పదబంధ పారిజాతము/క్రేగాలి
క్రుళ్లుపోతు
- కుళ్లుబోతు.
- "వాడు వట్టి కుళ్లుబోతు వెధవ. ఎవరు పచ్చగా ఉన్నా చూడ లేడు." వా.
క్రేగాలి
- చిఱుగాలి.
క్రేటుకొను
- గొంతు సవరించుకొను.
క్రేడి సేయు
- అపహసించు.
క్రేణి వట్టు
- సంపాదించు. కాశీ. 3. 90.
క్రేణి సేయు
- పరిహసించు.
- "ఆ సమయం బభ్యర్ణ పూర్ణ చంద్రోదయ ఘూర్ణమానార్ణవంబునుం గ్రేణి సేయుచుండె." పారి. 5. 75.
క్రేదొట్టు
- గట్టు లొరయు.
క్రేళ్లు చూచు
- చిలిపిగా చూచు.
క్రేళ్లు చూపు
- చిలిపి చూపు.
క్రేళ్లు త్రుళ్లు
- ఎగిరి పడు. కువల. 4. 81.
క్రేళ్లు దాటు
- గంతులు వేయు.
- "అడ్డంబు నిడుపు నాపడ్డలగతి మనుఁ బీళ్లు డొంకలనుండి క్రేళ్లు దాఁట." మను. 2. 7.
- 2. ఎగిరెగిరి పడు.
- "చే వెడ దోఁపుచుం బలికెఁ జెందొవ చూపులు క్రేళ్లు దాఁటగన్." పారి. 4. 58.
- "మెఱుఁగులు పైకిఁ గ్రేళ్లుఱికెడు గబ్బి గు,బ్బలమీఁద." విప్ర. 3. 3.
- చూ. క్రేళ్లుఱుకు.
క్రేళ్లు దోలు
- పరువు లెత్తించు.
- "తేరు క్రేళ్ళు దోలి పాంచాలబలంబులపై నడరె." భార. భీష్మ. 3. 368.
క్రేళ్లు ద్రిప్పు
- చూ. క్రేళ్ళు దోలు.
క్రేళ్లుబ్బు
- ఉబుకు. నరస. 5. 102.
క్రేళ్లు మలగు
- వెనుదీయు.
క్రేళ్లు మసలు
- చలించు.
క్రేళ్లుఱుకు
- ఎగిరి పడు.
క్రేళ్ళెగయు
- క్రేళ్ళు సను.
క్రేళ్లు వాఱు
- గంతులు వేయు.
క్రేళ్ళు సను
- ఎగిరి పడు. క్రొత్త
- వింత.
- "క్రొత్త దాని వృత్తం బెల్లన్." పాండు. 2. 142.
- వాడుకలో - 'ఆ విషయం నాకు కొత్త.' 'దాని ప్రవర్తన అంతా చాలా కొత్తగా ఉంటుంది.' 'ఏమిటోయ్! ఈరోజు కొత్తగా మాట్లాడుతున్నావు.'
- 'ఇన్నిరోజులు లేదు. ఈ రోజేదో నువ్వు కొత్తగా చెప్పొస్తున్నావు.
- ఇలాంటి దగ్గరి భావచ్ఛాయలలో మరికొన్ని తావుల కూడా కనబడుతుంది.
క్రొత్త చేయు
- నూతనత్వము కల్పించు.
- "సత్యభామ మేనఁ గుసుమ శృంగారముల కెల్లఁ గ్రొత్త సేయ." ఉ. హరి. 1. 151.
- 2. పునరుపస్థితము చేయు.
- "సమంత్రక ముష్టిక స్థానక విజ్ఞానంబుగాఁ గ్రొత్త సేసికొనుట మేలు." భార. ద్రోణ. 2. 361.
క్రొత్తముట్టు
- నూలిపోగు.
క్రొత్త వఱచు
- మెఱు గెక్కించు. భార. భీష్మ. 1. 105.
క్రొ వ్వడగించు
- పొగ రడగించు.
