పదబంధ పారిజాతము/గండు మిగులు

గండికా డగు

  • నేర్పరి యగు; దొంగ యగు.
  • "గండికాఁ డై తనమాయ గాన నీఁడు గాక." తాళ్ల. సం. 9. 283.

గండిదొంగ

  • కన్నపుదొంగ.

గండు మిగులు

  • విజృంభించు.
  • "మొగ్గరంబులు రెండును గండు మిగిలి తలపడియె." భార. భీష్మ. 2. 351.

గండుఱాయి

  • వజ్రము. ఉత్త. హరిశ్చ. 3. 131.

గండోలిగాడు

  • హాస్యగాడు. బొమ్మలాటల్లో వీని నిప్పుడు గంధోలిగా డంటారు.

గండ్రచీమ

  • పెద్ద నల్ల చీమ.

గండ్రపురి

  • బాగా పెట్టినపురి.

గండ్రలు సేయు

  • ముక్కలు చేయు.
  • "ఛేదించి గండ్రలు సేయునత్తఱిని." పండితా. ప్రథ. పురా. పుట. 323.

గంతకు తగిన బొంత

  • దేనికి తగినది అది అనుట.
  • "గంతకుఁ దగినట్టి బొంత లోకము నందుఁ, గల్పించె మొదటనే కమల భవుఁడు." శశి. (అప్ప.) 2. 27. పు.
  • "మావాడికీ గంతకు తగిన బొంత ఏదో ఉండనే ఉంటుంది. మీ పిల్లే కావలా లే." వా.

గంతు గొను

  • దుముకు; చచ్చు.

గందపట్టియ

  • ద్వారబంధము పైనున్న పట్టె.

గందపట్టె

  • గందపట్టియ.

గందరగోళ మగు

  • చాలా అల్లరి అగు.
  • "పక్క ఊళ్లో కలరా వచ్చిం దనే సరికి ఊరంతా గందరగోళం అయిపోయింది." వా.

గందవొడిలో బూరుగు పట్టినట్టు

  • మంచిలో చెడు జరిగినట్లు.
  • "సరసనయాను భావమునఁ జక్కని చక్కెరబొమ్మలాగుగా, దొరకె నటంచు నమ్మితిని దోడన యింటిమగం డసూయఁ బ, ల్గొఱుకుచు వచ్చె గంద వొడిలోపల బూరుగు పట్టినట్టు లి,ద్దఱ కొక సౌఖ్య మబ్బినను దైవముకంటికిఁ గంటగించెనో." తారా. 4. 58.

గంధము చిటులు

  • తడి యాఱిన పిదప గంధము పేటులు రేగు.
  • "చిటిలినగంధముం దళుకుచెంపను వ్రేలు రుమాలు జాఱుదు,ప్పటియును." శుక. 1. 515.

గంధర్వనగరం

  • వట్టిది; మిథ్య. ఎండమావుల వంటి మాట.
  • వావిళ్ళ ని. లో గంధర్వుల పట్టణం అని ఒకటో అర్థం చెప్పి భాగవతంలో ప్రయోగమే ఇచ్చారు. అక్కడ మాయ,మిథ్య అన్న దే సరిపోతుంది.
  • "మఱియు నీ గృహస్థమార్గంబునం దెల్ల,విషయములను బొంది విశ్వ మెల్లఁ గడఁకతోడ నిట్లు గంధర్వనగరంబు, గాఁదలంచి మిగుల మోద మందు." భాగ. 5. 1. 166.

గంధామలకము పెట్టు

  • స్నానం చేయుటకు ముందు ఉసిరిక కాయలను దంచి తల మీద పెడతారు. అది ఉష్ణ నివారక మని ప్రసిద్ధి.
  • "తెలిగొజ్జఁగినీ రెడఁ జల్లి చల్లి గం,ధా మలకంబు పెట్టె నొక యంగన కాళియనాగభేదికిన్." పారి. 2. 10.

గంధోళిగాడు

  • చవట, వెఱ్ఱివాడు, మూఢుడు, హాస్యపాత్రుడు ఇత్యాదులఛాయ లన్నీ కలమాట. బొమ్మలాటలో హాస్యంకోస మని సృష్టించిన 'గంధోళిగాడు' అన్న పాత్రపై యేర్పడిన పలుకుబడి. వీనినే కొన్ని ప్రాంతాల్లో జుట్టుపోలిగాడు అంటారు.
  • "వా డేమంటే మన కేమిట్రా. వాడు వట్టి గంధోళిగాడు." వా.
  • చూ. గండోలిగాడు; జుట్టుపోలిగాడు.

గంపంత బలగము

  • ఊరంత బలగము ఎడ్వ. నాట. 32.
  • "వాళ్ల కేం? గంపంత బలగం ఉంది." వా.

గంపకొప్పు

  • లావాటి కొప్పు.
  • "చెంపల లప్పలు నిండం బెరిఁగిన, కప్పు రపుం గంపకొప్పుల సతుల ఘనుం డాతండు." తాళ్ల. సం. 3. 5.

గంపచాకిరీ

  • అఱవచాకిరీ; లాభం లేని చాకిరీ.
  • "ఈ గంపచాకిరీతోనే సరిపోయింది." వా.

గంపతిరుగుడు

  • డొంకతిరుగుడు. తె. జా.
  • మహాభారత రహస్య విమర్శనము.

గంప నమ్ము

  • బయలుపెట్టు, రట్టు చేయు.
  • "చంప వచ్చిన కర్మసంగ్రహం బగు బుద్ధి, గంప నమ్మక తన్నుఁ గాచెనా." తాళ్ల. సం. 5. 129.

