ఆంధ్రకామందకము
సప్తమాశ్వాసము
| క. |
శ్రీమదహోబల నృహరి
స్వామిపునస్‌స్థాపనప్రశస్తజయాంకా
రామపదభక్తి వరవి
ద్యామహ కొండ్రాజు వెంకటాద్రినరేంద్రా.
| 1
|
యాత్రాభియోక్తృప్రదర్శనప్రకరణము
| క. |
వ్యసనము విడిచి త్రిశక్తుల
బొసఁగి జయాకాంక్షియైన భూపతి దనకుం
బసగలతఱిఁ గదలఁగఁదగు
వ్యసనంబులు నొందినట్టి వైరులమీఁదన్.
| 3
|
| చ. |
వ్యసనము గల్గియుండురిపువర్గముమీఁదనె దండు పోవఁగాఁ
బొసఁగునటంచుఁ బల్కుదురు పూర్వికు లిట్టిమతంబెకాదు త
ద్వ్యసనము లేకయుండు రిపువర్గముమీఁదటనైనఁ బూని వె
క్కసమగురీతి దండు చనఁగాఁదగుఁ దాను సమర్థుఁడైనచోన్.
| 4
|
| క. |
ఇలఱేఁడు శత్రు గెలువం
గలవేళలనైన శత్రుగణముల రాజ్యం
బుల బలిమిఁ జెఱుపనోపం
గలవేళలనైన దండు గదలఁగవలయున్.
| 5
|
| ఉ. |
పైరులు పండి పుంజగలపట్టున పైరులసీమమీఁదటన్
భూరమణుండు దండు చనఁబొల్పగు నీగతి దండువెళ్ళుచున్
బైరులు చూరఁబట్టి పరిపంథుల జీవనముల్ హరించినన్
సారబలంబుచేఁ దనరి శత్రుల గెల్చును నిర్భయస్థితిన్.
| 6
|
| చ. |
వెనుకటివైరులం దనదు వెన్కనురాఁ గడు మట్టుపెట్టి పెం
పునఁ బరిచర్యలం దెలిసి ముందరఁగల్గుభయప్రదేశముల్
గనిమలు లెస్సగా నెఱిఁగి కంటకశుద్ధి యొనర్చి రానుబో
ననువగుమార్గమందుఁ బతి యాత్ర సనందగు నప్రమత్తుఁడై.
| 7
|
| చ. |
సమమగుచోట్ల గుంటలును జాలఁగ మిట్టలునైనచోట్ల నె
య్యముగలసేన మున్నుగఁ బ్రయాణము వోవుట యొప్పు వైభవ
క్రమములయందుఁ దానెఱుఁక గల్గుచు నార్తుఁడుగాక యన్నపా
నముల సమృద్ధిఁ జెంది జతనంబుగ దండు చనంగఁ జెన్నగున్.
| 8
|
| చ. |
జలము వనంబునుం గలుగు చాయనె వేసవి వైరిమీఁదఁ వో
వలయు మదేభముల్ జలమువల్ల ఘటిల్లెడు సౌఖ్య మొందఁగా
జలములు లేకయుండినను సామజపంక్తులకెల్ల వేసవిం
గలుగుచునుండుఁ గుష్ఠములు గాటపుటెండలఁ బుట్టువెట్టచేన్.
| 9
|
| క. |
ఒక్కయెడ నిలుచునప్పుడు
గక్కసమగు వెట్టనొంచుఁ గరిబృందములన్
మిక్కిలిఁ బ్రయాణముల నిడి
వెక్కసమై నొంపకున్నె వేసవివేళన్.
| 10
|
| క. |
నీరములు లేని వేసవి
సారెకు దురవస్థఁ జెందు జంతువు లెల్లన్
వారణపంఙ్త్కుల కైనం
దీరనితాపముల నపుడె దేహము లెందున్.
| 11
|
| ఉ. |
ఘమ్మను మంచివాసనలు గ్రమ్ముమదమ్ములు గల్గి కొమ్ములం
జిమ్ముట నుగ్గుసూచములు చేసినగట్టులు గల్గి మీఱి కా
ర్గ్రమ్ముచుఁ గప్పు మబ్బుగమికప్పులయొప్పులు గల్గుదంతి సం
ఘమ్ములయందెకా ధరణికాంతులరాజ్యభరంబు నిల్చుటల్.
| 12
|
| మ. |
అవి చూడన్ నడగొండలో యనఁగ నీలాభ్రంబులో నాఁగ గ
ట్లవియం గొమ్ములఁ జిమ్మనోర్చి మదదారాసారతం బేర్చి శా
త్రవులం గోరుపులాడనేర్చి తగు నుద్యద్భద్రనాగేంద్రముల్
భువి రాజ్యాస్పదహేతువైనవి గదా భూపాలకశ్రేణికిన్.
| 13
|
| ఉ. |
శూరతపోటునేర్పు సముజోకయుఁ గల్గిన మావటీఁడు పెం
పారఁగ నెక్కి యుక్కెసఁగి యాయితపాటున మీఱు వారణం
బేరణమందునైన జవమెచ్చినవాజుల నాఱువేలఁ దా
ధీరతమించఁ ద్రుంచు వినుతించు నుదంచితసాహసంబునన్.
| 14
|
| క. |
జలముల నడవుల నప్పుల
బలుదిన్నెల సమములైన పట్టుల వడిఁ గో
టలును గడపు వడియేనుం
గులు గలిగిన దొరకు దొరకుఁ గోరిన జయముల్.
| 15
|
| క. |
ఏతెరువు నీళ్ళు గలయది
యేతెరువు పరభయంబు లెసఁగక తగుఁ దా
నాతెరువునఁ జనవలయున్
భూతలపతి బలము శ్రమముఁ బొందకయుండన్.
| 16
|
దండయాత్రా విధానము
| సీ. |
అధిపతి దండెత్తునట్టిచో క్షుద్రశ
త్రుండును వెనుక శత్రువుల రేఁచు
నదియ రంధ్రము గాన నహితులౌవారెల్లఁ
గడు ఘనంబుగఁ జేయఁ గడఁగుచుండుఁ
|
|
| |
బతికి ముందఱ వచ్చుపలమున కంటెను
వెనుక శత్రులపోరె ఘనము దెలియ
నదిగాక కాననియర్ధంబుకొఱకునై
చేకొన్నయర్దంబు చెఱుపరాదు
|
|
| గీ. |
కానఁ దనబల్మి వైరుల ఘనతఁదెలిసి
వెనుక శత్రుల పగమాన్చి విమతుమీఁద
దండు గదలంగవలయు నుద్దండలీల
నీతిమార్గం బెఱింగిననృపవరుండు.
| 17
|
| సీ. |
తనకుఁ బిఱుంద శాత్రవుఁ డున్నచోఁ దన
కతఁడును లోగక యరిగెనేని
వెనుకటి శత్రువు వేగభేదము చెంది
యలమట నొందించు నటులఁ గానఁ
దనకుఁ బిఱుంద ముందఱఁగల్గు శత్రుల
నడఁపగా నోపినయట్టి శక్తి
కలుగువేళలను విక్రమయుక్తిచే మించి
ఘనములౌ ఫలములు గలుగనెంచి
|
|
| గీ. |
తనకు నెలవైనపట్టణంబునకు రక్ష
ణమ్ము గావింపఁదగినబలమ్ము నుంచి
దండు గదలంగవలయు నుద్దండలీల
నీతిమార్గం బెఱింగిననృపవరుండు.
| 18
|
| సీ. |
అరయంగ నిఱువదియగు సంఖ్యఁ దగుభటుల్
గలుగు చేరువయ వర్గం బటండ్రు
ధారుణీస్థలి నిట్టిసేరువ కొక్కొక్క
ఘనుఁడైన సేరువకానిఁ గూర్చి
|
|
| |
పెక్కు చేరువలును బెక్కు చేరువకాండ్లు
గలిగిన తన యాప్తబలము నేర్చి
తన పట్టణముఁ గావ నొనరింపఁగాఁ దగు
నిటుల సేరువకాండ్ర నేర్పరింపఁ
|
|
| గీ. |
బరుల కెందు నభేద్యులై పరగుచుండ్రు
గాన నీరీతి నొనరించి ఘనత మించి
దండు గదలంగవలయు నుద్దండలీల
నీతిమార్గం బెఱింగిననృపవరుండు.
