క్రుళ్లుపోతు

  • కుళ్లుబోతు.
  • "వాడు వట్టి కుళ్లుబోతు వెధవ. ఎవరు పచ్చగా ఉన్నా చూడ లేడు." వా.

క్రేగాలి

  • చిఱుగాలి.

క్రేటుకొను

  • గొంతు సవరించుకొను.

క్రేడి సేయు

  • అపహసించు.

క్రేణి వట్టు

  • సంపాదించు. కాశీ. 3. 90.

క్రేణి సేయు

  • పరిహసించు.
  • "ఆ సమయం బభ్యర్ణ పూర్ణ చంద్రోదయ ఘూర్ణమానార్ణవంబునుం గ్రేణి సేయుచుండె." పారి. 5. 75.

క్రేదొట్టు

  • గట్టు లొరయు.

క్రేళ్లు చూచు

  • చిలిపిగా చూచు.

క్రేళ్లు చూపు

  • చిలిపి చూపు.

క్రేళ్లు త్రుళ్లు

  • ఎగిరి పడు. కువల. 4. 81.

క్రేళ్లు దాటు

  • గంతులు వేయు.
  • "అడ్డంబు నిడుపు నాపడ్డలగతి మనుఁ బీళ్లు డొంకలనుండి క్రేళ్లు దాఁట." మను. 2. 7.
  • 2. ఎగిరెగిరి పడు.
  • "చే వెడ దోఁపుచుం బలికెఁ జెందొవ చూపులు క్రేళ్లు దాఁటగన్." పారి. 4. 58.
  • "మెఱుఁగులు పైకిఁ గ్రేళ్లుఱికెడు గబ్బి గు,బ్బలమీఁద." విప్ర. 3. 3.
  • చూ. క్రేళ్లుఱుకు.

క్రేళ్లు దోలు

  • పరువు లెత్తించు.
  • "తేరు క్రేళ్ళు దోలి పాంచాలబలంబులపై నడరె." భార. భీష్మ. 3. 368.

క్రేళ్లు ద్రిప్పు

  • చూ. క్రేళ్ళు దోలు.

క్రేళ్లుబ్బు

  • ఉబుకు. నరస. 5. 102.

క్రేళ్లు మలగు

  • వెనుదీయు.

క్రేళ్లు మసలు

  • చలించు.

క్రేళ్లుఱుకు

  • ఎగిరి పడు.

క్రేళ్ళెగయు

  • క్రేళ్ళు సను.

క్రేళ్లు వాఱు

  • గంతులు వేయు.

క్రేళ్ళు సను

  • ఎగిరి పడు. క్రొత్త
  • వింత.
  • "క్రొత్త దాని వృత్తం బెల్లన్." పాండు. 2. 142.
  • వాడుకలో - 'ఆ విషయం నాకు కొత్త.' 'దాని ప్రవర్తన అంతా చాలా కొత్తగా ఉంటుంది.' 'ఏమిటోయ్! ఈరోజు కొత్తగా మాట్లాడుతున్నావు.'
  • 'ఇన్నిరోజులు లేదు. ఈ రోజేదో నువ్వు కొత్తగా చెప్పొస్తున్నావు.
  • ఇలాంటి దగ్గరి భావచ్ఛాయలలో మరికొన్ని తావుల కూడా కనబడుతుంది.

క్రొత్త చేయు

  • నూతనత్వము కల్పించు.
  • "సత్యభామ మేనఁ గుసుమ శృంగారముల కెల్లఁ గ్రొత్త సేయ." ఉ. హరి. 1. 151.
  • 2. పునరుపస్థితము చేయు.
  • "సమంత్రక ముష్టిక స్థానక విజ్ఞానంబుగాఁ గ్రొత్త సేసికొనుట మేలు." భార. ద్రోణ. 2. 361.

క్రొత్తముట్టు

  • నూలిపోగు.

క్రొత్త వఱచు

  • మెఱు గెక్కించు. భార. భీష్మ. 1. 105.

క్రొ వ్వడగించు

  • పొగ రడగించు.
  • "నీదు క్రొ వ్వడఁగింతున్." కళా. 6. 23.

