పదబంధ పారిజాతము/చెప్పుకాలు

←పదబంధ పారిజాతము/చూఱవట్టు

పదబంధ పారిజాతము (195) రచించినవారు నార్ల వెంకటేశ్వర్లు
పదబంధ పారిజాతము/చెప్పుకాలు

పదబంధ పారిజాతము/చెఱి ఒకటి→

చెప్పి చూప వశము కాదు

ఇంత అంత అని వర్ణింప నలవి కాదు.
"శ్రీకాంతుఁడ నీ మహిమ చెప్పి చూప వశమా!" తాళ్ల. సం. 7. 28.

....చెప్పి చెప్పగ వలె

ఈ విషయంలో వీరే ముఖ్యులు అనుపట్ల వారి నెవరినో పే రెత్తి - చెప్పి ఇంకొకరిని చెప్పవలెను అను రీతిగా ఉపయోగించే పలుకు బడి.
"ముని భీతిలో మునిఁగినరాజు నుద్ధరిం, పఁగ మమ్ముఁ జెప్పి చెప్పవలెఁ గాదె." శ్రవ. 2. 80.
"వ్యాకరణశాస్త్రంలో తాతా రాయుడుశాస్త్రిగారిని చెప్పి ఇం కెవరి నైనా చెప్పాలి." వా.

చెప్పుకాలు

చెప్పు వేసుకొన్న కాలు. బసవ. 3. 72.
రూ. చెప్పుగాలు.

చెప్పుకింది తేలు లాగా

కిమక్కు మనకుండా, చచ్చి నట్టు, అతివిధేయంగా.
"అత్తగారి పేరు చెబితే చాలు. వీడు చెప్పుకింది తేలులాగా పడి ఉంటాడు." వా.
చూ. కుక్కిన పేనులాగా.

చెప్పుగాలు

చెప్పు వేసుకొన్న కాలు.
"పావన నిర్మాల్యము చెప్పుఁగాలఁ గొని పోవం ద్రోచి." కా. మా. 3. 105.
చూ. చెప్పుకాలు.

చెప్పుటట్టలు

చెప్పుల కడుగున నున్న చర్మంరేకులను అట్టలు అంటారు.
"చెప్పుటట్టలు శోధించి సిగలు విప్పి." ఆము. 7. 14.
"దళమైన అట్టలు వేసి కుడితే చెప్పులు నాలుగునెల లుంటాయి." వా.

చెప్పుడుమాటలు

దుర్బోధలు.
"చెప్పుడు మాటలు విని వాడు చెడి పోయాడు. మనం ఇప్పు డేం చెప్పినా వాడి చెవి కెక్కదు." వా.

చెప్పులలోని కాళ్లు

ఎప్పుడూ ఒకచోట నిలువని వా రనుపట్ల ఉపయోగించే పలుకుబడి.
"చెప్పులలోని కా ళ్లనుప్రసిద్ధికి లోనయి యేను బోయితిన్." నానా. 222.

చెప్పుల్లో కాళ్లు పెట్టుకొని

వెంటనే తిరిగి పోవుటకు సిద్ధంగా ఉండి. తొందరపడుతూ అనుట.

"నువ్వు ఎప్పుడు వచ్చినా చెప్పుల్లో కాళ్లు పెట్టుకొని వస్తావు. ఒక పూట హాయిగా కబుర్లు చెప్పుకుందా మంటే కుదరడం లేదు." వా.

"అత నెప్పుడు వచ్చినా చెప్పుల్లో కాళ్లు పెట్టుకొని వస్తాడు. ఏం మాట్లాడతాం? ఏం చేస్తాం?" వా.

చెప్పెడి దేమి?

చెప్పడాని కే ముంది? ఏం చెప్పగల మిక?
"చెప్పెడి దేమి లతాంగి...." కళా. 6. 265.

చెమట ఓడ్చు

శ్రమించు.
"ఆ పొలం వాడు చెమటోడ్చి సంపాయించాడు." వా.

చెమటకాయలు

చెమటవలన ఒంటిపై లేచే పొక్కులు.

చెమటకోక

వేటలో ఉపయోగించే ఒక విధమైన బట్ట.
"అచటఁ జెమటకోక యమరించి కుడి చేతఁ, గడిఁదిడేగఁ బట్టి." ద్వా. 1. 235.
ఇదే చేతిగుడ్డ, చేతి రుమాలు అయినా కావచ్చును.

చెమటగొట్టు

చెమట కంపు కొట్టేవాడు. మోటు.

చెమటచిత్తడి

విపరీత మైన చెమట.
'చిత్తడిజల్లు' లోని చిత్తడి వంటిది.
"....చెమటచిత్తడిఁ గ్రొత్త చెలువు గాంచిన వళుల్, మొలనూళ్ల కాంతికి బలిమి నొసఁగ." కళా. 1. 147.

చెమట నెత్తురుగ తలచు

అతి గారాబంతో చూచు. ఒక్కచుక్క చెమట పట్టినా 'అయ్యో మా వానికి ఒక్క చుక్క నెత్తురు పోయెనే' అన్నంత గారాబంతో చూచు - అనుట.
"చెమట నెత్తురు గాఁగఁ జిత్తమ్మునఁ దలంచి, యర్మిలిఁ బెనుచు మదంబఁ దలఁచి." విక్ర. 6. 59.
చూ. చెమట నెత్తురు గాగ దలచు.

చెమట నెత్తురు గాగ దలచు.