| 19
|
| సీ. |
తనకు సహాయమౌ దైవంబుచేత ను
ద్యుక్తుఁడై దండెత్తుచుండు రాజు
ముందరికి నవశ్యమును జను కార్యంబు
వెనుకశత్రుని రాక మొనయు శంక
యొక్కవేళనె కల్గియుండినఁ బదరక
దళవాయినైనను దనయునైనఁ
దనబలంబులలోనఁ దగినట్టు నాలవ
పాలైన మూఁడవపాలునైన
|
|
| గీ |
బలము నొనఁగూర్చి ముందరి పగఱమీఁద
మునుపుగా నంపి తా నిల్చి వెనుక పగఱ
నుడుగఁగాఁజేసి కదలుట యొప్పునండ్రు
దండయాత్రావిధిజ్ఞు లీధరణిలోన.
| 20
|
కోపద్వైవిధ్యము
| వ. |
మఱియు నాంతరకోపంబును బాహ్యకోపం బనఁగ రెండు తెఱం
గుల కోపంబులు గలవు. వానియందు నాంతరకోపంబ యధి
కంబగు నటులైనను నయ్యిరుతెఱంగులవారి కోపంబులు వారించి
|
|
| |
మఱి యభీష్టంబుల నొనర్చి వారిం దనవెంటఁ దోడ్కొని చన
వలయు నయ్యిరుదెఱంగులవారి కోపంబు లెట్టివనిన.
| 21
|
| సీ. |
సుతమంత్రిహితపురోహితనిజవంశజ
సేనాధిపతులు ప్రధానజనము
లండ్రు ధారుణి వీరలందు నొక్కనికోప
మైన నాంతరకోప మనఁగఁ బరగు
గడిఁగాచువారలు నడవులకడ నుండు
ప్రజలును మఱి యెంచ బాహ్యజనము
లరయంగ వీరలయందులో నొక్కని
కోపమైనను బాహ్యకోప మగును
|
|
| గీ. |
తనకు నాప్తులు చతురులై తగినయట్టి
మంత్రిజనములచేతను మనుజవిభుఁడు
తెలియఁదగు నిట్టికోపముల్ తేటపడఁగ
మించి వారల శాంతిఁ బొందించుకొఱకు.
| 22
|
| గీ. |
ఎట్టిరీతినిఁ దప్తులై యెడసి పగఱఁ
గూడుకొనిపోవ రటులఁ దత్కోప మడఁప
నమరు సామాదులగు నుపాయములనైనఁ
గట్టుకొని వారి విరిపోటు పెట్టియైన.
| 23
|
| క. |
హయములును భటలు చచ్చుట
క్షయమగు దవసంబు బసిఁడి కడు వ్యయమైనన్
వ్యయమగు నిటులన్ క్షయమును
వ్యయమగు పయనంబు మానవలయుం బతికిన్.
| 24
|
| క. |
ఫలమున్ వశ్యము దనకుం
గలయది వేఁ జేతి కిచ్చుగతి వేగమె కా
గలయది వ్యయప్రయాసము
గలిగినయదియైన దండు గదలఁగవలయున్.
| 25
|
| క. |
ఏనుఁగులకు గుఱ్ఱములకు
మానుసులకు నొప్పి దాఁకి మఱి ఫలసిద్ధిం
గానక నొగిలెడు బనికిం
దా నెందును దండుపోవఁ దగ దధిపతికిన్.
| 26
|
కార్య వ్యసనంబులు
| మ. |
తనకున్ శక్యముగాని వస్తువులమీఁదన్ యత్నముల్‌ సేయుటల్
దనకున్ శక్యములైన వస్తువులమీఁదన్ యత్నముల్‌ మానుటల్
దనకున్ శక్యములైన వస్తువుల వేళన్ గోరుటల్ మూఁటి నెం
దును గార్యవ్యసనంబు లండ్రు నయవేదుల్ మేదినీమండలిన్.
| 27
|
| సీ. |
ఓర్పును గరుణయు నోర్పు లేకుండుట
దాక్షిణ్యమును గ్రూరతయు భయమ్ము
డంబును సిగ్గు దుష్టత్వంబు దైన్యంబు
నతిధార్మికత్వ మహంకృతియును
దనజాతిఁ బుట్టిన జనులఁ గాదనుటయుఁ
జంపుటయు నుపేక్ష సలుపుటయును
బలువగు నెండకుఁ జలికిఁ దా నోర్వక
యుండుట వానకు నోర్వలేమి
|
|
| గీ. |
యివియవేళలఁ జేసిన నెందుఁగార్య
సిద్ధులకు నెల్ల విఘ్నముల్ సేయుచుండు
ననుచు నీతిరహస్యజ్ఞు లండ్రు గాన
వీని ననుచితవేళల విడువవలయు.
| 28
|
సప్తవిధపక్షలక్షణము
| వ. |
మఱియు మైత్రులును, నిజులును, సంబంధులును, భృత్యులును,
నాశ్రితులును, గృహీతులును, గార్యజులు ననెడు నేడుదెఱంగుల
వార లే పక్షంబనం బరంగుచుండుదు రిట్టి పక్షం బనంగ సహాయు
లనం బరగుచునుండు నిట్టి సహాయు లెట్టివారనిన.
| 29
|
| సీ. |
తన తల్లిదండ్రుల యనుఁగుబంధులె మైత్రు
లెనసిన ప్రాఁతవారెల్ల నిజులు,
సరవి వియ్యంకులె సంబంధు లగుచుండ్రు
భృతికిఁ గొల్చెడువారె భృత్యు లరయ
నాత్మరక్షణమున నాశ్రయించినవార
లాశ్రితు లుపచార మందియుండు
వారు గృహీతులు వసుధఁ గార్యార్ధులై
యనువొందువారె కార్యజులు దలఁప
|
|
| గీ. |
నిటుల నేడుదెఱఁగులౌ నిట్టివారి
పక్షము లటండ్రు ప్రాజ్ఞులై పరగువార
లిందు రాగాపరాగంబు లెఱుఁగవలయు
నీతిమార్గం బెఱింగిననృపవరుండు.
| 30
|
| వ. |
ఇట్టి సహాయు లనురాగిసహాయులు సద్వృత్తసహాయులు నన
రెండుతెఱంగులై యుండుదు రందు ననురాగంబుగల సహాయు
లెట్టివారనిన.
| 31
|
అనురాగిసహాయలక్షణము
| క. |
అనిశముఁ జేరి కొల్చి సుగుణావళిఁ గీర్తన చేసి నిందలన్
వినక తదర్థమై తనరు విశ్రుతయత్నము పల్కు శౌర్యముం
గని కనుపట్టు దోషములఁ గప్పుచు నుండుట యెందు నెంచఁగా
ననువగు నెయ్యముల్ గలుగునట్టి సహాయునిచిహ్న మిమ్మహిన్.
| 32
|
| వ. |
సద్వృత్త సహాయుం డెట్టివాడనిన.
| 33
|
సద్వృత్తసహాయలక్షణము
| చ. |
కులమున మించి మోహమునఁ గూడక దైన్యము లేక విద్యలన్
బలమును సత్యముం గలిగి పాటిలు లోభము డించి బుద్ధిచే
నలరుచు మేలెఱింగి వినయంబు వహించినయట్టిమిత్రుఁడే
వలన నుతించ మంచి తగువర్తన మొందిన పక్షమై తగున్.
| 34
|
ఆత్మగుణముల నుద్యోగాదుల శ్రేష్ఠత
| గీ. |
త్యాగ ముద్యోగమును ధీరతయును బుద్ధి
నిజము మర్యాద సిగ్గు నింద్రియజయంబుఁ
బ్రౌఢియును గారవం బనురాగ మోర్పు
బలము నన ముఖ్యగుణములు పార్థివునకు.
| 35
|
శక్తిత్రయస్వరూపము
| సీ. |
సారమౌ నీతిప్రచారం బెఱుంగుట
జగతిలోపల మంత్రశక్తియందు
రాత్మసంపదతోడ నలరినబలము కో
శంబు నెంచఁగఁ బ్రభుశక్తి యండ్రు
ఘనమైనయట్టి విక్రమమును బుద్ధియు
సత్త్వంబు నుత్సాహశక్తి యండ్రు
నీతిమంతులుగాన నృపవరుం డెల్లచో
నిట్టి త్రిశక్తుల నెనయవలయు
|
|
| గీ. |
నిటులు శక్తిత్రయంబుచే నెనసి యెపుడు
నేర్పుతోడుత వర్తింప నేరకున్న
మించు శత్రుల నెటుల జయించనేర్చుఁ
జెలఁగి సంపద నేరీతిఁ జెందనేర్చు.