గంప మోపు కోరికల కాలము

  • యౌవనము.
  • "గంప మోపు కోరికల కాలము." తాళ్ల. సం. 8. 32.

గంపల నమ్మ వచ్చు

  • డబ్బిచ్చినవారి కల్లా అమ్ము.
  • "వలపు గంపల నమ్మ వచ్చితినా నేను." తాళ్ల. సం. 3. 515. గంపెడాశ
  • ఎక్కువ ఆశ.
  • "మా అల్లుడు పండగకు వస్తాడు గదా అని గంపెడాశతో ఉంటే సెలవు దొరక లేదని రాశాడు. మా అమ్మాయి మొహం ముడుచుకొని కూర్చుంది." వా.

గంపెడు పిల్లలు

  • ఎక్కువమంది సంతానం. పుట్టెడు దు:ఖం వంటిదే ఇది.
  • "గంపెడు పిల్లలతో ఈ మండిపోయే ధరల్లో ఎలా బ్రతకాలో తోచకుండా ఉంది." వా.

గగనంబు చించులీల

  • ప్రయాణ సంరంభాన్ని సూచిస్తూ వారి కోలాహలం, ఆకాశాన్ని కూడా తూట్లు పడ జేయుచున్నది అనగా అత్యధికముగా ఉన్నది అన్న అర్థంలో ప్రయుక్త మయ్యే పలుకుబడి. ఇలా యేర్పడిన మాటలు - మిన్ను ముట్టు, ఆకస మంటు, గగనము పగుల నార్చు, ఆకసము చీల్చు ఇత్యాదులు.
  • "తలవరు లింత నంత వెడదాఁటులతో గగనంబు చించులీ,లల విలసిల్లి వెంటఁ బదిలంబుగ రా..." శుక. 2. 220.

గగనకుసుమము

  • శూన్యము; అసంభవము.
  • "ఎన్నంగ నీదు సముఖము, క్రొన్నెల పొడ వయ్యె గగనకుసుమం బయ్యెన్." రాధా. 1. 7. పు.

గగనప్రసూనవాదము.

  • శూన్యవాదము.
  • "గగనప్రసూనవాదము, జగతిం బ్రత్యక్షమునకు సరి యనఁ దగునే?" కాళ. 3. 169.

గగన మగు

  • ఎంతో కష్ట మగు.
  • "వాణ్ణి పెండ్లికి ఒప్పించేసరికి గగనమయింది." వా.

గగనమా?

  • అరుదా ? అబ్బురమా ? అసాధ్యమా ?
  • "వాడి కా పుస్తకం రాయడం ఏం గగనమా?" వా.
  • "వానితో మాట్లాడ్డం ఏం గగనమా ? అన్నిసార్లు చెప్పుకొంటున్నాడు." వా.

గగనము చేసికొను

  • గొప్ప చేసుకొను.
  • "పసిగౌను పిడికిటఁ బట్టి చూచెద నన్నఁ, జెలి యది గగనంబు చేసి కొనెదు." సారం. 2. 224.
  • చూ. గగనమా?

గగనానికి యిలకు....

  • చాలా దూర మనుట.
  • 'గగనానికీ యిలకూ బహు దూరం బనినారు' అన్న త్యాగరాజు కీర్తన భాగంపై వచ్చిన పలుకుబడి.
  • "వాల్మీకిరామాయణానికీ యీ రామాయణానికీ పోలిక యేమిటి? గగనానికీ యిలకూ..."

గగురు పొడుచు

  • జలదరించు. కాశీ. 5. 130.

గగ్గులకా డగు

  • చెల్లాచెద రగు; కలతపడు.
  • "గుఱ్ఱంపుపౌజు గగ్గులకా డై చెదరంగ." కా. మా. 2. 41.

గగ్గులకాడు చేయు

  • పాడు చేయు
  • "కలఁచి తెరలించి గగ్గులకాడు సేసి, సకలబలముల దెసలకు సరఁగఁ దెచ్చె." శ్రీరాధా. 5. 70.

గగ్గులకాడున గలుపు

  • పాడు చేయు.
  • "డగ్గఱి యెవ్వఁడో కటకటా శివలింగము మీఁది రత్నముల్, గగ్గులకాటఁ గల్పి ములుకంపలు తీవలు వెట్టె నేఁడు." కాళ. 2. 110.

గగ్గోడుపడు

  • కలగి పోవు. హర. 6. 47.

గగ్గోలగు

  • గందరగోళ మగు; గోల అగు. రసిక. 1. 108.

గగ్గోలుపడు

  • గందరగోళ మగు.

గగ్గోలు పుట్టు

  • గోల అగు.
  • "గొల్లవాడల నెల్ల గగ్గోలు పుట్టు." నీలా. 3. 55.

గచ్చకాయల కుండ

  • వాగుడుకాయ, గయ్యాళి. కుండలో గచ్చ కాయలు పోసి నప్పుడు కదిలిస్తే విపరీతంగా శబ్దం చేస్తాయి.
  • "ఆ గచ్చకాయలకుండ జోలికి ఎందుకు పోయావు రా? ఇక మూడు రాత్రులూ మూడు పగుళ్ళూ విడిచి పెట్టఫు." వా.

గచ్చకాయలు

  • గోలీలాటవలె గచ్చకాయ లాట.
  • "గచ్చకాయలు కిఱ్ఱుగానుగ త్రిప్పుళ్లు." హంస. 3. 146.

గచ్చులాడి

  • మాయలాడి; విలాసిని.
  • "ఇటు వచ్చిన యచ్చర గచ్చుటాండ్రలో, నేరుచిరాంగి చక్కనిది." అహ. 1. 72.