అతిప్రేమతో చూచు.
చెమట పట్టినా రక్తము కారి నట్లుగా తలచుట అతి ప్రేమ సూచకము కదా.
"నెఱి నాదు చెమట నెత్తురు గాఁగఁ దలఁచెడు, మఱఁది కానలఁ గాడుపఱచె నెట్టు." పద్మపు. 9. 17.
చూ. చెమట నెత్తురుగ తలచు.

చెమట నెత్తురు గాగ సేవించు

అతిప్రేమతో చూచు.
"చెమట నెత్తురు గాఁగ సేవించు మిత్రులును." శృం. శా. 3. 77.
చూ. చెమట నెత్తురుగ తలచు.

చెమట పట్టు

చెమ్మటలు పోయు.
"బాగా చెమట పట్టేదాకా బస్కీలు తీస్తే బలం వస్తుంది." వా. చెమటపాత
బ్రౌన్.
చూ. చెమటకోక.

చెమట పోయు

చూ. చెమట పట్టు.

చెమటియావు

చిత్రవర్ణము గల గోవు. ఆంధ్ర. భా. ద్వి. 262.

చెమరుకాకి

బొంతకాకి.
ద్రోణకాకము. పార్వ. 6. 66.

చెమరుగాయ

బ్రౌన్.
చూ. చెమటకాయ.

చెమరు నెత్తురు గాగ దలచు

అత్యాదరంతో చూచు.
"...పతియెడ, భక్త్యనురాగ సంభ్రమము లెసఁగ, సమసుఖదు:ఖుఁ డై చెమరు నెత్తురు గాఁగఁ, దలఁచుచు." భార. శాం. 2. 369.
చూ. చెమట నెత్తురుగా దలచు.

చెమరు నెత్తురు నగు

రక్తబాంధవ్యము కల.
"చెమరు నెత్తురు నవు బంధు సమితి గరము, బ్రీతి నఱకాళులకు నఱచేతు లొగ్గ, నునికి యెక్కడ?" నిర్వ. రా. 5. 104.

చెమరుబోతు

చూ. చెమరుకాకి

చెమ్మ యుఱుకు

చెమ్మగిల్లు.
"బహుళ జలప్లవమాన, ద్రుహిణాం డము చెమ్మ యురికి..." మను. 3. 18.

చెయికావలి

చేదోడు.
సమయానికి పనికి వచ్చునది. కాశీయా. 31.
"దూరాభారం పోతున్నావు. పది రూపాయలు చెయి కావలిగా ఉంచుకో." వా.

చెయి గాచు

అభయ మిచ్చు.
"పాపాత్మురాలిఁ, జెయి గాచునేరమిం జింతిల్ల వలసె." వర. రా. బా. పు. 96. పంక్తి. 10.
చూ. చే కాచు.

చెయి చాచు

అడుగుకొను; కోరు.
"అ, బ్బిసరుహచిత్రవంశ్యుఁ డొక బిత్తరికై చెయి చాఁచెఁ గామినీ, వ్యసనపరాయణుం డెఱుఁగునా? నిజ గౌరవవైభవోన్నతిన్." సుద. 5. 156.
"నే నింతకు ముం దెన్నడూ ఒకరి ముందు చెయి చాచి యెఱుగను." వా.

చెయి చేసుకొను

దండించు; తన్ను.
"చెయిఁ జేసుకొన్నది సీత నా మీఁద." వర. రా. యు. పు. 40. పంక్తి. 12.

చెయి దప్పి పోవు

చేయి జాఱిపోవు.
"ఎసలార మ్రొక్కించి యింపులఁ బొదలె, పురిటిలోఁ జెయి దప్పి పోయిన కొడుకు." ద్విప. కల్యా. పు. 39. చెయి పట్టు
కాపాడు; పెండ్లాడు. బ్రౌన్.

చెయిపట్టుగా పట్టి యిచ్చు

పట్టించి యిచ్చు.
"చెయిపట్టుగా పట్టి నాకు ఒప్పించక." కాశీయా. 107.

చెయి మించు

తన్ను మించి పోవు.
"తనకు చెయి మించినట్టిఁడు ధరణి లేని, ఘనుఁడు." చిత్రభా. 2. 107.
2. తనవశం దాటి పోవు.
"చెయి మించిన తరువాత ఏ మనుకునీ ఏం లాభం రా." వా.

చెయి మీఱు

1. తన్ను; కొట్టు.
"మేలముతోడఁ బిల్చి చెయి మీఱెద నంచును వేంకటేశ్వరా." తాళ్ల. శృం. శ.
2. వశం దాటి పోవు.

చెయి వ్రేసి హసించు

చేతులు తట్టి పరిహాసము చేయు.
"అనుచు నొండొరుఁ జెయి వ్రేసి యపహసింప." ఉ. హరి. 4. 161.

చెయ్యి కాల్చుకొను

సొంతగా వంట చేసుకొను.
"మా ఆవిడ పుట్టింటికి వెళ్లడంతో నేనే చెయ్యి కాల్చుకో వలసి వస్తూ ఉంది." వా.
రూ. చెయి కాల్చుకొను.
చూ. చేయి కాల్చుకొను.

చెయ్యి చూచు

హస్తరేఖలను పరీక్షించి భవిష్యత్తు చెప్పు.
"నాకు చాలా డబ్బు వస్తుందని వాడు చెయ్యి చూచి చెప్పాడు."

చెయ్యిచ్చు

ఆసరా యిచ్చు.
చూ. చే యిచ్చు.