| 36
|
| సీ. |
వ్యసన మందిన దైన్య మందకుండుటయును
ఘనమైన శౌర్యంబుఁ గలుగుటయును
దక్షితయును శీఘ్రతయు మహోత్సాహసం
పద యండ్రు జగతిలోఁ బ్రాజ్ఞులెల్లఁ
బుట్టగాఁ బుట్టిన బుద్ధియు శాస్త్రంబు
దెలియుట కతమునఁ గలుగుబుద్ది
పెద్దలసంగతిఁ బెనుపొందుబుద్ధియుఁ
గడు విచారింపఁగాఁ గలుగుబుద్ధి
|
|
| ఆ. |
జ్ఞానరూపమంత్రిసంపద యనఁదగు
నిట్టిరీతులెల్ల నెఱుఁడనేర్చి
తనదు రిపులమీఁద దండు పోవఁగఁదగు
నీతి నెఱిఁగినట్టినృపవరుండు.
| 37
|
| మ. |
అల యుత్సాహము శౌర్య మందుటయుఁ గార్యం బూనుటల్ సేయుటల్
బలువౌ నిల్కడ పౌరుషంబు ముదముం బ్రాపించు టారోగ్యముం
దలపెల్లన్ ఫలసిద్ధిచేఁ దగుటయున్ దైవానుకూల్యం బగున్
దెలివిన్ భూపతి యిట్టివేళల ధరిత్రిం దండుపోవం దగున్.
| 38
|
| క. |
జనపతి తన భండారం
బనుపమగతి వెంటరా సహాయాదులచే
ననువొంది గెలుచుటకునై
చనఁదగు బక్షాదిహీనశత్రువుమీఁదన్.
| 39
|
| క. |
ఈరీతి నీతియుతుఁడై
భూరమణవరుండు దండు పోయినయేనిన్
సారోదారతఁ బారా
వారావృతమైన ధరణివలయం బేలున్.
| 40
|
దండయాత్రాకాలదేశాదులు
| చ. |
జలములు మబ్బుగల్గుతఱి సామజపంఙ్క్తికి దండు పోఁదగున్
జలములు మబ్బులేనితఱి సైంధవరాజికి దండు పోఁదగున్
వెలువని జళ్ళు మంచుఁ గడువెట్టయు లేక చెలంగ నామనిం
గలయగ సర్వసైన్యములు గైకొని భూపతి దండు పోఁదగున్.
| 41
|
| గీ. |
గూబ రాతిరిఁ గాకులఁ గొట్టి నొంచు
కాకి పగలైన గూబల గడిమిఁ జించుఁ
గాన వేళ విచారించి కదలవలయుఁ
గాల మెఱుఁగుచుఁ గదలినఁ గలుగు జయము.
| 42
|
| ఆ. వె. |
కుక్కచేత మొసలి చిక్కును దరియందుఁ
గుక్క మొసలిచేతఁ జిక్కు నీట
నటులఁగానఁ దనకు ననువైన చో టొంది
చెలఁగు రాజు కార్యసిద్ధిఁ జెందు.
| 43
|
| సీ. |
సమములై కనుపట్టు చదురపునేలల
నశ్వముల్ మున్నుగా నరుగవలయు
మిట్టలు గుట్టలు గట్టులు నై నచో
నేనుఁగుల్ మున్నుగా నేఁగవలయుఁ
బొదలును మ్రాఁకులుఁ బొదలెడిచోటులఁ
గాలాళి మున్నుగాఁ గదలవలయు
జలములు లోఁతుగాఁ గలిగినచోటులఁ
దగిన యోడలమీఁద దాఁటవలయుఁ
|
|
| గీ. |
జదురములు మిట్ట గుంటలు జలముఁ బొదలు
గలుగు నటువంటి నేలల బలము డిందు
నందుచే ముందు చనఁదగు నందుచేతఁ
బోవఁదగు దండయాత్ర మహీవిభుండు.
| 44
|
| చ. |
జనపతి వానకాలమునఁ జాలఁగ మిట్టలమించు త్రోవలన్
బనుపడ వేసవిన్ సలిలమార్గమునం జన నొప్పు నెందుఁ ద
క్కినయెడ మిశ్రభూములను గేవల దుర్ఘటమైన మార్గముల్
గనుగొని యాత్మసేనకు సుఖంబగు రీతుల దండు పోఁదగున్.
| 45
|
| క. |
జలములు కడుఁ గలత్రోవన్
జలములు లేనట్టి త్రోవఁ జనక సుఖగతిన్
నెలవరులఁ గూడి చనఁదగు
గలయం గట్టియలుఁ గసవు గలిగినత్రోవన్.
| 46
|
| మ. |
తన చుట్టంబుల మూఁక రాకడలచే ధాన్యాదికప్రాప్తిచే
ననువై నీళ్ళఁజెలంగి నమ్మికల లోనై యుండు తన్మార్గభూ
జనముల్ గల్గినత్రోవఁ బోవఁదగు నెంచం దీనుఁడై భంగముం
గని వీఁకల్‌ చెడి వచ్చుత్రోవఁ జనఁగాఁ గాదెందు భూభర్తకున్.
| 47
|
| చ. |
తెలియక దూరమైన రిపుదేశము వేగిరపాటు మీఱఁగాఁ
జలమునఁ జొచ్చిపోవు దొర సంగరరంగమునందు వైరిభూ
తలపతి ఖడ్గధారల విదారితుఁడై బహురక్తధారలం
గలగొని పొక్కి యుక్కు సెడి గ్రక్కున నూరకె చిక్కి స్రుక్కఁడే.
| 48
|
| వ. |
ఇ ట్లపాయంబులఁ జెందని యుపాయంబులం బయనంబులు
గదలివచ్చి సైన్యంబులు విడియింపందగు నచట మఱియును.
| 49
|
| చ. |
అరులకుఁ జాలరానియటు లాత్మబలంబుల నిల్పి రక్షణం
బరయుచు నీతిరీతిఁ దగి యాప్తులు శూరులునైన యోధులె
|
|
| |
చ్చరికెలఁ జుట్టియుండగ నిశాసమయంబుల యోగనిద్రలం
బొరయుచు నుండగాఁ దగును భూపతి యెందును జాగరూకుఁడై.
| 50
|
| చ. |
కలయఁగఁ జాలి రొప్పు కరిఘంటల గల్గు ఘణంఘణధ్వనుల్
మెలఁకువఁ జెంది గుఱ్ఱముల మించిన హేషితభాంకృతిధ్వనుల్
నిలుకడఁగాంచు యోధతతి నిశ్చలవాక్యడిమండిమధ్వనుల్
నెలకొని వీనులంటఁ బతి నిద్దురసందున మెల్కువై తగున్.
| 51
|
| క. |
నిదురతఱి నప్పటప్పటి
కది యెవ్వఁడు మేలుకన్న యతఁడని పతి దా
సదయుఁడయి యాదరింపుచుఁ
బదిలంబని యెచ్చరించి పలుకఁగవలయున్.
| 52
|
దండయాత్రాసమయముల రాజవైఖరి
| చ. |
తెలతెల వేగ లేచి నరదేవశిఖామణి నామతీర్థమై
కల కులదైవముం గొలిచి ఘమ్మను కస్తురితావి ఠీవితోఁ
దళుకుదళుక్కున న్మినుకు దార్కొను రత్నవిభూషణాళితోఁ
గొలువుకు వచ్చుటొప్పు నిరుగోపులగట్టినవా రహో యనన్.
| 54
|
| సీ. |
శ్రీమంతులై మించు సామంతు లొకవంక
నుచితమంత్రులు మంత్రు లొక్కవంక
హితచర్యులగు పురోహితవర్యు లొకవంక
నుదిత సత్యు లమాత్యు లొక్కవంక
ఫలదాయులై నట్టి దళవాయు లొకవంక
నుక్కు నిక్కిన శూరు లొక్కవంక
నధికారుల జయించు నధికారు లొకవంక
నుచితమిత్రుల మిత్రు లొక్కవంక
|
|
| గీ. |
నొక్కవంకఁ గళావతు లొక్కవంకఁ
జామరగ్రాహిణులు గూఢచరులు గొలువఁ
దన ప్రతాపంబుఁ బారక జనము వొగడ
నిండువేడుకఁ గొలువున నుండవలయు.
| 55
|
| క. |
ఆయెడ జగతీనాథుం
డాయతమతి మెఱయ మంత్రులగువారలతోఁ
జేయఁదగు నట్టిపనులు ను
పాయంబులు నిశ్చయించి పతి గదలఁ దగున్.
| 56
|
| చ. |
అలపును వేగముం గల హయంబుల నెక్కి తనంత లేచి వా
రలు బలుకైదువుల్ నిజకరంబులఁ దాలిచి వెంటఁగొల్వఁ బ
జ్జల నవధాన మెచ్చరికె సామి యహోయని పూని సాహిణుల్
గొలువఁగఁ దేజి నెక్కి నృపకుంజరుఁ డంతట యాత్ర పోఁదగున్.
