈ = ఈ; స్తవమున్ = స్తవమును; ఎలమిన్ = కుతూహలముతోటి.
భావము:- కావున నాకు, పండితులకు సర్వ సందేహాలను పోగొట్టి, కాపాడి, పోషించేవాడవు నీవే” అని స్తుతించిన ఈ స్తవమును కోరి రుద్రుడు ప్రచేతసులకు ఉపదేశించాడు.
తెభా-4-732-వ.
రుద్రుండు ప్రచేతసుల కెఱిగించి వెండియు నిట్లనియె “ప్రచేతసులారా! యిట్టి యోగాదేశ నామకంబైన యీ స్తోత్రంబు బహువారావృత్తిచేఁ బఠించి మనంబున ధరియించి సమాహిత చిత్తులై మీరందఱు నాదరంబున విశ్వాసయుక్తులును, స్వధర్మాచారవంతులును, భగవదర్పితాశయులును నై జపియించుచు సర్వభూతావస్థితుండు నాత్మారాముండు నైన సర్వేశ్వరుని నుతించుచు ధ్యానంబు చేయుచుఁ బూజించుచుండుఁడు; తొల్లి యీ స్తోత్రంబు భగవంతుండైన పద్మసంభవుండు సిసృక్షు వగుచు నాత్మజులమైన మాకును సృజియింప నిచ్ఛగించు భృగ్వాదులకును నెఱింగించె; మేము నా భృగ్వాదులును బ్రజాసర్గంబు నందు బ్రహ్మచోదితులమై యీ స్తోత్రంబునం జేసి విధ్వస్త సమస్త తమోగుణులమై వివిధ ప్రజాసర్గంబు గావించితిమి; కావున నీ స్తోత్రంబు నెల్లప్పుడు నేకాగ్రచిత్తుండును వాసుదేవ పరాయణుండు నై యెవ్వండు జపియించు, వాఁడు వేగంబె శ్రేయస్సును బొంది తదీయ జ్ఞాన ప్లవంబున వ్యసనార్ణవ రూపంబయిన సంసారంబును సుఖతరంబుగఁ దరియిం; చట్టి మదుపదిష్టం బయిన యీ శ్రీహరి స్తవంబు నెవ్వండు చదువుచు దురారాధ్యుం డైన శ్రీహరిం బూజించు, వాఁడు మదుక్త స్తోత్ర గాన సంతుష్టుండును శ్రేయస్సులకు నేకాశ్రయ భూతుండును నగు; శ్రీమన్నారాయణుని వలన సమస్తాభీష్టంబులం బొందు; నెవ్వండేనిఁ బ్రభాతంబున లేచి ప్రాంజలియు శ్రద్ధాసమన్వితుండు నై యీ మంగళస్తవరాజంబును వినిన వినిపించినం గర్మబంధ విముక్తుం డగు;” నని మఱియు నిట్లనియె.