గచ్చు విచ్చగు

  • చెల్లాచెద రగు.
  • "చెదరి బెదరి కలంగి కన్ బెదరి తొలఁగి, గచ్చువి చ్చయ్యెఁ బారశీక, వజ్రంబు." కృష్ణరా. 3. 59. జ్ఞానప్రసూనాంబికా. 20.

గచ్ఛంతి చెప్పు

  • పోవు.
  • వైదికుల పరిభాష.
  • "మే మింక గచ్ఛంతి చెప్తాము." వా.

గజకర్ణములు.

  • చంచలములు.
  • ఏనుగు చెవులు ఒక క్షణం ఆగకుండా ఎప్పుడూ అటూ
  • యిటూ ఆడుతుంటాయి. దానిపై వచ్చిన పలుకుబడి
  • చూ. గతాగతద్విరదకర్ణములు.

గజగజలాడు

  • భయపడి పోవు.
  • "వాడు తండ్రికి గజగజ లాడుతాడు." వా.

గజినిమీలిక

  • నిద్ర పోతున్నట్టు కనిపించినా అతిజాగరూకతతో నుండుట. ఏనుగనిద్ర అలా ఉంటుం దనుటపై ఏర్పడినది.

గజబొంకు బొంకు

  • పచ్చిఅబద్ద మాడు.
  • "చేరిక వీరబాహుని భజించుటచే గజబొంకు బొంకుటన్, సారము దూలె ము న్నని..." సాంబో. 1. 19.

గజ యీతగాడు

  • గొప్ప యీతగాడు.

గజరు గజరులు పోవు

  • గగుర్పాటు చెందు.
  • "జవరా లగుకాపాలిని, కవుఁగిటఁ దన మేను గజరు గజరులు వోఁగా." ప్రబోధ. 3. 46.

గజశ్రద్ధు

  • మందకొడి.
  • "క్రుద్ధుం డగు భీష్ము ముందు 'కోన్కిస్క' గజశ్రద్ధుండు కర్ణుఁ డే మగు." గీర. గురు. 45.

గజస్నానము

  • వ్యర్థము.
  • ఏనుగు బాగా నీళ్లలో మునిగినా పైకి వచ్చి తిరిగి దుమ్ము ఒళ్లంతా చల్లు కొంటుంది. అందుపై యేర్పడిన పలుకుబడి.
  • "ఉదకము నళినీ పత్రము, గదిసియు నెర వైనయట్లు కలయవు నీమా, హృదయములు గజస్నానము, తుది మఱి నీ తోడిపొందు దుష్టచరిత్రా!" భాస్క. యుద్ధ. 138.

గజిబిజి యగు

  • కలవరపడు.
  • "గజిబిజి యైరి సభాస్థలిఁ, బ్రజ లెల్లను బొట్టి వడుగు బాఁపని రాకన్." భాగ. 8. స్కంధము. 534.

గజిబిజి చేయు

  • గందరగోళము చేయు. కాశీ. 6. 179.

గజిబిజి పడు

  • కలగు.
  • "గుజగుజలు వోవు వారును, గజిబిజి పడువారు." భాగ. 8. స్కం. 534.

గజిబిజి పుట్టు

  • గందరగోళ మగు.
  • "కల్యాణమున భక్తి గజిబిజి పుట్ట." పండితా. ద్వితీ. మహి. పుట. 198.

గజ్జి పట్టు

  • గజ్జి కురుపులు లేచు.
  • "ఈ కుక్కకు గజ్జి పట్టింది. దగ్గఱకు రానీకండి." వా.

గజ్జు గెలయు

  • పొగరు పట్టు.
  • "చిలుక జవరాలు తమి గజ్జు గెలసి మరుని, మర్మ ముద్ఘాటనము సేసి మలయుచోట." సాంబో. 1. 177.

గజ్జు పట్టు

  • పొగరు పట్టు. ప్రభులిం. 4. 135. పుట.

గజ్జులాడు

  • గర్విష్ఠి.

గుజ్జు రేగు

  • విజృంభించు.
  • "కాలకంధరవాహంబు గజ్జు రేఁగె." పాండు. 4. 37.

గజ్జెకట్టు

  • సభలో నిలబడు.
  • పూర్వం దేవదాసీలు సభలో గజ్జెకట్టి నాట్యం చేయడం ద్వారా యేర్పడినపలుకుబడి.
  • "నే నీరోజు భాషాసమితిలో గజ్జె కట్టాలి." వా.

గట్టిగా

  • దృఢంగా.
  • "వాడు రా డని గట్టిగా చెప్పగలను." వా.

గట్టి చేయు

  • దృఢపఱుచు. బ్రౌన్.

గట్టిపాఱు

  • గట్టిపడు.
  • "కాఁకలను దేఱి గడిమీఱి గట్టి పాఱి." హంస. 5. 110.

గట్టి పెట్టు

  • పూర్వం కఱ్ఱపలకకు పసరులో కొన్నిటిని మెదిపి పట్టించేవారు. దానిపై వ్రాసే వారు. ఆ పట్టించుటచే గట్టి పెట్టుట.
  • "అనువుగ మి న్ననుం గడితపాళెఁ దమంబున గట్టిపెట్టి శో,భనతరచంద్ర దీధితుల పంక్తి జమాఖరుచుల్ గణించి..." హంస. 1. 142.

గట్టిముడి

  • సులభంగా విడువకుండా రెండుసార్లు వేయు ముడి. దీనికి వ్యతిరేకం 'దూముడి.'
  • "గట్టి ముడి వేశాక ఇక యిది విప్పడం ఆలస్యం కా కే మువుతుంది?" వా.