- "నీదు క్రొ వ్వడఁగింతున్." కళా. 6. 23.
క్రొవ్వుగొను
- కొవ్వెక్కు.
- "పరువంపుఁ జినుకుల పస గ్రొవ్వుగొని తేల, గిలఁ బడువానకోయిలల యొప్పు." హరి. పూ. 9. 72.
క్రొవ్వు పట్టు
- పొగ రెక్కు.
క్రొవ్వులు వలుకు
- దుర్భాష లాడు.
- "ఈ చపలకుత్సిత విప్రుఁడు వచ్చి నోరఁ గ్రొ,వ్వులు వలుకంగ మీరును చెవుల్ సొర వించు సహించి..." కుమా. 7. 55.
క్రొవ్వెక్కు
- కొవ్వు పట్టు.
- "క్రిక్కిఱి చన్నుదోయి యిరుక్రేవల కాంతియుఁ బంచబాణుఁ గ్రొ,వ్వెక్కఁగఁ జేయ." నైష. 7. 194.
క్రొవ్వెద
- కొప్పు.
- "చెం, గలువలు క్రొవ్వెదకు వేఱొకర్తు ఘటించెన్." ఆము. 6. 129.
క్లేశపడు
- కష్టపడు.
- "అత నా కరువులో పిల్లలతో చాలా క్లేశపడ్డాడు." వా.
క్షణభంగురము
- అనిత్యము.
- నీటిబుడగవంటి దను పలుకుబడి. 'ఈ దేహం క్షణభంగురము' అని నేటికీ వాడుక. పండితా. ప్రథ. వాద. పుట. 550.
క్షణ మే డగు
- కాలము త్వరగా సాగక పోవు.
- "రాఁ డయ్యెన్ హృదయేశుఁ డీ హృదయభారం బెట్లు సైతున్ క్షణం, బే డై యున్నది." ప్రభా. 4. 146.
క్షణియించు
- పూజించు, అర్చించు.
- "కల్లరి లోకుల క్షణియించఁ దగునె." బస. 7. 204.
క్షితిని నహి ప్రతిల్లె
- లోకంలో లేదు. అపూర్వ మనుట.
- "క్షితిని నహి ప్రతిల్లె యని చెప్పుదు రాతనిభాగ్య మెట్టిదో?" శ్రవ. 1. 75.
క్షీరోదకన్యాయము
- పాలును నీళ్లును కలిసినట్లు కలగలసి పోయిన దనుట. పెరుగును వడ్లును కలిసినట్లనునది దీనికి వ్యతిరేకము. పండితా. ప్రథ. పురా. పుట. 278.
క్షుణ్ణంగా
- కూలంకషంగా.
- "వాడు భాష్యాంతం క్షుణ్ణంగా చదువుకొన్నాడు. వానితో తగాదా పడితే ఏం లాభం ?" వా.
క్షూణత పరచు
- న్యూనపరచు, కించపరచు.
- "చుట్టం చూపుల కని వాళ్లింటికి పోతే క్షూణతపరిచి పంపించాడు." వా.
క్షేత్రపాలుడు
- క్షేత్రాధిదేవత. సింహా. 4. 35.
క్షేమతండులములు
- ప్రయాణ మై పోతూ వట్టి చేతులతో పోక ఏవో యిన్ని బియ్యం కట్టుకొని పోవా లని ఆచారం. ఆ బియ్యం -
- "శాలి చేమతండులములు." ఆము. 2. 97.
క్షేమలాభములు
- జంటపదం.
- దీనిమీద వచ్చినదే - క్షేమంగా పోయి లాభంగా రా - అన్న పలుకుబడి. ప్రయాణ మై పోవునప్పుడు పెద్దలు చేసే దీవన యిది.
- "....నాకు శో,భనములు గోరఁగాఁ గద యపాయము చెందక క్షేమలాభముల్, గని యిలు చేరు టంచును...." శుక. 2. 234.
- చూ. యోగ క్షేమములు.
క్షేమలాభా లడుగు
- కుశల ప్రశ్న చేయు.