టీక:- రుద్రుండు = శివుడు {రుద్రుడు - రౌద్రము కలవాడు, శివుడు}; ప్రచేతసుల్ = ప్రచేతసుల; కున్ = కి; ఎఱిగించి = తెలిపి; వెండియున్ = ఇంకను; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను; ప్రచేతసులారా = ప్రచేతసులూ; ఇట్టి = ఇటువంటి; యోగాదేశ = యోగాదేశము అనెడి {యోగాదేశము - రుద్రోపదిష్టమైన విష్ణు స్తోత్రము యోగాదేశ స్తోత్రము}; నామకంబున్ = పేరు కలది; ఐన = అయిన; ఈ = ఈ; స్తోత్రంబున్ = స్తోత్రమును; బహు = అనేక; వార = పర్యాయముల చేసెడి; వృత్తిన్ = విధానము; చేన్ = చేత; పఠించి = చదివి; మనంబునన్ = మనసులో; ధరియించి = నిలుపుకొని; సమాహిత = నిశ్చలమైన; చిత్తులు = మనసుకలవారు; ఐ = అయ్యి; మీరు = మీరు; అందఱున్ = అందరు; ఆదరంబునన్ = కూర్మితో; విశ్వాస = నమ్మిక; యుక్తులును = కలవారు; స్వ = స్వంత; ధర్మ = ధర్మమును; ఆచారవంతులు = ఆచరించెడివారు; భగవత్ = భగవంతునికి; అర్పితములున్ = సమర్పింపబడినవి; ఐ = అయ్యి; జపియించుచున్ = జపిస్తూ; సర్వ = నిఖిల; భూత = జీవులందు; అవస్థింతుడున్ = వసించి యున్నవాడు; ఆత్మారాముండు = అంతస్థితుండు; ఐన = అయిన; సర్వేశ్వరుని = నారాయణుని; నుతించుచున్ = స్తుతించుతూ; ధ్యానంబున్ = ధ్యానము; చేయుచున్ = చేస్తూ; పూజించుచున్ = పూజించుతూ; ఉండుడు = ఉండండి; తొల్లి = పూర్వము; ఈ = ఈ; స్తోత్రంబున్ = స్తోత్రమును; భగవంతుండు = మహా మహిమాన్వితుడు; ఐన = అయిన; పద్మసంభవుండు = బ్రహ్మదేవుడు; సిసృక్షువు = సృష్టింప గోరువాడు; అగుచున్ = అగుచూ; ఆత్మజులము = పుత్రులము; ఐన = అయిన; మా = మా; కును = కును; సృజియింపన్ = సృష్టింపను; ఇచ్చగించు = కోరెడి; భృగువు = భృగువు; ఆదుల్ = మొదలగువారల; కునున్ = కిని; ఎఱిగించె = తెలిపెను; మేమున్ = మేము కూడ; ఆ = ఆ; భృగువు = భృగువు; ఆదులును = మొదలగువారు; ప్రజా = సంతానములను; సర్గంబున్ = సృష్టి; అందున్ = అందు; బ్రహ్మ = బ్రహ్మదేవుని చేత; చోదితులము = ప్రేరేపింపబడిన వారము; ఐ = అయ్యి; ఈ = ఈ; స్తోత్రంబున్ = స్తోత్రమును; విధ్వస్త = మిక్కిలి నాశనము చేయబడిన; సమస్త = సమస్తమైన; తమోగుణులము = తమోగుణము కలవారము; ఐ = అయ్యి; వివిధ = అనేక రకములైన; ప్రజా = సంతానములను; సర్గంబున్ = సృష్టించుట; కావించితిమి = చేసితిమి; కావునన్ = అందుచేత; ఈ = ఈ; స్తోత్రంబున్ = స్తోత్రమును; ఎల్లప్పుడున్ = ఎప్పుడు; ఏకాగ్ర = ఏకాగ్రత కల; చిత్తుండును = మనసు కలవాడు; వాసుదేవ = విష్ణుమూర్తి యందు; పరాయణుడు = లగ్నమైనవాడు; ఐ = అయ్యి; ఎవ్వండు = ఎవరైతే; జపియించున్ = జపించునో; వాడు = వాడు; వేగంబె = శ్రీఘ్రమే; శ్రేయస్సును = ముక్తిని; పొంది = పొంది; తదీయ = ఆ; జ్ఞాన = జ్ఞానము