గట్టి యిడు

  • గట్టి పెట్టు.
  • "ఇక్కడితంబు గట్టి యిడినట్టుల యున్నది కప్పు దేఱుచున్." పాండు. 5. 80.
  • చూ. గట్టిపెట్టు.

గట్టివరహాలు

  • నగదు, రొఖ్ఖం.
  • "కుమార్తె వివాహంలో చదివించిన పదివేల గట్టి వరహాలు." వా.

గట్టివా

  • మాటకారి, ధూర్తురాలు.

గట్టివాడు

  • బాగా ఎఱిగిన వాడు; లోబడని వాడు.
  • "వాడు వ్యాకరణశాస్త్రంలో గట్టి వాడు." వా.
  • "వా డలా మాటలకు బేలిపోయేవాడు కాదు - గట్టివాడు మఱి." వా. గట్టివాయి
  • గయ్యాళి.

గట్టివాలు

  • సైరంధ్రి. ఇతరుల ఇళ్ళలో గంధ పుష్పాద్యలంకారాదులు చూచే స్త్రీ; గంధ పుష్పాదు లమ్మే స్త్రీ.

గట్టి వైసు

  • ప్రౌఢవయస్సు.

గట్టు చేరినంత పుట్టివానికి బొమ్మ గట్టినట్టు.

  • 'అక్కఱ తీరినతర్వాత అక్క మొగుడు కుక్క' వంటి పలుకుబడి.
  • "గట్టు చేరినంతఁ బుట్టివానికి బొమ్మ, గట్టుసామ్య మాయెఁ గదవె చెలియ!" రాధి. 3.

గట్టెక్కు

  • కష్టమునుండి బయటపడు.
  • "సమరంబున నరి నేలమట్టి కార్యంబు గట్టెక్కించు కొనువాఁడను." ధర్మజ. 53. పు.

గడ కట్టు

  • తెగించి కూర్చుండు.
  • పదుగురిలో పడుటకు సంకోచించక పోవు.
  • దొమ్మరిది గడకట్టి దాని మీద నిలిచి ఆడడంపై వచ్చిన పలుకుబడి.

గడకు గట్టిన పాత

  • చంచలము. తాళ్ల. సం. 11. 3. భా. 125.

గడగట్టి

  • గట్టిగా; బాహాటంగా.
  • "రామమూర్తికిన్, రెంటవసాటి దైవమిఁక లేఁ డనుచున్ గడగట్టి... చాటెదను." దాశ. శత. 34.

గడగడ పడు

  • భయపడు.

గడగడ పఱచు

  • భయపెట్టు.

గడగడలాడు

  • భయపడు.
  • "వాని పే రెత్తితే ఊరంతా గడగడలాడి పోతారు." వా.

గడప తొక్కు

  • ఇంటికి వచ్చు.
  • "ఇకమీద నీ గడప తొక్కితే నన్నడుగు." వా.

గడప దాటు

  • ఇల్లు దాటి బయటికి వెళ్లు.
  • "పదేళ్లయింది కాపరానికి వచ్చి. ఆవిడ గడప దాటి యెఱగదు." వా.

గడప దిగి...

  • ముందు బయటికి వెళ్లి - తరవాత మాట్లాడు అనే అర్థంలో కోపావేశంతో అనుమాట.
  • "ముందు గడప దిగి మాట్లాడు." వా.

గడపలో కాలు పెట్టు

  • ఇంటిలో అడుగు పెట్టు, గృహ
  • ప్రవేశము చేయు, కాపురమునకు వచ్చు.
  • "ఆ పిల్ల యేవేళప్పుడు గడపలో కాలు పెట్టిందో యేమో! అన్నీ కష్టాలే. అన్నీ నష్టాలే." వా.

గడబడ

  • అల్లరి.

గడబిడ

  • అల్లరి.

గడబిడ అగు

  • గందరగోళ మగు.
  • "దొంగలు పడ్డా రని ఊ రంతా గడబిడ అయింది." వా.
  • చూ. గడబిడ చేయు.

గడబిడ చేయు

  • అల్లరి చేయు.
  • "పోలీసులు దిగి ఆ ఊ రంతా గడబిడ చేసి పోయారు." వా.

గడవ నీద వశ మె?

  • దాట సాధ్యమా ?
  • "...బీము గడవ నీఁద వశమె." భార. ఉద్యో. 2. 190.
  • అతనిని మించి పోగలమా ? అనుట.

గడి కట్టు

  • తెగించి బజారున పడు.
  • దొమ్మర గడిమీద నిలబడి సాము చేయుట సిగ్గుమాలి తెగించుటగా భావిత మై తద్ద్వారా యేర్పడిన పలుకుబడి.
  • "గడి కట్టి కూర్చుంది రా అది. దాని నోటికి పోతే మన మానమే పోతుంది." వా.

గడిచీటి యిచ్చు

  • విడుదలపత్ర మిచ్చు.
  • "కర్మపు కోట్లకు గడిచీ టిచ్చెను, నిర్మలమతులకు నేఁ డిపుడే." తాళ్ల. సం. 11. 2 భా. 43.

గడికాళ్ళు వేయు

  • పశువుల కాళ్ళకు బందాలు వేయు. శ. ర.

గడితపడు

  • గట్టిపడు.

గడితలవాడు

  • ఒకవిధ మైన ఆయుధం ధరించిన సైనికుడు. కుమా. 11. 40.
  • చూ. ఈటెకాడు.