| 57
|
| మ. |
తనయంతేసినృపాలశేఖరులు మైత్రస్నేహసన్నాహముల్
దనరం దేరుల నెక్కి యుక్కుపొడి రాలన్ గొల్వఁగా సాహిణుల్
వెనువెంటన్ జతనం బహోయనుచు సేవింపన్ గడు న్మించి చ
క్కని సామ్రాణిపరాణి నెక్కి కదలంగా నొప్పు రా జెయ్యడన్.
| 58
|
| శా. |
రాజేంద్రుండు గజాశ్వసంఘములచర్య ల్గన్గొనంగా జనున్
గైజీతంబును గూట మేర్పఱచి వేడ్కం గానఁగాఁ జెల్వగున్
దేజం బాయితపాటునుం గడుఁ బ్రసిద్ధిం జెందియున్నట్టి బ
త్తేజీలం గజపఙ్క్తిఁ జూడఁదగు హానిన్ రేపులున్‌ మాపులున్.
| 59
|
సర్వావర్జనోపాయము
| మ. |
సులభంబౌ పొడగాన్పు గల్గి దయచేఁ జూపట్టి మందస్మితం
బులఁ జెన్నొందిన పల్కుచేఁ దగఁ బ్రియంబు ల్మాటికిం బల్కఁగా
|
|
| |
వలయుం జీతముకంటె నెక్కుడుగ నిర్వక్రంబుగా నియ్యఁగా
వలయుం బ్రాణము లిత్తు రీ విహితమౌ వాక్యంబుచేతన్ భటుల్.
| 60
|
| చ. |
కరుల రథంబులందుఁ దురగంబులయం దలయోడలందుఁ దా
నరుగఁగ నేర్చి వింట నెరయం జతురత్వముఁ జెంది కార్యముల్
నిరతము నభ్యసింపఁదగు నేర్పున నీగతి నభ్యసింప దు
ష్కరమగు కార్యమైనను సుఖంబునఁ జెందు నరేంద్రుఁ డున్నతిన్.
| 61
|
| మ. |
కడు సన్నాహము గల్గు సేన లిరువంకం గొల్వ సన్నాహముం
బొడవుం గల్గు గజంబు నెక్కి రిపులౌ భూపాలకు ల్వంప వెం
బడి నేతెంచిన దూతతో భటతతుల్ పై మాటుగానుండ నె
క్కుడు నేర్పొందెడు మంచివాక్యముల టెక్కు ల్మీఱఁ బోవందగున్
| 62
|
| గీ. |
బుద్ధిచే గుణములచేతఁ బొదలు గూఢ
చారిజనములచే దూతజనముచేత
వైరిచర్యలు దెలిసి పోవలయు వారు
లేనిపతి యెందును గన్నులు లేనివాఁడు.
| 63
|
| చ. |
ఘనత దలిర్ప శత్రు గడిఁగాచుదొరం దన మిత్రుఁ జేసికోఁ
జనునపు డించుకించుక యొసంగుచు నాశలు చాలఁజూపియై
నను మఱి బేరమాడునెడ న్యాయము దప్పక వైరిభూములం
బనుపడి వచ్చునెట్ల పరిపాలన మొప్పఁగ మెల్పఁగాఁదగున్.
| 64
|
| చ. |
అనువగుదూతఁ బంపి తనయందినకార్యము సంధిచేతఁ జ
య్యన నొనరింపఁగావలయు న ట్లొనరించిన సంధిగానిచో
దనరుచుఁ గార్యభేదమగు దాన నభేదము చెంది వారిలోఁ
గినుకలు బుట్టుచుండు నది కేవలముం బతికిన్ శుభంబగున్.
| 65
|
| చ. |
అడవులయందు దుర్గములయందు వసించినవారిఁ ద్రోవలుం
గడులును గాచువారల ఘనంబగుసామముచేత నీగిచే
|
|
| |
గడుఁదనియించి మించి తన కైవసమై తగఁ జేసికోఁదగున్
విడువక శత్రుభూములకు వీరలె త్రోవలు చూపఁజాలుటన్.
| 66
|
| ఉ. |
కారణ మొందియైన మఱి కారణమేమియు లేకయైననున్
వైరులయొద్దివారు తనవద్దకు వచ్చిన నాత్మసేవకుల్
వైరులఁ గొల్చియుండి తనవద్దకుఁ గ్రమ్మర వచ్చియున్న ధా
త్రీరమణుండు వారలచరిత్రలు లెస్స నెఱుంగఁగాఁ దగున్.
| 67
|
| గీ. |
పరులపై నెత్తుపతి మంత్రబలము చాలఁ
జెంది మున్నె విచారంబు సేయవలయు
బాహుబలమునకన్నను బలిమి మంత్ర
బలము దాననె యింద్రుండు గెలిచె రిపుల.
| 68
|
| క. |
మేలగుమతిచే సిరికై
కాలంబునఁ జెందవలయుఁ గార్యం బెపుడున్
గాలం బెడచినకార్యము
వాలాయము వచ్చుఫల మవశ్యము చెఱచున్.
| 69
|
| చ. |
అలరుప్రభావముం గలిగి యంచితకార్యములందు దక్షులై
మెలఁగుచు మంత్రమార్గమున మెల్కువ చాలఁగఁ జెంది యున్నతిం
జెలఁగెడు ధారుణీధవులచేష్టల సద్భుజదండమండలిన్
నిలుకడఁ జెంది యెల్లపుడు నిల్చును దైవకవల్ ధరిత్రియున్.
| 70
|
| గీ. |
ఆమని చెలఁగుఁ గార్తికమందునైన
జ్యేష్ఠయును మూలకార్తెయుఁ జెందువేళ
నైన మఱి చైత్రమాసంబునందునైన
దండు వెడలుట తగునండ్రు ధరణిపతికి.
| 71
|
| క. |
ఈరీతిఁ బగఱమీఁదట
నారూఢిన్ దండువెడలి యల నీతివిధిన్
భూరమణుఁడు వర్తించిన
వైరిసమూహముల గెలిచి వర్తిలునెందున్.
| 72
|
స్కంధావారనివేశనప్రకరణము
| క. |
బలిమిం దనయరిపురిచెం
తలకుం జని విడియఁదగినతావున విడియన్
వలయును బాళెము దిగునే
ర్పులుగలిగిన రాజు శత్రుభూపతులధరన్.
| 73
|
| సీ. |
నాల్గువాకిళ్ళచే నలువొంది చౌకమై
ఘనమును కొంచెంబుఁగాక తనరి
యగడితలనుకోట నట్టళ్ళఁ జెలువొంది
విరువులౌ వీథుల వినుతికెక్కి
యర్ధచంద్రునిరీతి నైనను మఱియును
జతురస్రమైయుండు సరణినైన
నిడివిగానైనను గడు వట్రువుగనైన
నాలోనఁ గల భూమియును నెఱింగి
|
|
| గీ. |
విమతుపురిచెంతఁ బాలెంబు విడియుచోట
మించు [1]నొకయగారంబు నిర్మించవలయు
సాధువులు మెచ్చ నచట నెచ్చరికె లెచ్చ
నీతిమార్గం బెఱింగిననృపవరుండు.
| 74
|
| సీ. |
కోటలో బలము దాకొన విడియింపుచోఁ
గోటకు జలమున్న చోటునకును
గలుగుసందున వీథి కొలగోలమాత్రంబు
విడిచి యచ్చట బైలుపడక నిండి
|
|
| |
కొనియుండి చాలమించినపార్శ్వములు గల్గి
రక్షితం బగుచును గక్షపుటము
ననువున మూలలై యట సూర్యసోమవీ
థులు విరువులుగాఁగ నలరఁజేసి
|
|
| గీ. |
వాస్తుశాస్త్రక్రమంబుల వైపు దెలిసి
విమతుపురిచెంతఁ బాళెంబు విడియుచోట
నిట్లు బలముల విడియించ నెఱుఁగవలయు
నీతిమార్గం బెఱింగిననృపవరుండు.
| 75
|
| క. |
పాళెమునడుచక్కి మహా
మూలబలము చుట్టుఁగలిగి ముందఱ నడుమన్
మేలిమియగుభండారము
చాలఁగలుగు నగ రొనర్పఁ జను నెచ్చోటన్.
| 76
|
| క. |
ఇలఱేఁడు నగరిచుట్టును
బలియించఁగవలయుఁ బ్రాఁతప్రజఁ గైజీత
మ్ములఁగూటము మిత్రబల
మ్ముల శత్రుబలంబు నడవిమూఁకను వరుసన్.