యనెడి; ప్లవంబునన్ = తెప్పచే; వ్యసన = బాధ యనెడి; ఆర్ణవంబు = సముద్రము; అయిన = అయిన; సంసారంబునున్ = సంసారమును; సుఖతరంబుగా = మిక్కిలి సుఖముగ {సుఖము - సుఖతరము - సుఖతమము}; తరియించు = తరించెడి; అట్టి = అటువంటి; మత్ = నాచే; ఉపదిష్టంబున్ = ఉపదేశింపబడినది; అయిన = అయిన; ఈ = ఈ; శ్రీహరి = విష్ణుమూర్తి; స్తవంబున్ = స్తవమును; ఎవ్వండు = ఎవరైతే; చదవుచున్ = చదువుతూ; దురారాధ్యుండున్ = ఆరాధించుట కష్టమైనవాడు; ఐన = అయిన; శ్రీహరిన్ = విష్ణుని; పూజించు = పూజించెడి; వాడు = వాడు; మత్ = నాచే; ఉక్త = చెప్పబడిన; స్తోత్ర = స్తోత్రము; గాన = గానములచే; సంతుష్టుండును = సంతృప్తి చెందినవాడు; శ్రేయస్సుల్ = శుభముల; కున = కు; ఏక = ఓకటే యైన; ఆశ్రయభూతుండున్ = ఆశ్రయము యైనవాడు; అగు = అయినట్టి; శ్రీమత్ = మిక్కిలి గౌరవనీయమైన; నారాయణుని = విష్ణుని; వలనన్ = వలన; సమస్త = సమస్తమైన; అభీష్టంబులన్ = కామితంబులను; పొందున్ = పొందును; ఎవ్వండేని = ఎవరైతే; లేచి = లేచి; ప్రాంజలియున్ = అంజలి ఘటించిన వాడు; శ్రద్ధా = శ్రద్ధ; సమన్వితుండున్ = కలవాడు; ఐ = అయ్యి; ఈ = ఈ; మంగళ = శుభకరమైన; స్తవ = స్తోత్రములలో; రాజంబునున్ = శ్రేష్ఠమైనది; వినినన్ = వినినను; వినిపించినన్ = చెప్పినను; కర్మ = కర్మమువలని; బంధ = బంధములనుండి; విముక్తుండు = విడిపించబడిన వాడు; అగునున్ = అగును; అని = అని; మఱియున్ = ఇంకను; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను.
భావము:- అలా రుద్రుడు ప్రచేతసులకు తెలియజేసి ఇంకా ఇలా అన్నాడు “ప్రచేతసులారా! యోగాదేశం అనే ఈ స్తోత్రాన్ని మీరు పలుమారు వల్లించి, మనస్సులో నిలిపి విశ్వాసంతో జపిస్తూ హరిని పూజించండి. ఈ స్తోత్రాన్ని ప్రజాసృష్టి చేయగోరి పుత్రులమైన మాకు, భృగువు మొదలైనవారికి బ్రహ్మ ఉపదేశించాడు. ప్రజాసృష్టి చేయడానికి బ్రహ్మ పురికొల్పగా మేము, భృగువు మొదలైనవారు ఈ స్తోత్రాన్ని జపించాము. అందువల్ల తమోగుణం నశించింది. వివిధ ప్రజలను సృష్టించాము. కాబట్టి ఏకాగ్రతతో శ్రీహరిపై మనస్సు నిల్పి ఈ స్తోత్రాన్ని జపించేవాడు కొద్ది కాలంలోనే శ్రేయస్సును పొందుతాడు. ఆ జ్ఞానం అనే నావ చేత దుఃఖమయమైన సంసార సముద్రాన్ని మిక్కిలి తేలికగా దాటగలడు. నేను మీకు ఉపదేశించిన శ్రీహరి స్తవాన్ని పఠిస్తూ శ్రీహరిని పూజించేవాడు శ్రేయస్సులకు ఏకాశ్రయమైన నారాయణుని వలన కోరిన కోరికలను పొందుతాడు. వేకువ యందు శ్రద్ధతో ఈ స్తోత్రాన్ని విన్నా లేక ఇతరులకు వినిపించినా కర్మబంధాలనుండి విముక్తు డౌతాడు.
తెభా-4-733-క.
నరదేవతనయులారా!
పురుషాధీశుండు పరమ పురుషుఁడు నగు నీ
శ్వరు సుస్తోత్రము మీ కా
దరమునఁ దెలిపితిని; మీరుఁ దద్దయు భక్తిన్.