క్రొవ్వుగొను

  • కొవ్వెక్కు.
  • "పరువంపుఁ జినుకుల పస గ్రొవ్వుగొని తేల, గిలఁ బడువానకోయిలల యొప్పు." హరి. పూ. 9. 72.

క్రొవ్వు పట్టు

  • పొగ రెక్కు.

క్రొవ్వులు వలుకు

  • దుర్భాష లాడు.
  • "ఈ చపలకుత్సిత విప్రుఁడు వచ్చి నోరఁ గ్రొ,వ్వులు వలుకంగ మీరును చెవుల్ సొర వించు సహించి..." కుమా. 7. 55.

క్రొవ్వెక్కు

  • కొవ్వు పట్టు.
  • "క్రిక్కిఱి చన్నుదోయి యిరుక్రేవల కాంతియుఁ బంచబాణుఁ గ్రొ,వ్వెక్కఁగఁ జేయ." నైష. 7. 194.

క్రొవ్వెద

  • కొప్పు.
  • "చెం, గలువలు క్రొవ్వెదకు వేఱొకర్తు ఘటించెన్." ఆము. 6. 129.

క్లేశపడు

  • కష్టపడు.
  • "అత నా కరువులో పిల్లలతో చాలా క్లేశపడ్డాడు." వా.

క్షణభంగురము

  • అనిత్యము.
  • నీటిబుడగవంటి దను పలుకుబడి. 'ఈ దేహం క్షణభంగురము' అని నేటికీ వాడుక. పండితా. ప్రథ. వాద. పుట. 550.

క్షణ మే డగు

  • కాలము త్వరగా సాగక పోవు.
  • "రాఁ డయ్యెన్ హృదయేశుఁ డీ హృదయభారం బెట్లు సైతున్ క్షణం, బే డై యున్నది." ప్రభా. 4. 146.

క్షణియించు

  • పూజించు, అర్చించు.
  • "కల్లరి లోకుల క్షణియించఁ దగునె." బస. 7. 204.

క్షితిని నహి ప్రతిల్లె

  • లోకంలో లేదు. అపూర్వ మనుట.
  • "క్షితిని నహి ప్రతిల్లె యని చెప్పుదు రాతనిభాగ్య మెట్టిదో?" శ్రవ. 1. 75.

క్షీరోదకన్యాయము

  • పాలును నీళ్లును కలిసినట్లు కలగలసి పోయిన దనుట. పెరుగును వడ్లును కలిసినట్లనునది దీనికి వ్యతిరేకము. పండితా. ప్రథ. పురా. పుట. 278.

క్షుణ్ణంగా

  • కూలంకషంగా.
  • "వాడు భాష్యాంతం క్షుణ్ణంగా చదువుకొన్నాడు. వానితో తగాదా పడితే ఏం లాభం ?" వా.

క్షూణత పరచు

  • న్యూనపరచు, కించపరచు.
  • "చుట్టం చూపుల కని వాళ్లింటికి పోతే క్షూణతపరిచి పంపించాడు." వా.

క్షేత్రపాలుడు

  • క్షేత్రాధిదేవత. సింహా. 4. 35.

క్షేమతండులములు

  • ప్రయాణ మై పోతూ వట్టి చేతులతో పోక ఏవో యిన్ని బియ్యం కట్టుకొని పోవా లని ఆచారం. ఆ బియ్యం -
  • "శాలి చేమతండులములు." ఆము. 2. 97.

క్షేమలాభములు

  • జంటపదం.
  • దీనిమీద వచ్చినదే - క్షేమంగా పోయి లాభంగా రా - అన్న పలుకుబడి. ప్రయాణ మై పోవునప్పుడు పెద్దలు చేసే దీవన యిది.
  • "....నాకు శో,భనములు గోరఁగాఁ గద యపాయము చెందక క్షేమలాభముల్, గని యిలు చేరు టంచును...." శుక. 2. 234.
  • చూ. యోగ క్షేమములు.

క్షేమలాభా లడుగు

  • కుశల ప్రశ్న చేయు.