| 77
|
| సీ. |
నరనాథమణి తననగరికిఁ జుట్టును
మునుమున్నుగాఁ బ్రాఁతమూఁక నిల్పి
యాతరువాతఁ గైజీతంబు విడిపించి
యాకడఁ గూటపుమూఁక నిల్పి
యావల మిత్రసైన్యంబుల విడియించి
దానియవ్వల శత్రుసేన నిల్పి
యందున కవ్వల నడవిమూఁకల నిల్పి
యావల జీతంబు లంది కొల్చి
|
|
| గీ. |
తొలుతఁ బనులకు వచ్చి యాప్తులును గ్రూరు
లగుచుఁ గుక్కలు గలిగినయట్టి వేఁట
కాండ్రు చుట్టును విడియింపఁగా వలయును
గ్రమము దప్పక నీతివిక్రమము మెఱయ.
| 79
|
రాజాభిరక్షణకై సైన్యావసానము
| ఆ. |
అధిపు నగరిచేరువందు నుండఁగఁదగు
నాప్తరక్షితంబు లగుచుఁ దనరి
పేరు గలిగినట్టి పెద్దయేనుంగులు
నధికజవము గల్గునశ్వములును.
| 80
|
| క. |
అంతఃపురపరిచారకు
లెంతయుఁ దమి విచ్చుఁగత్తు లేమఱక మహీ
కాంతుని గావఁగవలయును
సంతతమును జాలిరొప్పు సన్నహనమునన్.
| 81
|
| క. |
మేటియగు నాప్తుఁ డెక్కిన
పోటేనుఁగు జవము కలిమిఁ బొలిచిన హయముం
బాటించి నగరివాకిటి
చోటనె యెపు డుండవలయు జోక చెలంగన్.
| 82
|
| క. |
దళవాయి మున్నుగాఁగల
బలమం దొకకొంత యేరుపడి యత్నముతో
వెలుపటఁ జుట్టును దిరుగన్
వలయును రేలందుఁ గడు నవారితశక్తిన్.
| 83
|
| క. |
వేగము బలమును గలిగిన
వేగులవా రెల్లవేళ విమతులచర్యల్
బాగుగఁ దెలియుచుఁ దా మతి
వేగమె రాఁబోవవలయు విభునకుఁ దెలుపన్.
| 84
|
| చ. |
దళమగు తాటిక్రొవ్విరులదండలు గట్టినతోరణంబులుం
బలువగు దంచనంబులును బాణము లాదిగఁగల్గు యంత్రముల్
దళుకగు టెక్కెముల్ గలుగు ద్వారము లాప్తులఁ గావఁజేయఁగా
వలయు నృపాలశేఖరుఁ డవారితపూరితకీర్తిసారుఁడై.
| 85
|
జాగ్రదవస్థిత్యావశ్యకత
| క. |
పోవుచు వచ్చుచు వాకిటి
కావలివారలకు నెఱుకఁగా సకలజనుల్
పోవలయు వైరిదూతలు
భూవిభుననుమతినె యుండి పోవన్ వలయున్.
| 86
|
| గీ. |
రిత్తకోలాహలంబులు రిత్తహాస్య
ములును జూదంబులును బానములును మాని
సవరణల మించి యుత్సాహసహితు లగుచు
బలము లెవ్వేళఁ గనుగల్గి పరగవలయు.
| 87
|
| క. |
తనకోటకు వెలుపలిదెసఁ
దనబలము చరించుభూమిఁ దడవక వైరుల్
మొనసి చరియించుభూములె
జనపతి చరియింపవలయుఁ జతురుం డగుచున్.
| 88
|
కంటకాదిభూదూషణము
| క. |
ఒక్కొక యెడఁబడు పాఁతర
లొక్కయెడన్ ముండ్లకంప లొకయెడ ముల్కుల్
మిక్కిలి గలిగించి రిపుల్
ద్రొక్కెడి చోట్లెల్లఁ జెఱుప దొరకొనవలయున్.
| 90
|
| క. |
తనబలములు మెలఁగుటకై
తనబడిపనివారిచేతఁ దరువులు బుట్టల్
ఘనమగు మొద్దులు శిలలున్
గనుపట్టకయుండ సమము గావింపఁదగున్.
| 91
|
| వ. |
అందు నుత్తమమధ్యమాధమభూములు వివరించెద.
| 92
|
ఉత్తమాదిభూభేదములు
| సీ. |
తనదుమూఁకలకు నెంతయు మెల్గఁగావచ్చి
వైరిమూఁకలకు రావైపుగాని
దేశ ముత్తమమగు దేశంబు మఱియును
బగఱకుఁ దన కొక్కభంగియైన
దేశంబు మధ్యమదేశమై చెలువొందు
వైరిమూఁకలకు రావచ్చియుండి
తనమూఁకకెల్ల నెంతయుఁ బోవఁగారాని
దేశంబె యధమప్రదేశ మటులఁ
|
|
| గీ. |
గనుక నుత్తమదేశంబె తనకు వలయు
నది దొరకకున్న మధ్యమమైన దైన
వలయు నదిగాక చెఱసాలవంటిదైన
యధమదేశంబు వలదు ధరాధిపతికి.
| 93
|
| వ. |
మఱియు నపజయసూచకప్రకారంబు లెట్లన్నను.
| 94
|
నిమిత్తజ్ఞానప్రకరణము - అపజయసూచకనిమిత్తములు
| సీ. |
గ్రహము సోఁకినలీలఁ గళవళ మొందుట
తెవులుచేఁ బీడలఁ దవులుటయును
గారణంబులు లేక కడుభీతి నొందుట
మంచును దుమ్మును ముంచుకొనుట
|
|
| |
కడుదూమ్రమై దొడ్డగాని పైకొనుటయు
నూరకె టెక్కెంబు లుర్విఁబడుట
తమలోనఁ దమకు ద్రోహములు గల్గుటయును
వాద్యముల్ లెస్సఁగా వాఁగమియును
|
|
| గీ. |
మిగుల మదిలోన నూరక దిగులుపడుట
నేల యుఱుముట చుక్కలు రాలుటయును
బొగలు మంటలు గత్తులఁ బొడముటయును
గలుగు పాళెంబు విజయంబు గానదండ్రు.
| 95
|
| సీ. |
చాల దావట నక్క లూలఁబెట్టుటయును
ఘనమైనతాపంబు గలుగుటయును
మ్రాఁకులపైనుండి మూఁకలుగా వచ్చి
కాకులు గ్రద్దలు గ్రమ్ముకొనుట
క్రమ్ముకో రాజనక్షత్రంబులందును
గ్రూరగ్రహంబులు గూడుటయును
గారణం బేమియుఁ గలుగక మద మింకి
యేనుఁగుల్ గదలక మ్రానుపడుట
|
|
| గీ. |
తురగచయములు గదలక లొట్రుకొనుట
సూర్యనందనుమొండెముల్ చూడఁబడుట
నెరసి నెత్తురువానలుఁ గురియుటయును
గలుగుపాళెంబు విజయంబుఁ గానదండ్రు.
| 96
|
| వ. |
మఱియును జయసూచకంబు లెట్లన్నను.
| 97
|
విజయసూచకనిమిత్తములు
| సీ. |
తేజీలసకిలింత లోజమై చెలఁగుట
కాంతలుఁ బురుషులు సంతసిలుట
భేరీరవంబు గంభీరమై యుండుట
కరిబృంతహింబు లగ్గలము లగుట
|
|
| |
పుణ్యాహమంత్రముల్ పొలుపు వహించుట
పాటలు నాటలుఁ బ్రబలు టెందు
నీతిబాధలు లేక యింపొంది యుండుట
సంతతోత్సాహముల్ సంఘటిలుట
|
|
| గీ. |
సారె జనులెల్ల విజయంబు గోరుటయును
వాన లటు గల్గి ధూళిచే నూనకుంట
గ్రహము లనుకూలగతులను గాంచుటయును
గలుగుపాళెంబు విజయంబుఁ గను నటండ్రు.
| 98
|
| సీ. |
మెల్లనితావులఁ జల్లగాడ్పులు గల్గి
సంతోషములఁ జెందు జనులు గల్గి
పక్షిజాతులమంచిపల్కులు వినఁ గల్గి
చెలఁగుచునుండు మిత్రులును గల్గి
వందిమాగధశుభవాక్యచాతురి గల్గి
నలఁగొనుశిఖలవహ్నులఁ జెలంగి
మదధారల నెసంగు మాతంగములు గల్గి
వలపట నక్కకూఁతలును గల్గి
|
|
| ఆ. వె. |
యలర నెందు దివిని నంతరిక్షమునందు
నవనితలమునందు నద్భుతముగ
నురక పొడమునట్టి యుత్పాతములు లేక
వెలయుపాళెమునకుఁ గలుగు జయము.