టీక:- నరదేవత = బ్రాహ్మణ; తనయులారా = బాలకులూ; పురుషాధీశుండున్ = విష్ణుడు {పురు షాధీశుడు - పురుషులకు (పురములలో నుండెడి వారికి) అధీశుడు (ప్రభువు), విష్ణువు}; పరమపురుషుడున్ = విష్ణుడు {పరమ పురుషుడు - పరమ (అతీతమైన) పురుషుడు, విష్ణువు}; అగున్ = అయిన; ఈశ్వరున్ = విష్ణుని; స్తోత్రమున్ = స్తోత్రమును; మీ = మీ; కున్ = కు; ఆదరమునన్ = ఆదరముతో; తెలిపితిని = తెలియజేసితిని; మీరున్ = మీరు; తద్దయు = మిక్కిలి; భక్తిన్ = భక్తితో.
భావము:- రాజకుమారులారా! పురుషోత్తముడైన శ్రీహరి స్తోత్రాన్ని ఆదరంతో మీకు తెలియజేశాను. మీరు ఎంతో భక్తితో…
తెభా-4-734-క.
ఏకాగ్రచిత్తులును సు
శ్లోకులునై జపము చేయుచును ఘనతపముం
గైకొని చేసిన మీకును
జేకుఱు మహితేప్సితార్థ సిద్ధి గడంకన్.
టీక:- ఏకాగ్ర = ఏకాగ్రత కలిగిన; చిత్తలును = మనసు కలవారు; సుశ్లోకులున్ = చక్కగా స్తుతింపబడువారు; ఐ = అయ్యి; జపమున్ = జపము; చేయుచున్ = చేస్తూ; ఘన = గొప్ప; తపమున్ = తపస్సు; కైకొని = పూని; చేసిన = చేసిన; మీ = మీ; కునున్ = కు; చేకూఱున్ = కలుగును; మహిత = గొప్ప; ఈప్సిత = కోరికలలో; అర్థన్ = కోరెడివానిని; సిద్ధిన్ = తీరుట; కడంకన్ = తప్పక.
భావము:- మీరు ఏకాగ్రచిత్తంతో ఈ స్తోత్రాన్ని జపిస్తూ తపస్సు చేయండి. మీ కోరికలు తప్పక సిద్ధిస్తాయి”
తెభా-4-735-క.
అని యీ గతి నుపదేశం
బొనరించి సదాశివుండు నొగి వారలచే
తను బూజితుఁడై వారలు
గన నంతర్ధానుఁ డయ్యెఁ గౌతుక మొప్పన్.
టీక:- అని = అని; ఈ = ఈ; గతిన్ = విధముగ; ఉపదేశంబున్ = ఉపదేశము; ఒనరించి = చేసి; సదాశివుండున్ = శివుడు {సదాశివుడు - సదా (ఎల్లప్పుడు) శివుడు (శుభమైనవాడు), శివుడు}; ఒగిన్ = వెంటనే; వారల్ = వారి; చేతను = చేత; పూజితుడు = పూజింపబడిన వాడు; ఐ = అయ్యి; వారలు = వారు; కనన్ = చూచుండగా; అంతర్ధానుడు = మాయమైనవాడు; అయ్యెన్ = అయ్యెను; కౌతుకము = కుతూహలము; ఒప్పన్ = ఒప్పుతుండగ.
భావము:- అని ఈ విధంగా ఉపదేశించి ప్రచేతసుల పూజలను గ్రహించి శివుడు అంతర్ధాన మయ్యాడు.
తెభా-4-736-వ.
అంత.
టీక:- అంతన్ = అంతట.
భావము:- అప్పుడు…
తెభా-4-737-తే.
తివుట వారలు రుద్రోపదిష్టమైన
యచ్యుతస్తవము జపించు చయుత సంఖ్య
వత్సరము లుగ్ర తపము దుర్వార వారి
మధ్యమునఁ జేయుచున్న సమయమునందు.