గడిదేఱు

  • ఆఱితేరు.
  • "వెడవెడ దుర్వ్యవహారపు, నడవడి గడిదేఱి..." పాండు. 3. 14.
  • "అ,క్కాంతుని మన్ననలవలన గడిదేఱి వెసన్." శుక. 1. 301.
  • "మిక్కిలిన్, దెగువరి కంతుకేళి గడిదేఱినజాణ." నిరం. 2. 35.

గడిపోతు

  • ఆబోతు; దున్న పోతు.
  • "గడిపోతువలె మేనికండలు పెంచి." గౌర. హరి. ద్వి. 558. గడిమీఱు
  • గడిసాములు చేసి తయారగుట పై వచ్చిన పలుకుబడి. ఆరితేరిన అనుట.
  • "కాకలను దేఱి గడిమీఱి గట్టిపారి." హంస. 5. 110.
  • చూ. గడిదేరు.

గడియకుడుక

  • గడియలు తెలిసేందుకై చిల్లి పొడిచి నీళ్ళబానలో ఉంచిన గిన్నె. అదొక్కసారి మునుగగా ఒక గడియ అని లెక్ఖ కట్టేవారు.
  • "గడియకుడుక మునుంగుట గని గురుండు, తెల్ల వాఱెడు నని పఱతెంచి పలుక." కువల. 2. 125.
  • చూ. గడెకుడుక.

గడియదూరము వెడల్పు (నది)

  • దాటుటకు ఒక గడియ కాలము పట్టు వెడల్పు గల (నది). కాశీయా. పు. 7.

గడియ యొక్కయుగముగా తోచు

  • క్షణ మొక యేడుగా తోచు. మనసులోని ఆవేదనను తెలిపే పలుకుబడి.
  • "తుంటవిల్తుఁడు వాఁడితూపుల నేయంగ, గడియ యొక్కయుగంబు గాఁగఁ దోఁచె." ఉషా. 1. 67.

గడియారము

  • గంటలు తెలిపే యంత్రం.
  • "ఆనలినాయతాక్షు గడియారమునం దభిసారికాజిఘాం,సానిరత ప్రసూన శరచాపగుడధ్వనులో యనంగ ఘం,టా నినదంబు లయ్యెడ వినంబడియెన్." పారి. 2. 50.

గడిరాజు

  • వీరుడు. తాళ్ల. సం. 11. 3 భా. 125.

గడుసరి

  • గడు సైనవాడు, గడు సైనది.

గడుసువడు

  • మొండి కెత్తు, గట్టిపడు, బండబాఱు.
  • "గురుజనము శిక్షింపన్, గడుసువడి." పాండు. 3. 14.

గడుసుపిండం

  • చాలా గడుసరి.
  • "వా డెక్కడ? గడుసుపిండం. నీలాంటివాళ్లచేతికి దొరుకుతాడా?" వా.

గడుసు బుఱ్ఱ

  • మంచి తెలివైన.

గడుసురాలు

  • గట్టి ఆడుది.

గడె కుడుక

  • గడియను కొలుచు గిన్నె. పూర్వం గడియారపుబానలో నీళ్లు పోసి ఉంచేవారు. గడియలు కొలుచుటకు చిల్లి గిన్నెను అందులో ఉంచే వారు. నీ రందులో నిండి
  • అది మునిగి పోగానే ఒక గడియ అయిన దన్న మాట.
  • "అంచల సూర్యచంద్రు లనె గడె కుడుకుల, ముంచి కొలిచి పోసీని మునుకొని కాలము." తాళ్ల. సం. 6. 172.
  • చూ. గడియకుడుక.

గడె గడెకు

  • మాటిమాటికి, గడియ గడియకు.
  • "గడెగడెకును బెట్టె నిడియున్న గడి తంపుఁ, జలువలు గట్టును జెలువు దనర." హంస. 3. 77.

గడేకారితనము

  • నోటి పెద్దతనము.
  • "ఔర! ధీరుల రై గడేకారిపదవి, కాస చేసితి రే మందు మయ్య మిమ్ము." గీర. 101.

గడ్డం కింద చెయి పెట్టుకొను

  • విచారమును సూచించు చేష్ట.
  • "ఏమిటోయి! గడ్డంకింద చెయి పెట్టుకొని కూర్చున్నావు? మీ ఆవిడ ఇప్పు డప్పుడే రా నని రాసిం దేమిటి?" వా.

గడ్డం గోకుకొను

  • సంధిగ్ధావస్థలో పడు.
  • "వా డేమీ తోచక గడ్డం గోక్కుంటూ కూర్చున్నాడు." వా.

గడ్డతీరు తీయు

  • మాగాణిలో ఎత్తుగా ఉన్న నేలను త్రవ్వి నీరు పారుటకు వీలుగా చేయు.

గడ్డపాఱ మ్రింగినట్లు ఉండు

  • బిఱ్ఱ బిగుసుకొని ఉండు. గడ్డపాఱను మ్రింగినప్పుడు అది వంగదు కనుక బిఱ్ఱ బిగుసుకొని కూర్చుండు ననుటపై యేర్పడినది.
  • "గడ్డపాఱయు మ్రింగిన గతిని బిఱ్ఱ, బిగిసి కూర్చుండుటలు లేక పెద్దమనము, గలదె." కళా. 7. 29.

గడ్డపొయ్యి

  • గడ్డలతో ఏర్పఱచిన పొయ్యి. శ. ర.

గడ్డము పట్టుకొను

  • ప్రాధేయపడు; బ్రతిమాలు.
  • "తన కంఠంబును గౌఁగిలించి యొక చేతన్ గడ్డముం బట్టి..." కళా. 5. 67.