ఖంగు ఖంగు మను

  • శబ్దించు. ధ్వన్యనుకరణము. ఖంగురింగులు
  • ధ్వన్యనుకరణము.

ఖండితంగా

  • తప్పక.
  • "ఈ రోజు వాడు ఖండితంగా వస్తా నన్నాడు. మ రేమయిందో యేమో!" వా.

ఖండింపు చేయు

  • (బేరం) ఫైసలా చేయు.

ఖచిక్కున

  • కొఱుకుట వంటి వానిలో ధ్వన్యనుకరణము.
  • "ఖచిక్కున ముక్కునఁ బక్వదాడిమీ, ఫలయుగళంబు నొక్కు." శకుం. 2. 33.

ఖడ్గాఖడ్గి వాదించు

  • కత్తులతో పోరాడు.
  • "కలు ద్రావం బని పూని యాదవులు ఖడ్గాఖడ్గి వాదింతురే." ఉ. హరి. 4. 132.

ఖణీలున ఱంకె వేయు ధ్వన్యనుకరణము.

  • "ఖణీలున ఱంకె వేయ కెఱుఁగన్ సమకూడదు." కా. మా. 4. 153.

ఖతం చేయు

  • ముగించు, చంపు. మాటా. 85.

ఖరాఖండిగా

  • కుండ బద్దలు కొట్టినట్లుగా.
  • "వాడు చాలా ఖరాఖండిగా మాట్లాడే మనిషి." వా.

ఖరాబు చేయు

  • పాడు చేయు.
  • "కాగితాలు ఖరాబు చేయడం తప్పితే కొన్ని రాతలవల్ల యే మైనా లాభం ఉందా?" వా.

ఖరారు చేయు

  • ఏర్పాటు చేయు.
  • "నెలకు పదిరూపాయ లివ్వా లని ఖరారు చేసి పెద్దమనుష్యులు వెళ్ళారు." వా.

ఖరారునామా

  • ఒప్పందం.
  • "వా ళ్లిద్దరూ భాగపరిష్కారాలు చేసుకొని ఖరారునామా వ్రాసుకొన్నారు." వా.

ఖరారు మదారు

  • ఒడంబడిక. కాశీయా. 62.

ఖరీదు కట్టు

  • వెల కట్టు.
  • "ఘర్మజలానికి, ఖరీదు కట్టే షరాబు లేడోయ్." మహా. ప్ర.

ఖరీదు చేయు

  • కొను.
  • "ఆ ఊళ్లో నాలుగు పుట్ల ధాన్యం ఖరీదు చేసి వచ్చాను." వా.

ఖసూచిగాడు

  • ఎప్పు డేది అడిగినా ఆకాశం చూచేవాడు.
  • అంటే లౌక్యం, బుద్ధి లే దనుటను సూచించేమాట.
  • "వాడి కేం తెలుసు? వట్టి ఖసూచి గాడు." వా.

ఖాతరు చేయు

  • లెక్క చేయు.
  • "వాడు బ్రహ్మదేవుణ్ణి కూడా ఖాతరు చేసేవాడు కాదు." వా.

ఖాయ మగు

  • పర్మనెంటు లగు; నిశ్చయ మగు.
  • "వాని ఉద్యోగం ఖాయ మయింది." వా.
  • "వాడు వచ్చేది ఖాయ మయినట్లే." వా.

ఖాయిదా చేయు

  • కట్టుదిట్టము చేయు.
  • "అడవిలోకి పశువులు వెళ్లకూడ దని పంచాయతీ ప్రెసిడెంటు ఖాయిదా చేశాడు." వా.

ఖావ(మ)౦దు

  • యజమాని.

గంగడోలు

  • ఎద్దులకూ ఆవులకూ మెడ క్రింద వ్రేలేభాగం.

గంగనమ్మ

  • గ్రామ దేవత.

గంగనురుగులు

  • ఒక పిండివంట.

గంగపా లగు

  • నశించు.
  • "నేను చేసినమే లంతా గంగపా లయి పోయింది." వా.

గంగమయిలావు

  • నల్లనిది. బ్రౌన్.
  • నలుపు పసుపు కలిసిన రంగుది. శ. ర.