చెయ్యి తడి చేయు

లంచ మిచ్చు.
"ఆ గుమాస్తా చెయ్యి తడి చేస్తేనే కానీ, ఆ కాగితం బయట పడేటట్టు లేదు." వా.

చెయ్యి తడి యగు

లంచము దొరకు. కొత్త. 188.

చెయ్యి తిరిగిన

ఆరితేరిన.
"వాడు కవిత్వంలో బాగా చెయ్యి తిరిగినవాడు." వా.
రూ. చేయి తిరిగిన.

చెయ్యి విదిలించని

ఏదో కొంతయినా యివ్వని; అతిలుబ్ధు డైన.
"అతను అంత ఆస్తి ఉన్నా ఎవ రడిగినా యింత చెయ్యి విదిలించనివాడు." వా.

చెయ్యి విప్పుకొలుపు

నమస్కారం.

చెయ్యి వూరికే లేదు

ఏదో పనిమీదున్నాను అనుట. కొత్త. 37. చె య్యీడు
రెండుమూర లున్న బట్ట.

చెయ్యెత్తి చూపు

తప్పు పట్టు.
"అమరులు మమ్ముఁ, జెయ్యెత్తి చూప నొచ్చిన నోరఁ బలుక, నేరుతురొ." వర. రా. యు. పు. 249. పంక్తి. 16.

చె య్యొగ్గు

అంజలించు, ప్రార్థించు.
"చేకొని నీవే మన్నించఁ జెయ్యొగ్గేఁ గాని." తాళ్ల. సం. 10. 2.

చెరకుపన్నిద మాడుతెఱగున

పందాలు వేసుకొని చెఱకును నఱకినట్లు.
"చెఱకు పన్నిద మాడు తెఱఁగున గొడ్డండ్ల, నడుములు రెండుగా నఱికి నఱికి." కవిక. 2. 169.

చెరగున ముడి వేసుకొను

వశవర్తినిగా చేసుకొను. బాల. 184.

చెరచెర

త్వరగా, శీఘ్రంగా.
"చెర చెరా నడిస్తే గానీ మనం వేళకు వెళ్ళ లేము." వా.

చెరపనచేట

వెధవ. కుక్కు. 40.
చూ. చెఱపనచేట.

చెరలాట లాడు

చెరలాడు, సరస మాడు.
"చిలుకలు పిల్లులు చెరలాట లాడు." వా.

చెరలాడు

1. సరస మాడు; ఆడుకొను.
"మత్తిల్లు వ్యాఘ్రడింభములతోఁ జెరలాడు." రుక్మాం. 3. 104.
2. జీరాడు.
"చెక్కుటద్దములపైఁ జెరలాడునప్పుడు, కస్తూరికాపత్రకములఁబోలె." శృం. నైష. 6. 103.

చెరలు కొట్టు

బుసకొట్టు, ఉత్సాహంతో చెలరేగు. శ్రీరం. 2. 295.

చెరవు వెట్టు

బలి చేయు, నఱకు.
"అని గొఱియలఁ జెరవు వెట్టి." సింహ. 1. 189.

చెర వెట్టుకొను

చెఱ పట్టు.

చెరువుకోడి '*నీటికోడి. హంస. 3. 12. చెర్లాట మాడు

సరసము లాడు.
'పిల్లికి చెలగాటం ఎలుకకు ప్రాణసంకటం.' ఇక్కడ చెలగాటమే చెర్లాటం.
"చెర్లాట మాడు మోహము, లేర్లయి వర్తిల్ల." పాండు. 3. 63.

చెర్లు గట్టు

చెరలు గొట్టు, చెర గొట్టు మారిన రూపం. బుస కొట్టుచు, కోపంతో చీదరించుకొనుచు అని కూడ. నేటికీ వాడుకలో 'మహా చెర కొడుతున్నాడే' అంటారు దక్షిణసీమలో.

"ప్రవాహోదకంబుల దరి జెర్లు గట్టి యాడంగ." పండితా. ద్వితీ. మహి. పుట. 155.
"క్రొన్ననమునికోలఁ గదల్చినం గెరలి చెరలు కొట్టుచు మన్నులపైఁ బాఱు చిలుకవారువంబుల...." శ్రీరం. 2. 295.
"ఇక్కడ జెర్లు గట్టి, కొనియాడునట్టి యెక్కుడుముద్దుపట్టి, గొనిపోయె పుత్రు గ్రక్కునఁ బట్టి మొసలి." పండి. మహిమ. ద్వితీయ. పుట. 164.
అదే. ద్వితీ. 166.
చూ. చెరలుకొట్టు.

చెఱకడము

బెల్లము.

చెఱకున పం డొదవినట్లు

చెఱకే మధురము. దానికి పండే పుడితే ఇం కెంత మధురముగా ఉండునో అనుటపై వచ్చినపలుకుబడి.
ఇలాంటిదే 'బంగారానికి తావి అబ్బు.'
చెఱకునకు పం డ్లుండక పోవుట ప్రసిద్ధము.
"అఱువదినాలుగు విద్యల, నెఱవాది త్రికాలవేది నీ వీ చిలుకన్, నెఱపుగఁ జేపట్టిన నది, చెఱకునఁ బం డొదవినట్లు చిరకీర్తినిధీ!" విక్ర. 7. 20.

చెఱకుల పందెము

చూ. చెఱకుపందెము.

చెఱకు పండినపండు

అసంభవము. తాళ్ల. సం. 12. 75.