| 99
|
| క. |
పాళెంబున కపశకునమె
చాలంగాఁ గలిగెనేని జయములు దొలఁగున్
పాళెమున మంచిశకునమె
చాలంగాఁ గల్గెనేని జయముం గలుగున్.
| 100
|
| క. |
ఇలలోపల శకునంబులె
దెలుపును జయ మపజయంబుఁ దేటపడంగా
నిలఱేఁ డటుగన శాస్త్రము
తెలివిన్ శకునంబులెల్లఁ దెలియఁగవలయున్.
| 101
|
| క. |
మునుమున్ను మంచిశకునము
లనువుం గని విమలచిత్తుఁ డగుపురుషుఁడు పూ
నినకార్యము సఫలం బగు
ననుచుం బలుకుదురు ప్రాజ్ఞు లగువా రెందున్.
| 102
|
| క. |
బలమును దైవబలంబును
నలప్రజ్ఞయు నిశ్చయంబు యత్నమును సహా
యులకలిమి నెట్టివానికి
గలుగున్ ధర నట్టివాఁడు కడు జయ మందున్.
| 103
|
| గీ. |
కసవు దవసంబు నీళ్ళును గట్టియలును
జేకురకయుంట చుట్టముల్ రాకయుంట
రేలు బగలును లాచి కగ్గోలు పడుట
విడుదులకు మృత్యువగు వీని విడువవలయు.
| 104
|
| క. |
ఈరీతి దండు విడియుచు
సారె శుభాశుభము లిచ్చుశకునస్థితులుం
దా రెఱుఁగవలయు నృపతులు
వైరులయశుభములు దెలియవలయున్ వరుసన్.
| 105
|
ఉపాయవికల్పప్రకరణము
| క. |
ధృతి యుద్యోగము సత్త్వం
బతులితమతి దేవతాసహాయత గలభూ
పతి సప్తోపాయంబుల
గతు లెఱుఁగుచుఁ జొనుపవలయు గడిఁదిరిపులపైన్.
| 106
|
| క. |
చతురంగబలముకంటెను
బ్రతిభందగు మంత్రబలము భండారము ను
న్నతి మించుఁ గాన వీననె
యతులితగతి గెలువవలయు నహితుల నెల్లన్.
| 107
|
సప్తవిధోపాయములు
| క. |
ఇలలోన సామదానం
బులు భేదము మఱియు దండమును మాయోపే
క్షలు నింద్రజాల మనఁగాఁ
గలిగిన యీయే డుపాయగతు లండ్రు బుధుల్.
| 108
|
| వ. |
అది యెట్లన్నను దత్ప్రకారంబు గ్రమంబున వివరించెద.
| 109
|
సామస్వరూపము
| సీ. |
మునుపుగాఁ బ్రియమున మ్రొక్కు లొనర్చుట
పెద్దలసుగుణముల్ పేరుకొనుట
వారిసత్కర్మముల్ వరుసతో నెన్నుట
తొలుతటి సంబంధములు దెలుపుట
తనకుఁ జుట్టఱికంబుఁ దానె కల్పించుట
యిరువురయుపకార మెన్నికొనుట
యన్యోన్యగుణముల నందందఁ బొగడుట
మీఁదటిఫలములఁ దాఁ దెలుపుట
|
|
| గీ. |
మంచితనమునఁ గల్పుకోల్మాట లాడి
యేను నీవాఁడ నని తను నిచ్చికొనుట
యివియె సామప్రకారంబు లిట్టి వెల్ల
నెఱుకగలరాజు వేర్వేర నెఱుఁగవలయు.
| 110
|
పంచవిధసామప్రకారములు
| వ. |
ఇట్టి సామప్రకారంబు లన్నియునుం గూడి యైదువిధంబులై
యుండు నది యెట్లన్నను పరస్పరోపకారప్రదర్శనంబును, బర
స్పరగుణకీర్తనంబును, బరస్పరసంబంధకథనంబును, నుత్తమ
కాలఫలప్రదర్శనంబును, నేను నీవాఁడనని తను నిచ్చుకొనుట
యుంగా, మఱియు నది ప్రయోగించు తెఱం గెట్లన్నను.
| 111
|
సామప్రయోగవిధానము
| గీ. |
ఎలమి నిరువుర యుపకార మెంచి మించు
గుణముఁ గొనియాడి సంబంధగణన సేసి
మీఁదటిఫలంబు గనఁబల్కి మీకు నేను
దగు లటనుచును సామోక్తిఁ బలుకవలయు.
| 112
|
| గీ. |
అరసి బహుమాన మొనరించు నట్టికరణి
నాదరంబునఁ గనుఁగొనునట్టిసరణి
నమృతకణములు చిలుకుచున్నట్లు నేర్పు
కులుకుచుండఁగ సామంబుఁ బలుకవలయు.
| 113
|
| క. |
సామంబుగ నిజ మాడుట
ప్రేమం గొనియాడుటయును బ్రియ మాడుటయుం
దా మఱి ప్రార్థన సేయుట
యీమార్గము మనుజపతుల కెఱుఁగగవలయున్.
| 114
|
| క. |
నేమమునఁ గార్యసిద్ధికి
సామమె యొనరింపవలయు సకల మగునెడన్
సామమునఁ గార్య మగు నని
ధీమంతులు సంతతంబుఁ దెలిపెడుకతనన్.
| 115
|
| క. |
సుర లసురులు మును సామ
స్ఫురణన్ శరనిధి మథించి శుభ మొంది రిలన్
ద్వరితమున సామ మొల్లక
కురురాజకుమారు లవనిఁ గూలరె జడులై.
| 116
|
| సీ. |
ఆలసుని శౌర్యము దలఁగినవానిని
గడునుపాయంబులు చెడినవాని
క్షయముచే వ్యయముచేఁ బయనంబుచేతఁ దా
నెందు సంతాపంబుఁ జెందువాని
బవరంబులోపలఁ బాఱిపోయినవాని
మూర్ఖుని భయమున మునుఁగువానిఁ
బడుచువానిని ధర్మపరుఁడైనవానిని
నతివలయందు ముందైనవాని
|
|
| గీ. |
చెడుగువానిని నేస్తంబుచేయువాని
మంచిమతిగల్గువాని సాధించవలయు
మంచిమాటలచేత లాలించి యెల్ల
వారిఁ దనవారిగాఁ జేయవలయుఁ బతికి.
| 118
|
| క. |
పలుతెఱఁగుల కార్యములకు
నిలలో సాధకములైన యిట్టియుపాయ
మ్ములలో సామమె వేళలు
దెలియుచు నొనరింపవలయు ధీమంతులకున్.
| 119
|
| సీ. |
అధికంబు మధ్యమం బల్పంబుగా ధన
మిచ్చినట్లనె మళ్ళ నిచ్చుటయును
దనసొమ్ములెవ్వియుఁ దా నియ్యకయె మున్నె
కైకొన్న సమ్మతిఁ గని యలరుట
యరుదులై మించినయట్టి పదార్థంబు
లింపు మీఱంగఁ దా నిచ్చుటయును
దా నప్పు లిచ్చిన ధనములు దక్కుగా
నప్పణబెట్టి తా నప్పగించు
|
|
| గీ. |
టన్యులధనంబుఁ గైకొన నడరెనేని
యందులకు సమ్మతించి సహాయుఁ డగుట
లిట్టు లైదువిధంబుల నెనయుదాన
రీతు లెఱుఁగంగవలయును నృపవరుండు.
| 121
|
| క. |
భూనాథుఁడు లోభముగల
వానిన్ మఱి పేదయైనవాని నెఱుఁగుచున్
దానోపాయముచేతనె
తా నెంతయు వశులఁ జేయఁ దగు నెచ్చోటన్.
| 122
|
| క. |
దానవగురుఁ డింద్రునిచే
దానంబున శాంతిఁ జెందె ధర నటుగానన్
దానముననె కలహంబులు
మానుపఁగావలయు బుద్ధిమంతుల కెల్లన్.
| 123
|
| క. |
తనయాడుబిడ్డకును ద
ప్పొనరించినఁ జూచి కోప మొదవినశుక్రున్
మును వృషపర్వుఁడు దానం
బున మాన్చెం గాన నదియె ముఖ్యం బెందున్.