గంగ ముట్టు

  • నీరు త్రాగు.
  • "నీ విన్నిమాట లన్నావు. నీ యింట్లో ఇక గంగ ముట్టను? వా.

గంగలో కలుపు

  • వ్యర్థము చేయు, పాడు చేయు.
  • "అట్లు కావున నీ కార్య మనఁగ నెంత, నీదుప్రాపున నవ్విప్రు నియతి మాన్పి, దిటము దప్పించి యజ్జటి దేవు తపము, గంగలోఁ గల్పెదను నొక్క గడియలోన." వేంకటే. 2. 29.

గంగలో దిగు

  • నీ యిష్టం వచ్చినట్టు పో, నా కేమీ సంబంధం లేదు అని విసుగుతో అనుపట్ల ఉపయోగించే పలుకుబడి.
  • "వాణ్ణి వెళ్లి గంగలో దిగ మను. నా కక్కఱ లేదు. నాకు కొడుకు లే డను కొంటాను." వా.

గంగలో దోలు

  • వదలి వేయు.
  • "వాడు ఆచారం గీచారం ఎప్పుడో గంగలో దోలి వేశాడు." వా.

గంగవెఱ్ఱు లెత్తు.

  • అత్యావేశపూరితు డగు.
  • "అత డభూతకల్పన లన్నీ ఏవో చెప్తూంటే మన మే మైనా అన్నమా ఇక గంగ వెఱ్ఱు లెత్తి పోతాడు." వా.

గంగాధరుడు

  • నీళ్లు మోయువాడు.
  • నారాయణదాసు రుక్మిణీకళ్యాణము.

గంగాభాగీరథీ సమానురాలు

  • వితంతువులను ప్రస్తావించు పట్ల, వారికి ఉత్తరాలు వ్రాయుపట్ల పేరుకు ముందు ఉపయోగించే పలుకుబడి. గంగవలె పవిత్రురా లనుట.
  • "గంగా భాగీరథీసమానురా లయిన సుబ్బమ్మత్తగారికి మీ అల్లుడు..." వా.

గంగిగోవు

  • పవిత్ర మైన ఆవు; సాధువు.
  • "అతనా ! గంగిగోవు." వా.

గంగిగోవు వంటి సాదు.

  • గోవు సాధు వైన మృగముగా మన యెన్నిక.
  • "గంగిగోవు వంటి సాదుబాపనిన్ నినుం జనునె పలువ యనంగ." కళా. 7. 30.

గంగిరెద్దు

  • చూ. గంగెద్దు.

గంగిరెద్దు వేషము

  • ఆడంబర మైన వేషము.
  • "ఇదేమిటి? ఈ గంగిరెద్దు వేషం. కొత్త మనుషులు చూస్తే పల్లెటూరి గబ్బిళాయి అనుకుంటారు." వా.

గంగిరెద్దు సొమ్ములు

  • ఆడంబరసూచకములు. కుక్కు. 59.

గంగెద్దు

  • అన్నిటికీ తల ఊచేవాడు, పల్లెటూరిమనిషి, వట్టివేషాడంబరం కలవాడు.
  • "వాడు ఒట్టి గంగెద్దు. వాళ్లమామ చెప్పినదే వేదం." వా.
  • "వాడు ఒట్టి గంగెద్దు లాగా ఉన్నాడు. ఈ పట్ణంలో ఎలా నెట్టుకు వస్తాడు?" వా.
  • "ఏమిట్రా! ఆ గంగెద్దువేషం." వా.

గంజిగుల్ల

  • బొబ్బ.

గంజితరక

  • గంజిమీది మీగడవంటి పదార్థం. బ్రౌన్.

గంజి త్రాగేవాడికి మీసాలు ఎగ బెట్టేవా డొకడా !

  • ఈ చిన్న పనికి మరొకరిసాయం కూడా యెందుకు అనుపట్ల ఉపయోగించే పలుకుబడి.
  • "నువ్వు చేశే యీ ఘనకార్యానికి యింత మంది యెందుకురా? గంజి త్రాగేవానికి మీసాలు ఎగబెట్టేవా డొకడా?" వా.