గడ్డము మాయు

  • గడ్డము పెరుగు.
  • "గడ్డము మాసింది. ఈరోజైనా క్షవరం చేసుకోవాలి." వా.

గడ్డి కఱచు

  • చూ. గడ్డి తిను.

గడ్డి తిను

  • నీచమునకు లోబడు.
  • "వాడు ఏమిటి కైనా గడ్డి తినేరకం."
  • చూ. గడ్డి కఱచు.

గడ్డి పరకవంటి

  • అల్ప మైన.
  • "వాడు కేవలం గడ్డిపరక వంటివాడు." వా. గడ్డి పెట్టు
  • బుద్ధి చెప్పు.
  • "వాడికి నీవయినా కాస్త గడ్డి పెట్టు." వా.
  • "నీ వీపని చేసి అక్కడికి వెళ్లా వంటే గడ్డి పెట్టి పంపిస్తారు." వా.

గడ్డిపోచతో సమానము

  • లెక్క లే దనుట.
  • "వాడికి నే నంటే గడ్డిపోచతో సమానం." వా.
  • రూ. గడ్డిపరకతో సమానం.

గడ్డిబొద్దు

  • వరిగడ్డితో చుట్టిన చుట్ట కుదురు; గడ్డిమోపు.
  • "గడ్డిబొద్దునువలె మేను గానిపింప." చంద్ర. వి. 1. 69.

గడ్డుకొను

  • ఎక్కు వగు; అతిశయించు.

గడ్డుగా

  • క్లిష్టముగా.
  • "ఈ జ్వరం ఏమిటో గడ్డుగా తయారయింది. నాలుగునెల లయినా నెమ్మదించడం లేదు." వా.

గడ్డురుకు

  • ఎగురు.
  • "హృదయంబుల చలువలం ద్రోవ యడ్డగించి గడ్డుఱికి యాక్రమించెనో." ప్రభా. 5. 57.

గడ్డురోజులు

  • గడచుట కష్ట మైన రోజులు.
  • "ఈ గడ్డురోజుల్లో పదిమందిని పెట్టుకొని మన మేం పోషిస్తాం?" వా.
  • "ఆనలినాయతాక్షు గడియారమునం దభిసారికాజిఘాం,సానిరత ప్రసూన శరచాపగుడధ్వనులో యనంగ ఘం,టా నినదంబు లయ్యెడ వినంబడియెన్." పారి. 2. 50.

గడిరాజు

  • వీరుడు. తాళ్ల. సం. 11. 3 భా. 125

గడుసరి

  • గడు సైనవాడు, గడు సైనది.

గడుసువడు

  • మొండి కెత్తు, గట్టిపడు, బండబాఱు.
  • "గురుజనము శిక్షింపన్, గడుసువడి." పాండు. 3. 14.

గడుసుపిండం

  • చాలా గడుసరి.
  • "వా డెక్కడ? గడుసుపిండం. నీలాంటివాళ్లచేతికి దొరుకుతాడా?" వా.

గడుసుబుఱ్ఱ

  • మంచి తెలివైన.

గడుసురాలు

  • గట్టి ఆడుది.

గడె కుడుక

  • గడియను కొలుచు గిన్నె. పూర్వం గడియారపుబానలో నీళ్లు పోసి ఉంచేవారు. గడియలు కొలుచుటకు చిల్లి గిన్నెను అందులో ఉంచే వారు. నీ రందులో నిండి
  • హవామహే' అని ఘంటానాదం చేయుట అలవాటు. దానిమీద వచ్చిన పలుకుబడి.

గణికు లొప్పిన గవ్వలు

  • చెల్లుబడి గలవి.
  • గవ్వలు ఒకప్పుడు నాణ్యాలుగా ఉండేవి. అయితే గణికులు ఒప్పినవాటికే మారకపు విలువ.
  • శంఖంలో పోసింది తీర్థం అనుట వంటిది. వేమన. 49.

గతజల సేతుబంధనము

  • వ్యర్థము.
  • "ఇంక నమ్మాట లాడుట గతజల సేతు బంధనంబు. దానిం జాలింపుము." భార. భీష్మ. 3, 84.
  • చూ. గతోదకబంధనము.

గత పడు

  • కడచు; మరణించు.
  • "హతశేషు లగురాక్షసావలి చెప్ప, గతపడ్డ యమ్మహాకాయునిఁ దలఁచి." రంగ. రా. యు. 378.

గత మగు

  • చనిపోవు.
  • "ఖరదూషణాదులు గత మైనచోట." పల. పు. 19.

గతము సేయు

  • చంపు. పండితా. పర్వ. 521. పు.

గతాగతద్విరదకర్ణములు

  • చపలములు, నిలకడ లేనివి.
  • ఏనుగు చెవులు ఎప్పుడూ అటూ ఇటూ అల్లాడుతూ నిలకడగా ఉండ వనుటపై వచ్చినది. పండితా. ద్వితీ. పర్వ. పుట. 418.

గతానుగతికము

  • గొఱ్ఱెదాటుగా పోవునది.
  • "తిర్యక్తతి తా గతానుగతికం బౌఁ గా కుఠారీ హరీ?" ఆము. 4. 25.

గతానుగతికో లోక:...

  • జనం గొఱ్ఱెదాటు రకం.
  • "గతానుగతికో లోకో,న లోక:పార మార్థిక:" నీత్యుక్తి.

గతి చెడ్డ చెడుగు

  • గతి మాలినవాడు.
  • "గతి చెడ్డ చెడుగు తెక్కలి బొక్కలాఁడు." గౌ. హరి. ద్వితీ. పం. 2034.
  • పై ప్రయోగములో శ్లేష గుఱుతింప దగును.