చెఱకుపండు

అసంభవము.
కుందేటికొమ్ము వంటిది.
"అక్కటా!, చెఱకునఁ బండు పండిన భుజింప దలంపమి గాక ప్రాయపుం, దెఱవలతోడ..." రాజగో. 1. 100.

చెఱకుపందెము

చెఱకుగడలను నఱుకుటలో ప్రావీణ్యం చూపుతూ వేసుకునే పందెం.
"పికిలిపిట్టలఁ గొట్లాటఁ బెట్టి చూచు, దిట్టతనమునఁ జెఱకుపందెంబు లాడు." కువల. 5. 9.

చెఱకుపాలు

చెఱకురసం.

చెఱగున ముడుచుకొను

కొంగున కట్టుకొను.
ఏదైనా డబ్బును కొంగులో ముడి వేసుకోవడం నేటికీ చాలా చోట్ల అలవాటులో ఉన్నదే.
"చెఱంగున ముడుచుకొని." హర. 1. 19.

చెఱగు పెనచు

స్త్రీలు సిగ్గూ, తత్తరపాటూ మొదలయినవి కలిగినప్పుడు పైటచెఱగును వేలికి చుట్టుకొని నులిపెట్టుట అలవాటు. దానిపై వచ్చిన పలుకుబడి.

"తన చేతి చెఱఁగు బిగియన్, బెనఁచుచుఁ దల వాంచి నగవు బెరయఁగఁ బలికెన్." మను. 3. 106.

చెఱగు మాయు

ము ట్టగు; బహిష్ఠు అగు.
"చెఱఁగు మాసిన మూనాళ్లు సిగ్గుతోడఁ, బతి విలోకనమార్గంబు పరిహరించి." కాశీ. 2. 72.
"చెఱగు మాసిన నాల్నాళ్లు జరుగ నిచ్చి, స్నాన మొనరించి ధౌత వస్త్రంబు గట్టి." సానందో. 3. 53.
"చెఱగు మాసె నేమి సేతురా, దఱి జేర నీయ వీలు కాదు." క్షేత్రయ్య.

చెఱగొను

చెఱపట్టు, బంధించు.
"నన్నుఁ జెఱగొని గంధర్వనాయకుండు." భార. అర. 6. 9.

చెఱచెఱ లాడు

కోపంతో మండిపడు.
"ఏమిటో పొద్దున్నుంచీ మహా చెఱ చెఱ లాడుతున్నావే?" వా.

చెఱ దెచ్చు

బందీగా పట్టుకొని వచ్చు.
"తొల్లి చెఱ దెచ్చిన వారిఁ బదాఱువేల ధా,త్రీజనమాన్యలన్." భాగ. 10. ఉ. 206.

చెఱపట్టు

బందీగా చేయు.
"శతమన్యుఁ జెఱపట్టఁ జాలిరే పరవార, లని." ఉత్త. రా. 5. 6.

చెఱపనచేట

తిట్టు. నాశకారి అనుట.
"పఱతెంచితి రెం డిండ్లకుఁ, జెఱపనచేట వయి తేమి చేసెడి దనుచున్." జైమి. 4. 69.
చూ. చెరపనచేట.

చెఱపోవు

పట్టుబడి పోవు, బందీ యగు.
"సైంధవుచేతం బాంచాలి చెఱపోయె నని పలుకుచు..." భార. అర. 6. 196.

చెఱ యిచ్చు

స్త్రీలను బానిసలుగా నిచ్చు.
"దండుగ లిచ్చి వేల గొని దానిపయిం జెఱ లిచ్చుకన్న నిం, దుండగ నిచ్చెఁ గాక దనుజోత్తముఁ డల్గినఁ జంపఁ బెద్దయే?" కుమా. 10. 163.

చెఱ లిచ్చు

బందీలనుగా ఇచ్చు.
"సురపతి వచ్చి నా శరణుఁ జొచ్చి తగం జెఱ లిచ్చి యున్న నేఁ, గరుణము వుట్ట." కుమా. 10. 139.

చెఱలు

బందీలు.
"పరుల చెఱలు వృత్తులు నర్థంబులు మగుడ నిచ్చి." కుమా. 10. 194.

చెఱలు గొను

చెఱ పట్టు.
"పుణ్యస్త్రీలఁ జెఱలు గొనిరి." విష్ణు. 2. 123. చెఱలు చూఱలు పుట్టు శని
బందీ గొనుటలు, దోపిడీలు దాపురించిన దుష్కాలము.
"చెఱలు చూఱలుఁ బుట్టు శని మానుపు మటన్న, వెస నదే మఱియుఁ గావించె దీవు." సింహాద్రినా. శ. 45.

చెఱలు దెచ్చు

చెఱపట్టి తెచ్చు. హరి. ఉ. 4. 45.

చెఱలు పట్టు

చెఱ పట్టు, బందీలుగా పట్టుకొను. సమీర. 1. 150.

చెఱవడు

బందీ అగు.
"ఖలుచేఁ జెఱవడి భీతిం, గలఁగెడు సీతఁ గని." భాస్క. ఆర. 2. 163.

చెఱసాల

బందిఖానా.

చెఱి ఒకటి

చెఱి సగము, తలా ఒకటి.
ఒక్కొక్కరూ ఒక్కొక్క సగం, ఒక్కొక్క వేయి అనుటలో - చెఱి సగం, చెఱి వేయి అనడం వాడుక.

చెఱి సహాయ స్వాహా

వాళ్లిద్దరూ కలిసి దానిని అపహరించిరి అనుపట్ల ఉపయోగిస్తారు.
చెఱిసగం కాజేశా రనుట.
"ఆ మామగారి ఆస్తిని కాస్తా, ఆ యిద్దరు అల్లుళ్లూ చెఱి సహాయ స్వాహా చేశారు." వా.