టీక:- తివుటన్ = కోరి; వారలున్ = వారు; రుద్ర = శివునిచే; ఉపదిష్టము = ఉపదేశింపబడినది; ఐన = అయిన; అచ్యుత = విష్ణుని; స్తవమున్ = స్తోత్రమును; జపించుచున్ = జపముచేస్తూ; అయుత = పదివేల; సంఖ్య = సంఖ్యల కొలది; వత్సరములున్ = సంవత్సరములు; ఉగ్ర = భయంకరమైన; తపమున్ = తపస్సును; దుర్వార = వారింపరాని; వారి = నీటి; మధ్యమునన్ = మధ్యలో; చేయుచున్న = చేస్తున్న; సమయమున్ = సమయము; అందున్ = లో.
భావము:- ఆ ప్రచేతసులు శివుడు ఉపదేశించిన శ్రీహరి స్తవాన్ని జపిస్తూ పదివేల సంవత్సరాలు నీటి మధ్య నిలబడి భయంకరమైన తపస్సు చేశారు.
తెభా-4-738-వ.
ఘనకర్మాసక్త చిత్తుండై యున్న ప్రాచీనబర్హి కడకు నధ్యాత్మవేదియుం గృపాళువు నైన నారదుండు చనుదెంచి యా రాజునకు జ్ఞానబోధంబు చేయు కొఱకు నతనితో నిట్లనియె “రాజా! యీ కర్మంబునం జేసి యెట్టి శ్రేయస్సు నభిలషించుచున్నవాఁడ వట్టి యనిష్ఠ నిరసనంబు నభీష్ట ప్రాప్తి కరంబు నయిన శ్రేయం బీ కర్మంబు వలన లభింప” దనినం బ్రాచీనబర్హి నారదున కిట్లనియె.
టీక:- ఘన = అతి మిక్కిలి; కర్మ = కర్మలను చేయుట యందు; ఆసక్త = లగ్నమైన; చిత్తుండు = మనసు కలవాడు; ఐ = అయ్యి; ఉన్న = ఉన్నట్టి; ప్రాచీనబర్హి = ప్రాచీనబర్హి; కడ = దగ్గర; కున్ = కు; అధ్యాత్మ = అధ్యాత్మ తత్త్వము; వేదియున్ = తెలిసినవాడు; కృపాళువున్ = దయ కలవాడును; ఐన = అయిన; నారదుండు = నారదుడు; చనుదెంచి = వచ్చి; ఆ = ఆ; రాజున్ = రాజున; కున్ = కు; జ్ఞాన = జ్ఞానమును; బోధంబున్ = బోధించుట; చేయున్ = చేయుట; కొఱకున్ = కోసము; అతని = అతని; తోన్ = తోటి; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియెన్ = పలికెను; రాజా = రాజా; ఈ = ఈ; కర్మంబునన్ = కర్మముల; చేసి = వలన; ఎట్టి = ఎటువంటి; శ్రేయస్సున్ = శుభములను; అభిలషించుచున్నవాడవు = కోరుతున్నావు; అట్టి = అటువంటి; అనిష్ఠ = యిష్టము లేనివి; నిరసంబున్ = తొలగించుట; అభీష్ట = కోరికలు; ప్రాప్తి = లభించునట్లు; కరంబున్ = చేసినవి; అయిన = అయినట్టి; శ్రేయంబు = శుభములు; ఈ = ఈ; కర్మంబున్ = యజ్ఞకర్మల; వలన = వలన; లభింపదు = దొరకదు; అనినన్ = అనగా; ప్రాచీనబర్హి = ప్రాచీనబర్హి; నారదున్ = నారదున; కిన్ = కి; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను.
భావము:- కర్మాసక్తుడైన ప్రాచీనబర్హి వద్దకు ఆధ్యాత్మ తత్త్వవేత్త అయిన నారదమహర్షి దయతో వచ్చి ఈ విధంగా జ్ఞానబోధ చేసాడు. “రాజా! దుఃఖాన్ని తొలగించి, కోరికలను ప్రసాదించే శ్రేయస్సును నీవు కోరుకుంటున్నావు. కాని అట్టి శ్రేయస్సు నీకు ఈ కర్మలవల్ల లభించదు” అని చెప్పగా ప్రాచీనబర్హి నారదునితో ఇలా అన్నాడు.