గంజిలోకి ఉప్పు లేదు

  • నిరుపేద అనుట.
  • "వాడికి గంజిలోకి ఉప్పు లేదు. ఇక మీ కిచ్చే దే ముంది?" వా. గంజో అంబలో
  • "వేళకు ఏ దయితే నేం? గంజో అంబలో?" వా.
  • చూ. కలో అంబలో.

గంట కొట్టు

  • ముగియు.
  • చనిపోయినప్పుడు గంట కొట్టుట, శంఖం పూరించుట దక్షిణాదిలో నేటికీ అలవాటు. దానిపై వచ్చిన పలుకుబడి.
  • "వాడిపని గంట కొట్టినది. ఇక వాడు చేసే దే ముంది?" వా.

గంట వాయించు

  • గంట కొట్టు.
  • "పటుఫలాదులు వోయె బతిమాలువారి కే, మీయక గంట వాయించి రహహ." సింహాద్రి. నార. శ. 27.

గంట వ్రేయు

  • గంటలు కొట్టు.
  • "రెండవజాము గంట వ్రేయం బడె." కాశీ. 5. 307. కాశీ. 4. 102.

గంటిపడు

  • కాటుపడు.

గంటిపఱచు

  • గంటు పడునట్లు చేయు.
  • చూ. గంటివేయు.

గంటివెట్టు

  • చూ. గంటిపఱచు.

గంటి సేయు

  • కాటు పడునట్లు చేయు.
  • "నాథుని, యధరబింబము గంటి సేయంగ నెంచు." దశా. 3. 17.

గండం గడిచి పిండం బయట పడితే....

  • ఈ ఆపద తప్పితే అనుట.
  • పూర్వం కాన్పు అతి భయం కరంగానూ, ప్రాణాపాయ కరంగానూ ఉండినది. అందుపై వచ్చిన పలుకుబడి.
  • "ఈ గండం గడిచి పిండం బయట పడితే తరవాత చూద్దాం." వా.

గండకట్టెలు

  • వంట చెఱకులు. బ్రౌన్.

గండకత్తెర

  • గొంతుక నుత్తరించు ఆయుధ విశేషము.
  • "శీలము దొరఁగిన పిమ్మట, నేలా కాయంబు దీని నెడ సేయుటయే, మేలని హృదయాబ్జంబునఁ, గాలాంతకు నిల్పి గండకత్తెర గొనఁగాన్." చెన్న. 4. 217. కళా. 3. 10.
  • తద్వారా అడకొ త్తిలో చిక్కుకొన్నట్టు వలెనే గండ కత్తెరలో తగులు కొనుట సంకటావస్థాసూచక మయినది.
  • "వీ ళ్లిద్దరిమధ్యా పడ లేక నేను గండ కత్తెరలో చిక్కు కొన్నాను." వా.

గం డడగించు

  • పొగరు అణచు.
  • "....తోమరశక్తిప్రముఖంబు లగు వివిధాయుధంబుల నొండొరుల గండడం గించుసమయంబున." ఉ. హరి. 1. 27.

గండదీప మెత్తు

  • మ్రొక్కుబడి చెల్లించుటకై గోధుమపిండితో గానీ అన్నముతో గానీ దిమ్మవలె చేసి, అందులో గుంత చేసి, నెయ్యి పోసి, వత్తిని వెలిగించి, ఆ దీపము నెత్తుకొని దేవుని దగ్గఱకు పోతారు. దీనినే గండదీప మెత్తుట అంటారు.
  • "ఆ నాతిఁ జూచి తలవరు, లేనెలఁతయొ గండదీప మెత్తఁగ వచ్చెన్." శుక. 2. 496.
  • చూ. మూపుగండ లిచ్చు.

గండపాళిక కెంగేలు కదియ జేర్చు

  • చెక్కిట చేయి జేర్చు. చింతించు.
  • "గండపాళికఁ గెంగేలు గదియఁ జేర్చి." శివ. 2. 26.
  • చూ. చెక్కిట చేయి జేర్చు.