చెఱుపరి

చెఱుచువాడు. చంద్రా. 5. 108.

చెఱువుకట్ట తెగిన బిరుసుతో

చెఱువుకట్ట తెగినట్లు. అతి వేగముగా - పెద్ద ఉరవడితో.
చెఱువుకట్ట తెగినప్పుడు నీళ్లు మహావేగంతో ముంచుకు రావడంపై వచ్చిన పలుకుబడి.
"అతని వింట వెడలు నమ్ముల వేగవై, చిత్రి యేమి చెప్పఁ ? జేవలసిన, మురువు బిరుసుఁ గ్రోవి ముట్టించిన తెఱంగుఁ, జెఱువుకట్ట తెగినబిరుసుఁ దోఁచె." కళా. 8. 127.

చెఱువుపా లగు

చెఱువున కాహుతి అగు, గంగపా లగు వంటిది. బస. 6. 165 పుట.

చెఱువు విడిచి కాలువ పొగడు

పెద్దదానిని వదలి చిన్న దానిని స్తోత్రము చేయు.
"అనుటయు హంసుఁడు గమగమఁ, గనలి మదిం జెఱువు విడిచి కాలువఁ బొగడం, జను నే వీనికి నని యి, ట్లను." ఉ. హరి. 4. 186.

చెలదితెర

సాలెపట్టు.
"నెలపూఁదాలుపు మన పూ,జలు మెచ్చునె యని మదిన్ విచారింపకు చీ,కిలిమాకిలిగా నల్లిన, చెలఁదితెఱల్ సూచి సంతసించుట లేదే." సారం. 1. 15.

చెలదినేత

అశాశ్వతము.
సాలెపురుగు నేసిన నేత ఒక్క నిమిషంలో గాలి కెగిరి పోతుంది.
"ఊఁతనీరు చెలఁదినేత మూటాయిటి, దూదియెండపసుపు దొఱ్ఱియక్క,రంబు మేను." ఆము. 6. 62.

చెలదిపుర్వు

సాలెపురుగు. కళా. 3. 83.

చెలరేగు

విజృంభించి, ఉల్లాసంతో ఉప్పొంగు.
"అనుచుఁ జెలరేఁగి మంత్రులు, గొని యాడుచు నుండిరి." సా. 1. 32.
ఇలాంటి భావచ్ఛాయలలో కొన్ని మార్పులతోనూ ప్రయుక్త మవుతుంది.

చెలామణి అగు

1. నాణ్యములు చెల్లుబడి అగు.
2. తద్వారా మాట ఇత్యాదులు చెల్లుబడి అగు.
"అతనిమాట ఆ ప్రాంతంలో బాగా చెలామణి అవుతుంది." వా.

చెలిక త్తియ

చెలి, స్నేహితురాలు.

చెలికత్తె

చూ. చెలిక త్తియ.

చెలికపట్టు

చేను.
"సారంగంబుల ఖురళికారంగంబులనన్ గనుపట్టుచెలికపట్టులును." మను. 4. 37.

చెలికారము

స్నేహం.
"ఆబ్ధితోఁ జెలికారమంది మైనాకంబు, రచియించె నిజపక్షరక్షణంబు." సాంబో. 1. 134.

చెలిమరి

మిత్రము.

చెలిమిక త్తియ

చెలిమికత్తె.

చెలిమికత్తె

చూ. చెలిక త్తె.

చెలిమికాడు

చెలికాడు.

చెలిమిచెలువ

చెలికత్తె. కృష్ణ. 4. 49.

చెలిమివాడు

చెలికాడు, వలపుకాడు.
"బలిమి వాసవు బెట్టు నులిమి వాకిటఁ బెట్టు, కలిమివాలుగకంటి చెలిమి వాని." చంద్రా. 1. 84. చెలియలికట్ట
సముద్రతీరము, వేల. కవిక. 2. 146.

చెలువారు

ఒప్పు.
"గోడలఁ జెలువారఁ గృష్ణలీలలు లిఖించి." రుక్మాం. 1. 118.

చెలువు మిగులు

ఒప్పు; అందము అతిశయించు.
"కలిగి కంసవైరి కన్నుల పండు వై, చెలువు మిగిలె." ఉ. హరి. 2. 109.
"మహనీయ కురువింద మాణిక్య కాంతుల, చేతఁ బల్లవిత మై చెలువు మీఱ." కళా. 2. 10.

చెల్ల గట్టు

చెల్లించు.
"ఈ రూపాయలు తీసుకొని పోయి ఆ బాకీకి చెల్లగట్టి రా." వా.
పత్రంలో జమను రాసుకొనుటకు కూడా 'చెల్లు' రాసుకొనుట అంటారు.
"ఈ రూపాయలను నీ బాకీకింద 'చెల్లు' వేసుకో." వా.
"ఆ రోజుతో 'చెల్లు' . మళ్లీ వాడీప్రక్క తిరిగి చూచి ఉంటే ఒట్టు." వా.
ఇక్కడ ఇదే ఆఖరు. తర్వాత రాలేదు అని అర్థం.
చూ. చెల్లుచీటి.

చెల్లచెద రగు

చెల్లాచెద రై పోవు.
"అరయ దెస లేక నీ ధనం బడవిలోనఁ, జెల్లచెద రయ్యె." హరి. పూ. 7. 39.