తెభా-4-739-సీ.
అనఘ! మునీంద్ర! మహాభాగ! యేను గ-
ర్మాపహతజ్ఞాని నగుచు మోక్ష
మెఱుఁగంగ లే నైతి నిట్టి నా కిప్పుడు-
గడు విమలంబును గర్మబంధ
నాశకంబును నగు జ్ఞానోపదేశంబు-
గావింపు మతిదయాకార! కూట
ధర్మంబులగు గేహతతులందుఁ జెంది జా-
యా తనూజాత ధనాదికములె
తెభా-4-739.1-తే.
భూరి పురుషార్థములు గాఁగ బుద్ధిఁ దలఁచు
మతివిహీనుండు సంసార మార్గములను
దగఁ బరిభ్రామ్యమాణుఁడై యొగిని మోక్ష
పదము నొందగఁజాలఁడు భవ్యచరిత!
టీక:- అనఘ = పుణ్యుడ; ముని = మునులలో; ఇంద్ర = ఇంద్రుని వంటివాడ; మహాభాగ = నిర్మలమనసుకలవాడ; ఏనున్ = నేను; కర్మా = కర్మలచేత; అపహత = గొట్టబడిన; జ్ఞానిన్ = జ్ఞానము గలవానిని; అగుచున్ = అవుతూ; మోక్షమున్ = మోక్షమును; ఎఱుగంగ = తెలియ; లేను = లేనివాడను; ఐతిన్ = అయితిని; ఇట్టి = ఇటువంటి; నా = నా; కున్ = కు; ఇప్పుడున్ = ఇప్పుడు; కడున్ = మిక్కిలి; విమలంబున్ = స్వచ్ఛమైనది; కర్మ = కర్మములవలని; బంధ = బంధనములను; నాశకంబును = పోగొట్టునది; అగున్ = అయిన; జ్ఞానంబున్ = జ్ఞానమును; ఉపదేశంబున్ = ఉపదేశించుట; కావింపుము = చేయుము; అతి = మిక్కిలి; దయాకర = కృపాకర; కూట = కపటమైన; ధర్మంబులున్ = ధర్మములు; అగు = అయిన; గేహ = గృహముల; తతుల్ = సమూహములు; అందున్ = లో; చెంది = చెంది; జాయా = భార్యలు; తనూజాత = పుత్రులు; ధన = ధనములు; ఆదికములో = మొదలగునవే.
భూరి = అత్యధికమైన; పురుషార్థములున్ = ప్రయోజనములు; కాగ = అగునట్లు; బుద్ధిన్ = మనసున; తలచున్ = తలచెడి; మతి = బుద్ధి; విహీనుండు = లేనివాడు; సంసార = సంసారము యొక్క; మార్గములను = మార్గములలో; తగన్ = అవశ్యము; పరిభ్రామ్యమాణ్యుడు = తిరుగుతున్నవాడు; ఐ = అయ్యి; ఒగినిన్ = క్రమముగా; మోక్ష = ముక్తి; పదమున్ = మార్గమును; ఒందగజాలడు = పొందజాలడు; భవ్యచరిత = దివ్యమైనవర్తనకలవాడు.
భావము:- “పుణ్యాత్మా! మహానుభావా! నారదమునీంద్రా! కర్మాసక్తి వల్ల నాకు జ్ఞానం నశించింది. అందుచేత నేను మోక్షాన్ని తెలుసుకోలేక పోయాను. కాబట్టి నాకు ఇప్పుడు కర్మబంధాలను నిర్మూలించే నిర్మలమైన జ్ఞానాన్ని ఉపదేశించు. దయామూర్తీ! కపట ధర్మాలకు ఆలవాలమైన గృహాలలో భార్యాపుత్రులు, ధనధాన్యాలే గొప్ప పురుషార్థాలుగా భావించి సంసార బంధాలలో బద్ధుడైన బుద్ధిహీనుడు మోక్షాన్ని పొందలేడు”.