గతి పడు

  • ప్రాప్త మగు.

గతిమాలిన

  • దిక్కుమాలిన.
  • "ఎక్కడి గతి మాలినపిశాచికవొ నీ మాటల్." కళా. 3. 204.

గతిమాలిన చేతలు

  • దిక్కుమాలిన పనులు.
  • "గతిమాలిన చేఁతలు." సింహా. 7. 3.

గతి మాలు

  • దిక్కు మాలు.
  • "తిరువేంకటేశుఁ జేరక... మిగుల గతి
  • మాలెఁ బ్రాణి." తాళ్ల. సం. 5. 101.

గతి లేక

  • మరొక మార్గము లేక.
  • "గతి లేక పోయి రాఘవు మఱుఁగుఁ జొచ్చె రవి, సుతుఁడు నా కేమిటికి సుదతి యీరోఁత." సుగ్రీ. పు. 27.
  • "గతి లేక నీ కొంపకు వచ్చాను." వా.

గతి సేయు

  • కాపాడు. ద్వా. 5. 76.

గతోదకబంధనము

  • వ్యర్థము.
  • "ఇంక నీ వేమి పల్కిన నృపవరేణ్య! పనికి రాదు గతోదకబంధనంబు." హరి. 4. 134.
  • చూ. గతోదకసేతువు. గతజలసేతుబంధనము.

గతోదకసేతువు

  • గలజలసేతుబంధనము.
  • పారిన నీటికి అడ్డు వేయుట వంటి నిష్ప్రయోజన మైన పని.
  • "ఎచటనుండి వచ్చు నీగతోదకసేతు, వులఁ బ్రయోజనంబు గలదె తండ్రి." భోజ. 5. 64.
  • చూ. గతోదకబంధనము.

గత్తరపడు

  • బెదరిపోవు. బ్రౌన్.

గదుముకొని పోవు.

  • తరుముకొని పోవు.

గదురుకొను

  • తిట్టు; కసురుకొను.

గద్దగోరు

  • దొంగల సాధనాలలో ఒకటి.

గద్దముక్కు

  • గద్దముక్కువంటి ముక్కు. వాడి గలది, వంక రైనది అనుట.
  • "ఆ గద్దముక్కు ఆసామిని చూచేసరికి నాకు ఎక్కడ లేని భయం వేస్తుంది." వా.
  • చూ. గరుడముక్కు.

గద్దఱికాడు

  • దిట్టతనము కలవాడు.

గద్దెపొంకము చెప్పు

  • పెద్ద సుద్దులాడు.
  • "కలవి లేనివి కొన్ని కొలువునఁ గూర్చుండి, గద్దెపొంకము చెప్పఁ గలరు గాక." చంద్రా. 2. 49.

గద్దె యెక్కి కూర్చొను

  • గొప్పలకు పోవు. కొత్త. 181.

గనగన మండు

  • గనగన లాడు. ధ్వన్యనుకరణము.

గనగన లాడు

  • మండు.

గనికట్టు

  • గడ్డకట్టు.

గనికె కుంద

  • ఒక ఆట.

గన్నేఱు కాదారి ప్రొద్దు

  • నిశీథము.
  • "...అప్పురమునం, గన్నేరుకాఁదారి ప్రొ,ద్దున భీమేశుడు సానివాడఁ దిరుగున్ ధూర్తప్రకారంబునన్." భీమ. 1. 111.

గప్పాలు కొట్టు

  • డంబాలు పలుకు, ఊసుకోలు కబుర్లు చెప్పు.

గబగబా

  • త్వరగా.
  • "ఎంత గబగబా నడిచి వచ్చినా సమయానికి చేరుకో లేక పోయినాను." వా.

గబ్బిదేఱు

  • అతిశయించు.
  • గబ్బిగుబ్బలలోని గబ్బివంటిది ఇక్కడి గబ్బి.
  • "మెఱుపు లై మిట్ట లై మిక్కిలి బటువు లై, క్రాలుకన్నుల చెన్ను గబ్బిదేఱ." పాండు. 2. 91.

గమగమలాడు

  • పరిమళములు వెదచల్లు.

గమికత్తె

  • చెలికత్తె

గమ గమ వలచు

  • గమ గమ వాసన వేయు.
  • "కసటు వో బీఱెండఁ గరఁగి కఱ్ఱల నంటి, గమ గమ వలచు చొక్కపు జవాజి." మను. 2. 55.

గమికాడు

  • అధిపతి

గమి గూడు

  • గుంపు గూడు.
  • "సాంధ్యరాగధారాళరుచుల్, గమి గూడె." నిరంకు. 2. 108.

గములు గట్టు

  • గుంపులు గట్టు, గుములు కట్టు, గుమి కూడు.
  • "నానాదేశముల కప్పడీలు... గముల్ గట్టి యే తేర." పండితా. ద్వితీ. పర్వ. పుట. 374.

గములు గూడు

  • గుంపులుగా చేరు.
  • "పాడుచు నొసఁగులు వీడుచు గములు, గూడుచు నలిరేఁగి యాడుచు." పండితా. ద్వితీ. మహి. పుట. 33.

గమ్మత్తు చిమ్ము

  • వేడుక కల్పించు.
  • "గమ్మత్తు చిమ్మ నొక కథఁ గ్రమ్మఱఁ దెల్పెదను..." హంస. 2. 6.
  • దీనికి దగ్గఱగా ఉన్న అనేకార్థచ్ఛాయలలో ఈపదం వాడుకలో వినిపిస్తుంది.
  • "ఆపాట బలే గమ్మత్తుగా ఉంది." వా.
  • "అక్కడో గమ్మత్తు జరిగింది." వా.