చెల్ల దిరుగు

పూర్తిగా తిరుగు.
చెడ దిరుగు అన్న మాటే నేడు విన వస్తుంది.
"పుడమి యెల్లం జెల్లం దిరిగి యలబ్ధ మనోరథుం డై యుండి..." శుక. 2. 160.

చెల్లని

కాని పోని.
"చెల్లనిపూనిక లవి నెఱప నేల?" సింహా. 6. 56.

చెల్లనికాసు

పనికి రానిది, మారకం లేనిది.
"కల్లగు జ్ఞానం బేలా, చెల్లనికా సెచట నైనఁ జెల్లనికాసే." సంపంగిమన్న. శ. 36.

చెల్ల పిళ్లలు

ముద్దుబిడ్డలు.
సెల్వం - (తమి) అంద మని అర్థము. పిళ్ళ - (తమి) సంతానము.
"తల్లిదండ్రులు గలవారు తమ లేము లెఱుఁగక, చెల్లపిళ్ల లై యాటలఁ జెందినయట్టు." తాళ్ల. సం. 8. 54.

చెల్ల బెట్టు

వదలి వేయు.
"విషనిభంబు లైనవిషయాభిలాషంబు, లెల్లఁ జెల్లఁబెట్టి..." పాండు. 5. 208.

చెల్లబో....!

ప్రశంసాద్యర్థాదులలో ఉపస్కారకం.
1. ప్రశంసలో.
"చెల్లంబో యితనికరుణ..." భార. అశ్వ. 4.
2. సంతాపార్థంలో.
"దీనికిఁ జెల్లంబో యిట్టి మగడు సేకుఱె ననఁగన్." భోజ. 5. 326.
3. ఆక్షేపార్థంలో.
"రాజసూయకర్త బ్రహ్మదత్తుఁ డట్టె, రభస మెసఁగ హం సడిభకు లట్టె, చేయఁ బనుచువారు చెల్లఁబో...." ఉత్త. హరి. 4. 154.

చెల్ల రా!

ఉపస్కారకపదం.

చెల్ల రె!

చెల్ల రా.

చెల్ల రే !

చెల్ల రె.

చెల్ల విడుచు

తెగ విడుచు, స్వేచ్ఛగా అడ్డు విడిచి పెట్టు.
"ఆతఁ డిల్లాలిపై మోహ మతిశయిల్లఁ, బెల్లుగాఁ జెల్లవిడిచి వర్తిల్లుకతన." శుక. 2. 203.

చెల్లాకు చెద రగు

చెల్లాచెదరు లగు.
"చెల్లాకుం జెద రైనసైన్యసమితిం జే సాఁచి రావించి." రంగా. 3. 68.

చెల్లాకు చెదరు చేయు

చెల్లాచెదరు చేయు.
"చెల్లాకుం జెదరు చేతు శీఘ్రమె వానిన్." రంగ. 2. 247.

చెల్లాచెద రగు

చెదరి పోవు.
"లావు చాలించి చెల్లాచెద రైరి సా, రణులు గుహ్యకులు తురంగ ముఖులు." వరాహ. 3. 50.
"పోలీసులు వచ్చేసరికి జన మంతా చెల్లా చెద రై పోయారు." వా.

చెల్లింప గను

ముగింప గలుగు.
"నెలకొని రఘురామ నీ ప్రసాదమున, కలఁగక చెల్లింపఁ గంటి నీ క్రతువు." రంగ. రా. బాల. పు. 36. పం. 2.

చెల్లి పోవు

1. చనిపోవు, దాటిపోవు.
"మేది నీతనయ, చెల్లి పోవుటయును జెప్ప నేర్పరివి." వర. రా. అర. పు. 218. పం. 24.
2. తీరిపోవు.
"ఈ పదిరూపాయలతో నీ బాకీ పూర్తిగా చెల్లిపోయింది." వా.
3. ఖర్చు అగు. మాటా. 75.

చెల్లుచీటి

బాకీ యెంతో కొంత చెల్లించి నప్పుడు ఆ చెల్లును గుర్తు వేసుకొని వ్రాసియిచ్చు రసీదు.

చెల్లుచీటి యిచ్చు

వదలి వేయు.
"క్షితినాథుచే సొమ్ము చెల్లించి నందులకు...నితని కిప్పింపు డిట చెల్లుచీటి." ద్విప. పరమ. 6. 480. చెల్లుబడి అగు
మాట సాగు.
తద్వారా వచ్చిన ధీమా. ఈ 'చెల్లు' నాణ్యాల మారకం పై వచ్చినది.
ఏదైనా నాణెం చెల్లుతుం దంటే అది మారకంలో ఉన్న దనుట. అనగా దానికి విలువ ఉన్న దనే కదా!
"తన యత్యధికం బగురూపసంపదం, జెలువుఁడు కైవసం బనుచుఁ జెల్లుఁబడిం బచరించి పల్కె." కళా. 1. 173.
"ఆ జిల్లాలో ఆయన మాట బాగా చెల్లుబడి అవుతుంది." వా.
"ఆ అధికారిదగ్గఱ ఆ కార్యదర్శి మాటకు చెల్లుబడి ఉంది." వా.

చెల్లుబడి వాడు

మాట చెల్లువాడు, ప్రసిద్ధుడు.
"ఎ,వ్వాఁడును నింత చెల్లుబడివాఁడు నరేశ్వర! లంకలోపలన్, లేఁడు." భాస్క. యుద్ధ. 747.