ఖంగు ఖంగు మను
- శబ్దించు. ధ్వన్యనుకరణము. ఖంగురింగులు
- ధ్వన్యనుకరణము.
ఖండితంగా
- తప్పక.
- "ఈ రోజు వాడు ఖండితంగా వస్తా నన్నాడు. మ రేమయిందో యేమో!" వా.
ఖండింపు చేయు
- (బేరం) ఫైసలా చేయు.
ఖచిక్కున
- కొఱుకుట వంటి వానిలో ధ్వన్యనుకరణము.
- "ఖచిక్కున ముక్కునఁ బక్వదాడిమీ, ఫలయుగళంబు నొక్కు." శకుం. 2. 33.
ఖడ్గాఖడ్గి వాదించు
- కత్తులతో పోరాడు.
- "కలు ద్రావం బని పూని యాదవులు ఖడ్గాఖడ్గి వాదింతురే." ఉ. హరి. 4. 132.
ఖణీలున ఱంకె వేయు ధ్వన్యనుకరణము.
- "ఖణీలున ఱంకె వేయ కెఱుఁగన్ సమకూడదు." కా. మా. 4. 153.
ఖతం చేయు
- ముగించు, చంపు. మాటా. 85.
ఖరాఖండిగా
- కుండ బద్దలు కొట్టినట్లుగా.
- "వాడు చాలా ఖరాఖండిగా మాట్లాడే మనిషి." వా.
ఖరాబు చేయు
- పాడు చేయు.
- "కాగితాలు ఖరాబు చేయడం తప్పితే కొన్ని రాతలవల్ల యే మైనా లాభం ఉందా?" వా.
ఖరారు చేయు
- ఏర్పాటు చేయు.
- "నెలకు పదిరూపాయ లివ్వా లని ఖరారు చేసి పెద్దమనుష్యులు వెళ్ళారు." వా.
ఖరారునామా
- ఒప్పందం.
- "వా ళ్లిద్దరూ భాగపరిష్కారాలు చేసుకొని ఖరారునామా వ్రాసుకొన్నారు." వా.
ఖరారు మదారు
- ఒడంబడిక. కాశీయా. 62.
ఖరీదు కట్టు
- వెల కట్టు.
- "ఘర్మజలానికి, ఖరీదు కట్టే షరాబు లేడోయ్." మహా. ప్ర.
ఖరీదు చేయు
- కొను.
- "ఆ ఊళ్లో నాలుగు పుట్ల ధాన్యం ఖరీదు చేసి వచ్చాను." వా.
ఖసూచిగాడు
- ఎప్పు డేది అడిగినా ఆకాశం చూచేవాడు.
- అంటే లౌక్యం, బుద్ధి లే దనుటను సూచించేమాట.
- "వాడి కేం తెలుసు? వట్టి ఖసూచి గాడు." వా.
ఖాతరు చేయు
- లెక్క చేయు.
- "వాడు బ్రహ్మదేవుణ్ణి కూడా ఖాతరు చేసేవాడు కాదు." వా.
ఖాయ మగు
- పర్మనెంటు లగు; నిశ్చయ మగు.
- "వాని ఉద్యోగం ఖాయ మయింది." వా.
- "వాడు వచ్చేది ఖాయ మయినట్లే." వా.
ఖాయిదా చేయు
- కట్టుదిట్టము చేయు.
- "అడవిలోకి పశువులు వెళ్లకూడ దని పంచాయతీ ప్రెసిడెంటు ఖాయిదా చేశాడు." వా.
ఖావ(మ)౦దు
- యజమాని.
గంగడోలు
- ఎద్దులకూ ఆవులకూ మెడ క్రింద వ్రేలేభాగం.
గంగనమ్మ
- గ్రామ దేవత.
గంగనురుగులు
- ఒక పిండివంట.
గంగపా లగు
- నశించు.
- "నేను చేసినమే లంతా గంగపా లయి పోయింది." వా.
గంగమయిలావు
- నల్లనిది. బ్రౌన్.
- నలుపు పసుపు కలిసిన రంగుది. శ. ర.