తెభా-4-740-క.
అనవుఁడు నతనికి నతఁ డను
”ననఘా! యీ యధ్వరంబులందును గృపమా
లిన నీచే విశసింపం
జని కూలిన పశుల వేల సంఖ్యలఁ గనుమా
టీక:- అనవుడు = అనగా; అతని = అతని; కిన్ = కి; అతడు = అతడు; అను = అనెను; అనఘా = పుణ్యుడా; ఈ = ఈ; అధ్వరంబుల్ = యజ్ఞముల; అందునున్ = లో; కృప = దయ; మాలిన = లేని; నీ = నీ; చేన్ = చేత; విశసింపన్ = సంహరింప; చని = బడి; కూలిన = మరణించిన; పసులన్ = పశువులను; వేల = వేల; సంఖ్యన్ = సంఖ్యలకొలది; కనుమా = చూడుము.
భావము:- అని చెప్పగా ఆ ప్రాచీనబర్హితో నారదుడు ఇలా అన్నాడు. “పుణ్యాత్మా! ఈ యజ్ఞాలలో నిర్దయుడవైన నీచేత సంహరింపబడ్డ వేలకొద్ది పశువుల సంఖ్యను గమనించు.
తెభా-4-741-వ.
కావునం బశువ్రాతంబులు త్వదీయ వైశసంబును స్మరించుచున్నవై లోహయంత్రమయ శృంగంబులచేత నెప్పుడు నీవు పరలోకంబు నొందెద వప్పుడు నిన్ను హింసింతు మని భవదీయ మృతికి నెదురు చూచుచున్న; విట్టి సంకటంబు నొందంగల నీకు నిస్తారకం బయిన యొక్క యితిహాసంబు గల దెఱింగింతు విను” మని యిట్లనియె.
టీక:- కావునన్ = అందుచేత; పశు = పశువుల; వ్రాతంబులు = సమూహములు; త్వదీయ = నీ యొక్క; వైశసంబును = సంహరించుటను; స్మరించుచున్నవి = తలచుకొనుచున్నవి; ఐ = అయ్యి; లోహ = ఇనప; యంత్ర = యంత్రములు; మయ = తాపిన; శృంగంబుల్ = కొమ్ములు; చేతన్ = తోటి; ఎప్పుడున్ = ఎప్పుడు; నీవున్ = నీవు; పరలోకంబున్ = పరలోకమును; ఒందెదవు = పొందెదవో; అప్పుడు = అప్పుడే; నిన్నున్ = నిన్ను; హింసింతుము = బాధించెదము, పొడిచెదము; అని = అని; భవదీయ = నీ యొక్క; మృతి = మరణమున; కిన్ = కి; ఎదురుచూచుచున్ = ఎదురుచూచును; ఉన్నవి = ఉన్నవి; ఇట్టి = ఇట్టి; సంకటంబున్ =కష్టము, ప్రమాదము; ఒందంగల = పొందబోయే; నీకున్ = నీకు; నిస్తారకంబున్ = తరింప జేయునట్టిది; అయిన = అయిన; ఒక్క = ఒక; ఇతిహాసమున్ = జరిగిన కథ; కలదు = ఉన్నది; ఎఱిగింతున్ = తెలిపెదను; వినుము = వినుము; అని = అని; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను.
భావము:- ఆ పశువులన్నీ నీ హింసాకార్యాన్ని స్మరిస్తూ లోహయంత్రాలతో కూడిన కొమ్ములు కలిగినవై నీవు ఎప్పుడు మరణించి పరలోకాన్ని చేరతావో అప్పుడు నిన్ను హింసించాలని నిశ్వయించుకొని నీ చావు కోసం ఎదురు చూస్తున్నవి. ఇటువంటి గొప్ప ప్రమాదాన్ని ఎదుర్కొనబోతున్న నీకు దానిని తరింపజేసే ఒక కథను వినిపిస్తాను. విను” అని ఇలా అన్నాడు.