చెల్లెలికట్ట

హద్దు.
ఆపుదల చేయున దనుట.
తీరము అని వాచ్యార్థము.
"చింతామహాంబురాశికిని జెల్లెలికట్ట." విప్ర. 1. 84.
చూ. చెలియలికట్ట.

చెవాకు

చెవి ఆకు. ముత్తైదువకు ముఖ్య మైన అయిదింటిలో ఒకటి. శృం. శకుం. 4. 78.

చెవికి చవి యగు

కర్ణ పర్వ మగు; విన నిం పగు.
"వివిధ క్షేత్రచరిత్రలు....చెవికిం జవి యొసఁగెనే." పాండు. 1. 151.

చెవికి చే దగు

వినుట కప్రియ మగు.
"కావునఁ జెవికిం జేఁ దగు, నీ వాక్యము వినఁగ జాలితేని నిహపర, శ్రీవిభవములకు...." భార. ఉద్యో. 2. 94.

చెవికి తియ్యముగా పల్కు

మధురముగా మాట్లాడు.
"కర మిద్దేవు కపోల ఫాల చిబుక గ్రైవేయసంక్రీడకుం, దిరుగం జేయుచు నొయ్య నొయ్యఁ జెవికిం దియ్యంబుగాఁ బల్కుచున్." ఉ. హరి. 1. 128.

చెవికి వేడిగ పల్కు

మనసు నొవ్వ బలుకు.
"ఇ ట్లురు లెవ రొడ్డిరో, వింత యటన్న నీ చెవికి వేఁడిగఁ బల్కుపికాళిఁ బట్టి శి,క్షింతు నటంచు." ప్రభా. 3. 132.

చెవి కెక్కు

గ్రహింపు కలుగు. నచ్చు, మనసు కెక్కు.
"మనం ఏం చెప్పినా వాడికి చెవి కెక్కదు - పెండ్లాం చెప్తే గానీ." వా.

చెవి కొఱికి పుల్లింగాలు పెట్టు

ఒకరిపై రహస్యంగా ఏవేవో చెప్పి ద్వేషము కలిగించు.
"వాడి కేం ? ఏదో తినడానికి ఉంది. వాడిదగ్గఱా వీడి దగ్గఱా చేరి చెవి కొఱికి పుల్లింగాలు పెట్టడమే పని." వా.

చెవి కొఱుకు

రహస్యము చెప్పు.
"గుట్టిడక సెట్టితోఁ జెవి కొఱికి కొఱికి, సరవితోఁ దనకేలికిసానివారి." బహులా. 5. 76.
"ఏమిటో వాళ్ళిద్దరూ నన్ను చూచి అలా తిరిగారు. వీడు వాడి చెవి కొఱికాడు." వా.

చెవి కోసుకొను

అత్యాసక్తిని చూపు.
"వాడు కథ లంటే చెవి కోసుకుంటాడు." వా.

చెవి గూబ లదరు

బాగా దెబ్బ తగులు.
"చెవిగూబ లదిరేట్టు కొట్టాడు." వా.

చెవి గోసిన మేక వలె

మేమే అని అఱచు.
శ్రావ్యంగా లేని పాటలు పద్యాలు మొదలగువాని విషయంలో ఉపయోగించే పలుకుబడి.
"చెవి గోసినమేకలపోల్కిఁ జాల." గుంటూ. ఉత్త. 32.
"చెవి గోసిన మేకలాగా అరుస్తున్నాడు." వా.

చెవిచెంత జేర్చు

విను, ఆదరముగా చూచు.
"శివచింత చెవిచెంతఁ జేర్ప నతఁడు." జైమి. 1. 86.

చెవి చెక్కు నెఱుగకుండ చెప్పు

అతి రహస్యముగా చెప్పు.
"చెప్పెద మొకబుద్ధి చెవియుఁ జెక్కు నెఱుంగ,కుండఁ బైతృక మైనయొడమి గలది." భోజ. 6. 144.

చెవిచొరు పాము

కర్ణజలూక. శ. ర.

చెవి జెందు

వినబడు.
"చెవిఁ జెందె వధూమృదుగీతవాదముల్." భోజ. 5.

చెవిటికి పట్టిన సంకు

వ్యర్థము.
"...అ,క్కట విఫలము గాదే? యె,చ్చటఁ జెవిటికిఁ బట్టినట్టి సంకును బోలెన్." కళా. 2. 96.
రూ. చెవిటికి శం కూదినట్లు.

చెవిటి పంచాయితీ

అసలు సంగతి తెలియక చెప్పు తీర్పు.
"వాడికి సంగతు లేవీ తెలియవు. అనవసరంగా వాడిదగ్గరికి వెడితే ఏదో చెవిటి పంచాయతీ చెబుతాడు. ఏం ప్రయోజనం?" వా.
చెవిటి గొల్లవాడు, దారిన పొయ్యే చెవిటి, చెవిటి రాజు కలిసిన కథద్వారా వచ్చినది.

చెవిటి మాలోకం

చెవిటి.
"మనం ఏ మంటే నేం? పాపం ! ఆమె కేం తెలుస్తుంది? చెవిటి మాలోకం." వా చెవిదండ పల్కు
రహస్యముగా చెప్పు.
"తాం,బూలము తావి భుగ్గు రని ముంచుకొనం జెవిదండఁ బల్కినన్." కళా. 4. 113.
"గో,త్రావిభుఁ డొయ్యఁ బల్కెఁ జెవిదండఁ బెనంగఁ దలంకె నింతయున్." కళా. 7. 154.
చూ. చెవిలో చెప్పు.