గంగ ముట్టు
- నీరు త్రాగు.
- "నీ విన్నిమాట లన్నావు. నీ యింట్లో ఇక గంగ ముట్టను? వా.
గంగలో కలుపు
- వ్యర్థము చేయు, పాడు చేయు.
- "అట్లు కావున నీ కార్య మనఁగ నెంత, నీదుప్రాపున నవ్విప్రు నియతి మాన్పి, దిటము దప్పించి యజ్జటి దేవు తపము, గంగలోఁ గల్పెదను నొక్క గడియలోన." వేంకటే. 2. 29.
గంగలో దిగు
- నీ యిష్టం వచ్చినట్టు పో, నా కేమీ సంబంధం లేదు అని విసుగుతో అనుపట్ల ఉపయోగించే పలుకుబడి.
- "వాణ్ణి వెళ్లి గంగలో దిగ మను. నా కక్కఱ లేదు. నాకు కొడుకు లే డను కొంటాను." వా.
గంగలో దోలు
- వదలి వేయు.
- "వాడు ఆచారం గీచారం ఎప్పుడో గంగలో దోలి వేశాడు." వా.
గంగవెఱ్ఱు లెత్తు.
- అత్యావేశపూరితు డగు.
- "అత డభూతకల్పన లన్నీ ఏవో చెప్తూంటే మన మే మైనా అన్నమా ఇక గంగ వెఱ్ఱు లెత్తి పోతాడు." వా.
గంగాధరుడు
- నీళ్లు మోయువాడు.
- నారాయణదాసు రుక్మిణీకళ్యాణము.
గంగాభాగీరథీ సమానురాలు
- వితంతువులను ప్రస్తావించు పట్ల, వారికి ఉత్తరాలు వ్రాయుపట్ల పేరుకు ముందు ఉపయోగించే పలుకుబడి. గంగవలె పవిత్రురా లనుట.
- "గంగా భాగీరథీసమానురా లయిన సుబ్బమ్మత్తగారికి మీ అల్లుడు..." వా.
గంగిగోవు
- పవిత్ర మైన ఆవు; సాధువు.
- "అతనా ! గంగిగోవు." వా.
గంగిగోవు వంటి సాదు.
- గోవు సాధు వైన మృగముగా మన యెన్నిక.
- "గంగిగోవు వంటి సాదుబాపనిన్ నినుం జనునె పలువ యనంగ." కళా. 7. 30.
గంగిరెద్దు
- చూ. గంగెద్దు.
గంగిరెద్దు వేషము
- ఆడంబర మైన వేషము.
- "ఇదేమిటి? ఈ గంగిరెద్దు వేషం. కొత్త మనుషులు చూస్తే పల్లెటూరి గబ్బిళాయి అనుకుంటారు." వా.
గంగిరెద్దు సొమ్ములు
- ఆడంబరసూచకములు. కుక్కు. 59.
గంగెద్దు
- అన్నిటికీ తల ఊచేవాడు, పల్లెటూరిమనిషి, వట్టివేషాడంబరం కలవాడు.
- "వాడు ఒట్టి గంగెద్దు. వాళ్లమామ చెప్పినదే వేదం." వా.
- "వాడు ఒట్టి గంగెద్దు లాగా ఉన్నాడు. ఈ పట్ణంలో ఎలా నెట్టుకు వస్తాడు?" వా.
- "ఏమిట్రా! ఆ గంగెద్దువేషం." వా.
గంజిగుల్ల
- బొబ్బ.
గంజితరక
- గంజిమీది మీగడవంటి పదార్థం. బ్రౌన్.
గంజి త్రాగేవాడికి మీసాలు ఎగ బెట్టేవా డొకడా !
- ఈ చిన్న పనికి మరొకరిసాయం కూడా యెందుకు అనుపట్ల ఉపయోగించే పలుకుబడి.
- "నువ్వు చేశే యీ ఘనకార్యానికి యింత మంది యెందుకురా? గంజి త్రాగేవానికి మీసాలు ఎగబెట్టేవా డొకడా?" వా.