| 124
|
| క. |
కలహము మాన్పెడుకొఱకై
బలియున కీవలయుఁ బ్రియముఁ బల్కుచునై నా
నల దుర్యోధనుఁ డీయక
చలమునఁ గులమెల్లఁ గూల్చి సమయఁడె తానున్.
| 125
|
| క. |
జనపతి దానోపాయము
మునుగా సామంబు భేదమును గావింపం
జను దానముచేతను మిం
చినసామము భేద మర్థసిద్ధిం జేయున్.
| 126
|
| ఆ. |
తృణముపోలె నీవి నెసఁగనిసామంబు
గార్యసిద్ధి చేయఁ గాన దెందు
నీవి చూపఁడేని యిల్లాలు దనకై
రిత్తమంచిమాట బత్తిగనునె.
| 127
|
| క. |
అనురాగంబును నెయ్యం
బును జెఱుచుట చాలఁగినుకఁ బుట్టించుట జం
కెన చూపి తలఁక చేయుట
యన భేదము మూఁడుదెఱఁగులై చెలువొందున్.
| 129
|
| క. |
తను వాని కమ్ముకొనుగతిఁ
దననేర్పులు చాల మెఱసి తా హితచర్యం
దనరుచు నరి భేదింపం
జనుఁ జల్లనయైన నీళ్ళు శైలముఁబోలెన్.
| 131
|
| క. |
తమవారు శత్రుచే భే
దము నొందక యుండఁ జేసి తా శత్రుల భే
దముఁ జెందఁ జేయవలయున్
సమకొని తమపక్షమునకు శాంతి ఘటిల్లన్.
| 132
|
| క. |
జననాథుండు పురోహిత
జనులన్ మంత్రుల నమాత్యజనులను యువరా
జును భేదించం జను ని
ట్లనువుగ భేదించెనేని యరి సెడు నందున్.
| 133
|
| క. |
జననాథమణికి మంత్రియ
కనుఁగవ యువరా జమాత్యగణములు భుజముల్
గన వీరలయం దొకఁడై
నను భేదముఁ జెంద రిపుఁడు నాశముఁ జెందున్.
| 134
|
| క. |
మును బలుదెఱఁగుల నడకల
బెనుపొందినవైరికులజు భేదింపంగాఁ
జను భేద మొంది యాతఁడు
తననెలవును దానె చెఱుచు దావాగ్నిగతిన్.
| 135
|
| క. |
తనశత్రునిదాయాదియుఁ
దనశత్రునిచనవరియును దగ సము లిటు వీ
రిని భేదింపన్ వలయును
దనయందును భేద మొండు తగులకయుండన్.
| 136
|
| చ. |
చనవున మించి శత్రునెడఁ జాలఁగఁ గోపము రేఁచ మాన్ప నో
పినఁ జను భేదముం బఱచి పెంపెసఁగం దెలియంగ నొప్పు స
జ్జనుఁడును దుర్జనుం డగుట సజ్జనుఁ డైనను బూనుకార్యముల్
దనరఁగఁ జేయు దుర్జనుఁడు దా ధనకాంక్షలుఁ గూల్చు నిర్వురన్.
| 137
|
| చ. |
జనవిభుఁ డప్పు డించుక యొసంగుచు నాశలు చాలఁ జూపుచున్
దనరఁగ నిందు నందును ఘనంబుగ జీతముఁ జెందువారిచే
ననువునఁ జొచ్చినల్దెఱఁగులై తగుభేద్యుల నెల్లభేదముం
గన నొనరింపఁగావలయుఁ గాలము దేశముఁ దా నెఱుంగుచున్.
| 138
|
| వ. |
ఇట్టినాలుగుదెఱంగుల భేద్యు లెట్టివా రన్నను విభునిచేత జీతంబులు
చెందని లుబ్ధుండును, నవమానంబు చెందిన యభిమానియు,
వెఱపింపఁబడిన భీతుండును, గోపింపఁబడిన కృద్ధుండును,
ననంబరగుచుండుదురు. తత్ప్రకారంబు గ్రమంబున వివరించెద.
| 139
|
| సీ. |
అళుకులఁ బెట్టింప నరుగుచుండెడివాఁడు
మిగులంగఁ బేదయై నొగులువాఁడు
పతిచేతఁ జెఱుపఁగాఁబడిన ధర్మంబును
గామంబు నర్థంబు గలుగువాఁడు
వెలుపట రొక్కంబు గలిగినవాఁడును
నధికభోగముఁ గోరునట్టివాఁడు
వసుధ నెంచఁగ లుబ్ధవర్గమై దనరుదు
రిట్టివారల మార్గ మెల్ల నెఱిఁగి
|
|
| గీ. |
యర్థములయందు మిగులఁగ నాశఁ గొల్పి
మఱియు నందుకుఁ దగినట్టి మాట లాడి
భేద మొందించవలయును బెంపుఁ జూపి
నీతిమార్గం బెఱింగిననృపవరుండు.
| 140
|
| సీ. |
కలహంబుపైఁ గాంక్ష గలిగియుండెడువాఁడు
సాహసవృత్తి నెసంగువాఁడు
ధనముచేఁ గులముచేఁ దనకు నీడైనవాఁ
డెంచ లేఁడంచు గర్వించువాఁడు
పూజార్హుఁడై యుండి పూజ నొందనివాఁడు
నేపాటిమాపైన నెడయువాఁడు
సరిగానివానితో సాటిచేసినఁ గోప
మంది సమర్ధుఁడైనట్టివాఁడు
|
|
| గీ. |
వసుధలో వీరి నభిమానివర్గ మండ్రు
క్రమముతోడుత వీరిమార్గంబు లెఱిఁగి
భేద మొందించవలయును బెంపుఁ జూపి
నీతిమార్గం బెఱింగిననృపవరుండు.
| 142
|
| సీ. |
పతితోడఁ గోపించి పగఁబెట్టుకొనువాఁడు
పిఱికిదనంబున బెగడువాఁడు
పతిచేతఁ గోపింపఁబడియుండువాఁ డెందు
నతనిదాయాది యైనట్టివాఁడు
తా నేరములు సేసి తలఁకుచుండెడివాఁడు
గడునల్గి ప్రియ మాడఁబడినవాఁడు
వెలివేయఁగాఁ బడి వెతలఁ జెందినవాఁడు
గణుతింప భీతవర్గం బటండ్రు
|
|
| గీ. |
వీరిమార్గంబు లెఱిఁగి వివేకి యగుచు
మఱియు నందుకుఁ దగినట్టిమాట లాడి
భేద మందించవలయును బెంపుఁ జూపి
నీతిమార్గం బెఱింగిననృపవరుండు.
| 144
|
| సీ. |
ఇయ్యంగఁదగు నర్థ మియ్యక యెంతయుఁ
గాలంబు గడపఁగాఁ గడఁగునతఁడు
నవమాన మొందిన యభిమాని యగువాఁడు
లేనినిందలకు లోనైనవాఁడుఁ
|
|
| |
గానుకకై యరికట్టఁగాఁ బడువాఁడుఁ
దనబంధువుల నొంపఁ గినియువాఁడుఁ
గారణం బేమియుఁ గలుగక ధారుణీ
పతిచేత విడువఁగాఁ బడినవాఁడు
|
|
| గీ. |
వసుధలో నెంచగాఁ గ్రుద్ధవర్గ మగుదు
రిట్టివారికిఁ గోపంబు లెచ్చఁజేసి
భేద మొందించవలయును బెంపుఁ జూపి
నీతిమార్గం బెఱింగిననృపవరుండు.
| 146
|
| సీ. |
ఆదాయమునకునై వ్యవహార మాడఁగా
గెలిపింతు నని తానె పిలువఁ బంచి
యోడించినను గోప మొందియుండెడువాఁడు
పనిలేనిపని యడ్డపాటు చెంది
మనసులో నెంతయుఁ గినిసియుండెడువాఁడు
పని గల్గి యరికట్టఁబడినవాఁడు
[2](భార్యాధనములఁ గోల్పడ్డవాడును నాత్మ
దోషంబుచేఁ గడుదుఃఖితుఁడును)
|
|
| గీ. |
వసుధలో నెంచఁగాఁ గ్రుద్ధవర్గ మగుదు
రిట్టివారలఁ గోపంబు లెచ్చఁజేసి
భేద మొనరింపఁగాఁ దగుఁబెంపుఁ జూపి
నీతిమార్గం బెఱింగిననృపవరుండు.
| 147
|
| ఉ. |
ఈవరుసన్ విరోధియెడ నెంతయు భేదముఁ జెందఁజేసి తా
నావల వచ్చువారలకు నప్పుడ కోరిన వెల్ల నిచ్చి సం
భావన సేయఁగా వలయు మన్ననతోఁ దనయట్టివారలన్
భూవరుఁ డెందు భేదమునఁ బొందక యుండ నొనర్పఁగాఁదగున్.