గయ్యాల గచ్చలు

  • గయ్యాళిగంపలు. పండితా. ప్రథ. పురా. పుట. 343.
  • చూ. గయ్యాళిగంప.

గయ్యాళిగంప

  • నోటిదురుసు కలది, జగడాలమారి.
  • "ఆ గయ్యాళిగంప నోటి కెవరు పోతారు?" వా. గయ్యాళిభూమి
  • సేద్యానికి పనికి రాక బీడుగా ఉన్న భూమి.
  • దీనినే 'గయ్యాళు' అన్న రూపంలో శ. ర. బ్రౌను పేర్కొన్నవి. నేడు వ్యవహారంలో 'గయ్యాళి' అన్న రూపంలో వినబడుతుంది.

గరగడ

  • గళాయి. నూనె లాంటి వానిని వేరే పాత్రలోనికి వంచేప్పుడు పెట్టే పెద్దమూతి చిన్నక్రోవి గలది

గరగరగా కడుగుకొను

  • శుభ్రముగా కడుగుకొను. మామూలుగా చేతులు కడుగుకొనునప్పుడు, ఇతరులు చేతులమీద నీళ్లు పోస్తుండగా రెండు చేతులనూ ఒక దానితో నొకటి కలిపి రుద్దుకొనునప్పుడు, గరగర మని శబ్ద మగుట యీపలుకుబడికి మూలము కావచ్చును. పాండు. 3. 31.

గరహర నగు

  • ఇష్టపడు; మనసులో ఉత్సాహం చిప్పిల్లు.
  • "మగువలు గరగర నై తగు, మగవానిం జూచి వీఁడు మగఁ డైనఁ గదా, తెగు దు:ఖం బనుకొంచున్." శుక. 3. 516.
  • "మిక్కిలి, గరగర, నగు నేఱు ప్రాల కలమాన్నంబుల్." జైమి. 8. 198.

గరగర లాడు

  • క్రొత్త దైన. కొత్తబట్టలు గరగర లాడుట సహజము.
  • ధ్వన్యనుకరణము.
  • "గరగర లాడుగాగర..." బుద్ధ. 2. 47.

గరవడు

  • గడ్డకట్టు.

గరిగొను

  • అతిశయించు.

గరిడి కెక్కు

  • ఆరి తేఱు.
  • "హరునిభక్తుల యాజ్ఞ శిరమునఁ దాల్చి, గరిడి కెక్కినయంకకాఁడునుబోలె." పండితా. వాద. 176.

గరిడి ముచ్చుదనముతో

  • ఆరితేరిన నంగనాచితనంతో.
  • "సంయమియు.... గానకళ లెల్ల గరిడిముచ్చుఁ, దనముతో నేర్చితివి గద! యనుచు బలికి." కళా. 2. 47.

గరివడు

  • నిలిచిపోవు; గడ్డకట్టు.
  • "తెలిసియుఁ దెలియను తెగ దీచిక్కేమిటా!, కలకాల మిందుననే గరివడె బ్రదుకు." తాళ్ల. సం. 9. 109.

గరివడెము

  • ఒకరకమైన వడియము. గరిసెబావి
  • త్రవ్విన గరిసె దించిన చిన్న బావి.

గరుపారు

  • గరు కెక్కు.
  • "చన్నుగ్రేవలు గరుపార." రాధా. 4. 56.

గరుపాఱు

  • గగుర్పాటు చెందు.
  • "గరుపాఱఁగ మేను ప్రకంపమునన్." భార. స్త్రీ. 1. 45.

గరుడముక్కు

  • పొడువుగా ఉండి వంగిన ముక్కు.
  • "వాడి గరుడముక్కు చూస్తేనే కోపిష్ఠి అనిపిస్తుంది." వా.

గరుదాల్చు

  • గగుర్పాటు చెందు. శివ. 4. 20.

గర్రన త్రేన్చు

  • త్రేన్పులో ధ్వన్యనుకరణము. రాధా. 5. 125.

గర్భగుడి

  • చూ. గర్భాలయము.

గర్భగృహము

  • చూ. గర్భగుడి.

గర్భయాచకులు

  • గర్భదరిద్రులు.
  • "వెన్బడితిమి గర్భయాచకులభంగి." హర. 3. 15.

గర్భాలయము

  • దేవాలయంలో మూలవిరాట్టుండే గది.

గర్వగ్రంథి

  • చాలా గర్విష్ఠి.
  • "వాడు వట్టి గర్వగ్రంథి. ఎవణ్ణీ లెక్క పెట్టడు." వా.

గఱి గట్టు

  • అరివోయు.

గఱు వ్రాల్పు.

  • గగురుపాటు చెందు. కాశీ. 2. 149.

గలగల మ్రోయు

  • ధ్వన్యనుకరణము.
  • "గలగల మ్రోయునందెలుసు..." కళా. 6. 200.

గలిబిలి చేయు

  • అల్లరి పెట్టు.
  • "గలిబిలి చేసి రవ్వ లిడఁగా." రాధి. 4. 15.

గవిచికొను

  • కప్పుకొను.
  • "పచ్చని కంబలి గవిచి కొన్న విధంబున." కుమా. 6. 100.

గవిసెన పుచ్చు

  • ముసుగు తీసివేయు.
  • వీణె, కుంచె, ఇలాంటివానికి తిత్తి కుట్టి అందులో వాని నుంచుతారు. నేడు గౌసెన అని వీణెలాంటివానిపై తిత్తు>