గంజిలోకి ఉప్పు లేదు
- నిరుపేద అనుట.
- "వాడికి గంజిలోకి ఉప్పు లేదు. ఇక మీ కిచ్చే దే ముంది?" వా. గంజో అంబలో
- "వేళకు ఏ దయితే నేం? గంజో అంబలో?" వా.
- చూ. కలో అంబలో.
గంట కొట్టు
- ముగియు.
- చనిపోయినప్పుడు గంట కొట్టుట, శంఖం పూరించుట దక్షిణాదిలో నేటికీ అలవాటు. దానిపై వచ్చిన పలుకుబడి.
- "వాడిపని గంట కొట్టినది. ఇక వాడు చేసే దే ముంది?" వా.
గంట వాయించు
- గంట కొట్టు.
- "పటుఫలాదులు వోయె బతిమాలువారి కే, మీయక గంట వాయించి రహహ." సింహాద్రి. నార. శ. 27.
గంట వ్రేయు
- గంటలు కొట్టు.
- "రెండవజాము గంట వ్రేయం బడె." కాశీ. 5. 307. కాశీ. 4. 102.
గంటిపడు
- కాటుపడు.
గంటిపఱచు
- గంటు పడునట్లు చేయు.
- చూ. గంటివేయు.
గంటివెట్టు
- చూ. గంటిపఱచు.
గంటి సేయు
- కాటు పడునట్లు చేయు.
- "నాథుని, యధరబింబము గంటి సేయంగ నెంచు." దశా. 3. 17.
గండం గడిచి పిండం బయట పడితే....
- ఈ ఆపద తప్పితే అనుట.
- పూర్వం కాన్పు అతి భయం కరంగానూ, ప్రాణాపాయ కరంగానూ ఉండినది. అందుపై వచ్చిన పలుకుబడి.
- "ఈ గండం గడిచి పిండం బయట పడితే తరవాత చూద్దాం." వా.
గండకట్టెలు
- వంట చెఱకులు. బ్రౌన్.
గండకత్తెర
- గొంతుక నుత్తరించు ఆయుధ విశేషము.
- "శీలము దొరఁగిన పిమ్మట, నేలా కాయంబు దీని నెడ సేయుటయే, మేలని హృదయాబ్జంబునఁ, గాలాంతకు నిల్పి గండకత్తెర గొనఁగాన్." చెన్న. 4. 217. కళా. 3. 10.
- తద్వారా అడకొ త్తిలో చిక్కుకొన్నట్టు వలెనే గండ కత్తెరలో తగులు కొనుట సంకటావస్థాసూచక మయినది.
- "వీ ళ్లిద్దరిమధ్యా పడ లేక నేను గండ కత్తెరలో చిక్కు కొన్నాను." వా.
గం డడగించు
- పొగరు అణచు.
- "....తోమరశక్తిప్రముఖంబు లగు వివిధాయుధంబుల నొండొరుల గండడం గించుసమయంబున." ఉ. హరి. 1. 27.
గండదీప మెత్తు
- మ్రొక్కుబడి చెల్లించుటకై గోధుమపిండితో గానీ అన్నముతో గానీ దిమ్మవలె చేసి, అందులో గుంత చేసి, నెయ్యి పోసి, వత్తిని వెలిగించి, ఆ దీపము నెత్తుకొని దేవుని దగ్గఱకు పోతారు. దీనినే గండదీప మెత్తుట అంటారు.
- "ఆ నాతిఁ జూచి తలవరు, లేనెలఁతయొ గండదీప మెత్తఁగ వచ్చెన్." శుక. 2. 496.
- చూ. మూపుగండ లిచ్చు.
గండపాళిక కెంగేలు కదియ జేర్చు
- చెక్కిట చేయి జేర్చు. చింతించు.
- "గండపాళికఁ గెంగేలు గదియఁ జేర్చి." శివ. 2. 26.
- చూ. చెక్కిట చేయి జేర్చు.
గండపెండరము
- 1. వీరులు, కవులు, పండితులు మొదలగువారు కాలిలో వేసుకునే బిరుదు టందె.