గండపెండరము

  • 1. వీరులు, కవులు, పండితులు మొదలగువారు కాలిలో వేసుకునే బిరుదు టందె.
  • "డాకాల గండపెండర మమర్చి." అచ్చ. యు. 203.
  • 2. ఒక ఆభరణము.
  • పై దానినే ఆభరణంగానూ ధరించేవారు కావచ్చును.
  • "పెద్ద పీతాంబరము గండపెండరంపుఁ గటక కటినూత్ర కేయూర కంకణాది, దివ్యభూషణజాలంబు...." దశా. 7. అవ. 1. 248.

గండ పెండారము

  • చూ. గండ పెండరము.

గండ పెండెము

  • చూ. గండ పెండరము.

గండ పెండెరము

  • చూ. గండపెండరము.

గండ పెండేరము

  • చూ. గండ పెండరము.

గండబేటము

  • ప్రేమ.
  • పురుషునికి పురుషునిపై గల్గు మోహము అని టిప్పణి కారు లన్నారు. కాని ఎందుకో చెప్ప లేదు.
  • "మగలు గరము ప్రీతి దగిలి గండ బేటంచుగొని...." కుమా. 4. 36.

గండమాల

  • గొంతు చుట్టూ గడ్డలు లేచే రోగము.
  • "మును గండమాలమీఁదను, మొన కుఱుపుం బుట్టె నన్న మోసం బాయెన్." ద్వా. 10. 54.
  • రూ. గండమాలము.

గండమృగము

  • ఖడ్గమృగము.
  • గండామృగం అని తమిళులు నేటికీ అంటారు.
  • "గండ మృగములు భేరుండతండములు." బస. 3. 83. పుట.

గండము గడుచు

  • తాత్కాలిక మైన ఆపద తొలగిపోవు.
  • "ఇప్పటికి ఈ గండం గడిస్తే తరవాత చూచుకో వచ్చు." వా.

గండము దప్పు

  • ప్రాణాపాయము తప్పు.
  • "అప్పటప్పటికి మ మ్మరసి గండములు, దప్పించి రక్షించె దానవారాతి." ద్విప. మధు. పు. 32.

గండముపై పిండకము

  • ముందే గండం, అందులో ప్రసవసమయం.
  • అనగా అతి ప్రమాదకారి అనుట. ముద్రా. 79.
  • జనంలో 'గండంలో పిండం' అని వినవస్తుంది.

గండర గండడు

  • ఒక బిరుదు.
  • గొప్ప వీరుడు.
  • రాజులకు బిరుదుగా శాసనాదుల్లో కానవస్తుంది. కన్నడంలో గండ అనగా మగడు. మగటిమి కలవాడు. గండలకు గండడు = మేటి మగడు అనుట.

గండరించు

  • మలుచు; రాయివంటి వానిలో రూపమును చెక్కు.
  • "పండితలోచనాబ్జంబులయంద, గండరించిన యట్టి గతి..." పండితా. ప్రథ. దీక్షా. పుట. 174.

గండాగొండి చేయు

  • తగాదా పెట్టు; మొండి తగాదా పెట్టు.
  • "గండాగొండి యొనర్తు నేమొ యని." వ్యస. నాట. 13.

గండాగొండితనము

  • మొండితనము.
  • రూ. గండాగుండితనము.
  • చూ. గండాగొండి చేయు.

గండాడు

  • కలియు, సంగమించు.
  • "చండాలితో ద్విజుం డొగి, గండాడిన వక్షమున భగము వ్రాసి తగన్, దండువు గొని దేశంబున, నుండక యుండంగ నడచు టుచితము పతికిన్." విజ్ఞా. ప్రా. 126.

గండాన వచ్చు

  • ప్రమాదకర మగు.
  • "వాడిఁక సుగ్రీవుమేలు వాలికి గండాన వచ్చు." తాళ్ల. 6. 8.

గండారపు బొమ్మ

  • రాతిలో చెక్కిన బొమ్మ; గండరించిన బొమ్మ అనుట.
  • "అ,చ్చేరువకంబముం గదిసి చిత్తరువో కరువో యనంగ గం,డారపు బొమ్మ వోలె నచటం గద లించుక లేక యుండఁగన్." ఉత్త. హరి. 1. 6.