| 148
|
భేదోపాయములు
| క. |
ఇచ్చుట యాశలు చూపుట
మచ్చిక మాటాడుటయును మన్నించుటయున్
హెచ్చినభయంబు చూపుట
నిచ్చలు భేదంబు సేయునేర్పులు జగతిన్.
| 149
|
| క. |
మును భేదముఁ బొరయింపుచు
దనయరిసైన్యంబుమీఁద దండ మొనర్పన్
దను దానె ఎఱుగుచుండును
ఘనముగ నుసిపరువు దినినకట్టియవోలెన్.
| 150
|
| క. |
బలవంతులతోఁ గలహం
బలవడ భేదమున గెలువ నగుఁ జండామ
ర్కుల భేదపఱచి దివిజులు
గెలువరె దానవుల నెల్ల క్షితి నుతియింపన్.
| 151
|
| క. |
అలమటఁ బెట్టుట చంపుట
కలిగినదనమెల్ల నొడిచి కైకొనుటయుఁగా
నిల దండము మూఁడుదెఱం
గుల వెలయు నటండ్రు నీతికోవిదు లెల్లన్.
| 153
|
| వ. |
అందు వధరూపంబగు దండంబు ప్రకాశంబు నప్రకాశం బన
రెండుదెఱంగులై యుండు నది యెట్లన్నను.
| 154
|
| క. |
జగతిని జారులు చోరులు
నగువారిని దనకు శత్రులగువారి మదిం
దగ నెఱిఁగి తాఁ బ్రకాశం
బగు దండ మొనర్పఁ జెల్లు నధిపతి కెందున్.
| 155
|
| క. |
సేనాపతులను బురిఁగల
మానవులను దనదుసీమ మనుమానవులం
దా నొనగూర్పఁగ వలయును
దానమునకు భేదమునను ధరణీశుఁ డిలన్.
| 169
|
| చ. |
కలఁకలు బుట్టఁజేసి తిరుగంబడియుండుకులంబువారి చెం
తల గడినుండురాజుల వనంబుల [3](నుండెడివారి భేదపుం
జెలువున దండవైఖరిని) చిక్కగఁ జేయఁగ నొప్పునేరుపుల్
బలియఁగ నన్యులం దగునుపాయముచేఁ జను మట్టుపెట్టగన్.
| 170
|
| వ. |
ఇది చతురుపాయస్వరూపంబగు నింక మాయోపేక్షేంద్రజాలంబుల
ప్రకారంబులు గ్రమంబున వివరించెద.
| 171
|
మాయాప్రకారములు
| సీ. |
జనులు కంబములలోనను దేవతాప్రతి
మలలోపలను జొచ్చి మెలఁగుటయును
గాంతాదిరూపముల్ గైకొనుటయు రాత్రు
లందుఁ జీఁకటుల మహాద్భుతముగఁ
గొరవిదయ్యముల బాగున మించుటయును భే
తాళుని చందంబుఁ దాల్చుటయును
బులుల నక్కల యెలుఁగుల రూప మొందుట
యివి మనుజులమాయ లెంచి చూడఁ
|
|
| గీ. |
గామరూపంబుఁ బూను టింగలము నంప
కోలలును రాళ్ళు నీళ్ళును గురియుటయును
గాలి గట్లును మొగిలు చీకట్ల గలుగఁ
జేయుచుండుట దేవతామాయ యగును.
| 172
|
| గీ. |
పడఁతిరూపున మును సహ్యబలునిఁ జంపె
మహిని భీముండు మానవమాయచేత
నలుఁడు ప్రచ్ఛన్నరూపుఁడై కొలిచె దేవ
మాయఁగై కొని ఋతువర్ణమనుజవిభుని.
| 173
|
| గీ. |
అవని నన్యాయమును బోరు వ్యసనములును
నడరుచుండఁ బ్రవర్తించు నట్టివాని
నరసి మాన్పక యుండిన నగు నుపేక్ష
యిదియు మూఁడుదెఱంగులై యిటుల వెలయు.
| 174
|
| సీ. |
కామాంధుఁడై ముందు గానక గర్వించి
ద్రౌపదిపై కాంక్ష దనరుసింహ
బలుని భీముఁడు రేయి పట్టి వధింపుచో
విరటుఁ డుపేక్షించి విడుచుటయును
మునుపు హిడింబుఁ దా మోహించి భీమును
వరియించి యతనిపై వాంఛఁ జేసి
తనతోడఁబుట్టిన దనుజు హిడింబుని
నురక యుపేక్షించి యుండుటయును
|
|
| గీ. |
ననఁగ నీగతి నన్యాయమైన యెడల
వ్యసనములయెడ జగడంబు వచ్చునెడల
నగు నుపేక్షింపఁ దనవారినైన నెందు
నీతిమార్గం బెఱిగిననృపవరుండు.
| 175
|
ఇంద్రజాలప్రకారము
| సీ. |
ఘనముగా మాయచే గట్టులు చీఁకట్లు
బెనువాన లగ్నిఁగల్పించుటయును
దవ్వుల నున్నతధ్వజములు గలిగిన
సేనలఁ గన్పడఁ జేయుటయును
|
|
| |
దునకలు మొండెముల్ దుండంబులై పడి
సొరిగిన మూఁకలఁ జూపుటయును
నడరి సముద్రంబు లటుముంచుకైవడిఁ
బెల్లుఁగా వెల్లిఁ గల్పించుటయును
|
|
| గీ. |
ననఁగఁ గల యింద్రజాలంబు లద్భుతముగ
వైరిరాజులు భయ మందవలసి నేర్పుఁ
దనర నొనరించవలయు నుదారలీల
నీతిమార్గం బెఱింగిననృపవరుండు.
| 176
|
| గీ. |
దైవమాయావిలాసంబు దడవు నిలుచు
నింద్రజాలవిలాసంబు లెల్ల నపుడె
గానుపించును నామీఁదఁ గానరాక
పోవు నివి దెలియందగు భూమివిభుఁడు.
| 177
|
| ఉ. |
నీతివిధిజ్ఞుఁడైన ధరుణీపతి యీగతి నీయుపాయముల్
చాతురితోడ శత్రువులసైన్యమునందును నాత్మసైన్యమం
దాతతరీతిఁ జేయఁదగు నాగతిగాక యుపాయశూన్యుఁడై
యేతఱి నూరకున్నయెడ నెందును నంధుఁ డనంగఁ జేడ్పడున్.
| 178
|
| క. |
అనలములోన నుండి తనరారుసువర్ణము బట్టుకారునం
గొని బిగఁబట్టినందునకు గొబ్బున జారక చిక్కుమాడ్కి శ
త్రునియెడ నున్నసంపదయు రూఢిమెయిం దగు నీయుపాయవ
ర్తనమునఁ బూని భూవిభుఁడు దా బిగఁబట్టినఁ జిక్కుఁ గ్రక్కునన్.
| 179
|
| ఉ. |
శ్రీరఘురామపాదసరసీరుహభక్తినియుక్తమానసో
దారధరాధురావహనదక్షిణ దక్షిణబాహుదండవి
స్తారయశస్సరోవరలసన్నవనీరజకోరకాకృతి
స్ఫారసరోజజాండనయచారవిచక్షణ భద్రలక్షణా.
| 180
|
| క. |
విమతహరణార్థయాత్రా
క్రమకౌశల విజయశకునగతినిర్ణయభా
గ్విమలమతి సారపటువి
క్రమ సప్తోపాయచతుర ప్రఖ్యాతజయా.
| 181
|
| తోటకం. |
పటుధాప్రతిభాభరణాభరణా
చటువాక్చణనజ్జనతాభినుతా
ఘటితాంచితలక్షణలక్ష్యరసో
త్కట కావ్యకళాకరణాదరణా.
| 182
|
| గద్యము :- |
ఇది శ్రీమన్మదనగోపాలవరప్రసాదలబ్ధసారసారస్వత
భారద్వాజసగోత్ర జక్కరాజ యెఱ్ఱనామాత్యపుత్ర సుకవిజన
విధేయ శ్రీరామకృష్ణభక్తివైభవబాగదేయ వేంకటనామధేయ
ప్రణీతంబైన కామందకనీతిశాస్త్రంబను మహాప్రబంధంబునందు
యాత్రాభియోక్తృదర్శనప్రకారంబును, స్కంధావారనివేశనిమిత్త
జ్ఞానంబును, సప్తోపాయవికల్పంబు నున్నది సప్తమాశ్వాసము.
|
|