- "డాకాల గండపెండర మమర్చి." అచ్చ. యు. 203.
- 2. ఒక ఆభరణము.
- పై దానినే ఆభరణంగానూ ధరించేవారు కావచ్చును.
- "పెద్ద పీతాంబరము గండపెండరంపుఁ గటక కటినూత్ర కేయూర కంకణాది, దివ్యభూషణజాలంబు...." దశా. 7. అవ. 1. 248.
గండ పెండారము
- చూ. గండ పెండరము.
గండ పెండెము
- చూ. గండ పెండరము.
గండ పెండెరము
- చూ. గండపెండరము.
గండ పెండేరము
- చూ. గండ పెండరము.
గండబేటము
- ప్రేమ.
- పురుషునికి పురుషునిపై గల్గు మోహము అని టిప్పణి కారు లన్నారు. కాని ఎందుకో చెప్ప లేదు.
- "మగలు గరము ప్రీతి దగిలి గండ బేటంచుగొని...." కుమా. 4. 36.
గండమాల
- గొంతు చుట్టూ గడ్డలు లేచే రోగము.
- "మును గండమాలమీఁదను, మొన కుఱుపుం బుట్టె నన్న మోసం బాయెన్." ద్వా. 10. 54.
- రూ. గండమాలము.
గండమృగము
- ఖడ్గమృగము.
- గండామృగం అని తమిళులు నేటికీ అంటారు.
- "గండ మృగములు భేరుండతండములు." బస. 3. 83. పుట.
గండము గడుచు
- తాత్కాలిక మైన ఆపద తొలగిపోవు.
- "ఇప్పటికి ఈ గండం గడిస్తే తరవాత చూచుకో వచ్చు." వా.
గండము దప్పు
- ప్రాణాపాయము తప్పు.
- "అప్పటప్పటికి మ మ్మరసి గండములు, దప్పించి రక్షించె దానవారాతి." ద్విప. మధు. పు. 32.
గండముపై పిండకము
- ముందే గండం, అందులో ప్రసవసమయం.
- అనగా అతి ప్రమాదకారి అనుట. ముద్రా. 79.
- జనంలో 'గండంలో పిండం' అని వినవస్తుంది.
గండర గండడు
- ఒక బిరుదు.
- గొప్ప వీరుడు.
- రాజులకు బిరుదుగా శాసనాదుల్లో కానవస్తుంది. కన్నడంలో గండ అనగా మగడు. మగటిమి కలవాడు. గండలకు గండడు = మేటి మగడు అనుట.
గండరించు
- మలుచు; రాయివంటి వానిలో రూపమును చెక్కు.
- "పండితలోచనాబ్జంబులయంద, గండరించిన యట్టి గతి..." పండితా. ప్రథ. దీక్షా. పుట. 174.
గండాగొండి చేయు
- తగాదా పెట్టు; మొండి తగాదా పెట్టు.
- "గండాగొండి యొనర్తు నేమొ యని." వ్యస. నాట. 13.
గండాగొండితనము
- మొండితనము.
- రూ. గండాగుండితనము.
- చూ. గండాగొండి చేయు.
గండాడు
- కలియు, సంగమించు.
- "చండాలితో ద్విజుం డొగి, గండాడిన వక్షమున భగము వ్రాసి తగన్, దండువు గొని దేశంబున, నుండక యుండంగ నడచు టుచితము పతికిన్." విజ్ఞా. ప్రా. 126.
గండాన వచ్చు
- ప్రమాదకర మగు.
- "వాడిఁక సుగ్రీవుమేలు వాలికి గండాన వచ్చు." తాళ్ల. 6. 8.
గండారపు బొమ్మ
- రాతిలో చెక్కిన బొమ్మ; గండరించిన బొమ్మ అనుట.
- "అ,చ్చేరువకంబముం గదిసి చిత్తరువో కరువో యనంగ గం,డారపు బొమ్మ వోలె నచటం గద లించుక లేక యుండఁగన్." ఉత్త. హరి. 1. 6.