చెవిదాకా వచ్చు

ఎఱుకకు వచ్చు.
"ఆ విష్యం యింకా నా చెవిదాకా రాలేదు." వా.

చెవి దార్చు

చెవి యొగ్గు.
"చెవి దార్చి విని చీమ చిటుకన్న నొకసారి, సెలవి వెంపఱలాడుఁ జిట్ట లెల్ల." మను. 4. 17.

చెవి దేలగిల నిచ్చు

చెవి వాలవేయు.
"కనుఁగొని త మ్మతండు కడకంటను జూడక యొక్క చీరికిం,గొనక వచో విలాసములకుం జెవి దేలఁగిలంగ నీక." విప్ర. 2. 70.

చెవి దోరగట్ట జెప్పు

చెవి నిల్లు కట్టుకొని పోరు.
"జూదపుసిరి మేలు గా దని చెవి దోర, గట్టఁ జెప్పిన క్షత్తఁ గిట్టి విడిచె." శ్రీకృష్ణభారతం. ఉద్యో. 1. 402.

చెవి దోర పెట్టు

చెవి యొగ్గు.
".....వినియెను చెవి దోరపెట్టె నాఁగ, నాలకించెను వినె నాలించె ననఁగను." ఆంధ్రభా. 3. 119.

చెవి నాను

1. చెవి యొగ్గు.
"తన మాట చెవి నాని తా నట్ల సేయుదు, ననెడి." వర. రా. కిష్కి. పు. 492. పంక్తి. 15.
2. చెవి పెట్టుకొను.
"మం,దర బుద్ధి చెవి నాని దాని నీక్షించి." వర. రా. అయో. పు. 270. పంక్తి. 24.

చెవి నిడు

విను.
"వెడ వెడ యప్పలుకులు చెవి నిడి." భార. శాంతి. 1. 56.

చెవిని పడు

ఎఱుకకు వచ్చు.
"ఈ విషయం వాడి చెవిని పడిన ట్టా యెనా కొంప లంటుకుంటాయి." వా.

చెవిని పెట్టకుండు

మాట వినక పోవు.
"వా డెన్ని చెప్పినా చెవిని పెట్టడం లేదు." వా.

చెవి నిల్లు గట్టుక చెప్పు

నిరంతరం బోధ చేయు.
"ఒరుదులగా వచ్చి యొడి మరుంగు పడంగఁ, జెవి నిల్లు గట్టుక చెప్ప రేని." విప్ర. 5. 40.

చెవి నిల్లు గట్టుక పోరు

చూ. చెవి నిల్లు గట్టుక చెప్పు.

చెవి నులుము

శిక్షించు.
"ఆ పిల్లను చెవి నులిమి కూర్చో పెడితే తప్ప వాళ్లంతట వాళ్లు చదువు కుంటారా?" వా. చెవి పట్టి తెచ్చు
బలాత్కారముగా లాగుకొని వచ్చు.
"కలగుండు వడఁ జెండు కరి నైనఁ జెవి పట్టి, బలిమి మైఁ దెత్తు నీ పాద మాన." మను. 4. 34.
వాడుకలో -
"వాణ్ణి చెవి పట్టుకొని లాక్కొని రా." వా.

చెవి పెట్టు

విను.
"కట్టఁడు యోగ్యశాటిఁ బొడకట్టఁడు రాచనగళ్లకుం జెవిం, బెట్టఁడు కీర్తి...." బహు. 5. 6.
చూ. చెవి బెట్టు.

చెవిపోగులు

అంటుజోళ్లు.

చెవి బడు

వినబడు.
"ఏ పలుకుం జెవిం బడఁగ నీక పెనంగుచు మోము దవ్వుగాఁ, జూపుచు." కళా. 7. 157.
"అనుకలకలంబు చెవిఁ బడ." కువల. 4. 128.

చెవి బెట్టు

విను. బహు. 5. 6.
రూ. చెవిపెట్టు.

చెవి మెలివేసి

శిక్షించి, బలవంత పెట్టి.
"ఆవిడ ఎలాగో వాణ్ణి చెవి మెలివేసి తాను చెప్పినపని చేయించుకుంటుంది." వా.

చెవియాకు

చెవికమ్మ.
తొలిరోజులలో తాటాకు చుట్టి పెట్టుకునేవారు. అందువల్ల ఏర్పడినదే కమ్మ అను మాట కూడా.
పండితా. ప్రథ. దీక్షా. పుట. 215.
చూ. చెవ్వాకు.

చెవి యొగ్గు

విను, అవధానంతో విను.
చూ. చెవి యొడ్డు.

చెవి యొడ్డు

చెవి యొగ్గు.
"చెవి యొడ్డి వినంగఁ దగదు." కాశీ. 6. 286.

చెవిలో చెప్పు

రహస్యముగా చెప్పు.
"శా,లీనుఁడు సుగాత్రి దనపై నొరగ వంచి చెవి,లో నొకటి యే మనుచునో నగుచుఁ జెప్పన్." కళా. 4. 50.

చెవిలో నూదు

రహస్యముగా దుర్బోధలు చేయు.
"ఆ పెళ్లాం కాస్తా చెవిలో ఊదే సరికి అన్నతో భాగపరిష్కా రానికి వాడు తగాదా పెట్టుకొన్నాడు." వా.

చెవిలో వేయు

రహస్యముగా తెలియజేయు.
"ఎలాగో యీ సంగతి వాడి చెవిలో వేసి రా, తరవాత సంగతి నేను చెప్తాను." వా.