సంధిప్రకరణము
| సీ. |
ఆనతిచ్చుటయు మేనత్త యేమయ్యెను
మగనాలు పురటాలు మగువలిండ్లు!
బండెద్దుడు పెండ్లాడి వెండుంగరంబు పై
డందెలు చనకుంట యఱువదాఱు
నూటొక్కటియుఁ దొమ్మనూటాఱు పాలిండ్లు,
తండ్రేడి యొంటొల్లె దాసరయ్య
యింకేమిటికిఁ బుట్టినిల్లు రావాకు మ
ఱేమి వెల్లేనుఁగు కోమటక్క
|
|
| గీ. |
యనఁగఁ బరగెడు నుడువులయందు సంధు
లడఁగుఁబొడముచునుండు ని ట్లాంధ్రకవుల
యనుమతంబున శైలకన్యాహృదీశ
దురితభయనాశ పీఠికాపురనివేశ.
| 1
|
1 ఆనతిచ్చుట. ఇకారవికల్పసంధి.
| సీ.గీ. |
తమ్మి కేలుండఁ బెరకేలు దండయిచ్చు
లేము లుడిపెడు లేఁజూపు లేముతోడఁ
దొలుకు దయఁదల్సు చిఱునవ్వుతోడఁ గల త
దాంధ్రజలజాక్షుఁ డిట్లని యానతిచ్చె.
|
|
| క. |
ఆదిత్యమరుద్వసురు
ద్రాదిసురలు మునులు నంబుజాసనుఁ గని మా
|
|
| |
కేది కరణీయ మీశ ద
యాదృష్టిని మమ్ముఁ జూచి యానతి యీవే.
| 3
|
2 మేనత్త యనుట. అకారవికల్పసంధి.
| సీ.గీ. |
గరగరనివాఁడు నవ్వుమొగంబువాఁడు
చూడఁగలవాఁడు మేలైనసొబగువాఁడు
వావి మేనత్తకొడుకు గావలయు నాకు
నర్జునుండు పరాక్రమోపార్జనుండు.
| 4
|
3 మేనయత్త యనుట
.
| ఉ. |
మంచిగ మేనయత్తలు సమాదరణం బడరంగఁ బెట్టిపు
త్తించిన మంచికజ్జములు తేనియ నేతనుఁ దోఁచి తోఁచి
| 5
|
4 ఏమయ్యె ననుట. ఇకారవికల్పసంధి.
| గీ. |
అగ్ను లేమయ్యెనొక్కొ నిత్యంబులైన
కృత్యములఁ బాపి దైవంబు కినుక నిట్లు
| 6
|
5 ఏమియయ్యె ననుట
| చ. |
హరిహయుఁ డేమియయ్యె నొకదామదనానలతాపవేదనఃన్.
| 7
|
6 మగనా లనుట. ఇకారవికల్పసంధి.
| సీ. |
ఓర్మి మై నుప్పిడి యుపవాసముల నుండి
మగనాలి సరిఁబోల్పఁదగదు విధవ.
| 8
|
7 మగనియా లనుట
.
| ఉ. |
ఆసమయంబున న్మగనియాండ్రును గన్యలు నాక సొచ్చి ధా
త్రీసురరాజవైశ్యులను దేకువసేయక యెట్లచోట్లనున్
| 9
|
8 పురటా లనుట. ఇకారవికల్పసంధి.
| క. |
పురు డీబోఁటికి నిందిర
పురు డంబిక గాక యొరులు పురుడే యనుచున్
బురుటాలికిఁ బదిదినములు
పురుడు ప్రపర్తించి రెలమిఁ బుణ్యపుగరితల్.
| 10
|
9 పురిటియా లనుట
| సీ. |
పొదివితేఁ గానక పొత్తులలో పట్లఁ
బోనాడుకొనిన లేఁబురిటియాండ్రు
| 11
|
10 మగువలిం డ్లనుట, అకారవికల్పసంధి
| సీ.గీ. |
వారికన్నను నీమహత్వంబు ఘనమె
పవనపర్ణాంబుభక్షులై నవసి యినుప
|
|
| |
కచ్చడా ల్గట్టుకొను మునిముచ్చులెల్లఁ
దామరసనేత్రలిండ్ల బందాలుగారె
| 12
|
11 పెండ్లాడి యనుట
.
| గీ. |
పారుఁడొక్కఁడు పెం డ్లైనబాల దాను
బాల్యమున నీ మనను బెల్లుబడిని బుచ్చు
కొనిన తద్విధ మెఱిఁగి తజ్జనకుఁ డలిగి
తిట్టి వెడలిపొమ్మనుఁడు బార్థివసుతుండు.
| 13
|
12 'పెండ్లియాడి యనుట
.
| ఉ. |
కోమలచారుమూర్తి పురు-కుత్సుఁడు నర్మదఁ బెండ్లియాఁడడే
| 14
|
13 వెండుంగరం బనుట
| సీ. |
పంచాంగముష్టియుఁ బాణిపవిత్రంబు
నొకజుఱ్ఱవ్రేలివెండుంగరంబు!
| 15
|
11 రావియా కనుట. నిత్యసంధ్యనిత్యత్వము
| సీ. |
అలరులు ఫణివీచు లభ్రంబు సుడిరావి
యాకుసైకతములు నంట్లు దొనలు
| 16
|
15 వెల్లేనుఁ గనుట. అకారవికల్పసంధి
| ఉ. |
సైనికు లంత నంత రణసన్నహనం బెడలించి పాఱిన
న్నానయు నచ్చలంబు మది నాటుకొనంగఁ గపోలమండలీ
దాన మిళ ద్విరేఫనినదంబుల ఘీంకృతు లుల్లసిల్ల వె
లేనుఁగుమీఁద డీకొలిపి యింద్రుఁ డుపేంద్రుఁనిఁ దాఁకె నుద్ధతిన్.
| 17
|
| వ. |
ఇటువలెనే కడమయన్నిఁటికినిఁ దెలిసికొనునది.
|
|
లక్షణము
| క. |
ఇమ్ముగ శబ్దముతుది వ
ర్ణమ్ము దరి న్వచ్చునచ్చునకు యా యొదవుం
గొమ్ము గలహల్లు ప్రథమాం
తమ్మైన నడంగు నచ్చు ధవళశరీరా.
| 18
|
| ఉదా. చ. |
హయరథదంతిసంతతి నిరంతరదుర్దమలీలఁ బేర్చి నే
ల యవిసి మూఁగిన ట్లగుబలంబులతోడఁ ద్రిగర్తు లెంతయున్‌
రయమున గోవులం బొదివి రక్షకు లొక్కట నార్చి తాఁకినన్‌
భయదమహాస్త్రశస్త్రపటుపాతపరంపరఁ దున్మి యుద్ధతిన్‌.
| 19
|
లక్షణము
| క. |
ధరఁ బ్రథమమధ్యమోత్తమ
పురుషల బహువచనములను బొదలెడునచ్చుల్
బెరయుచు నెడయుచు నుండుం
|
|
| |
గురుతరకరుణాంతరంగ కుక్కుటలింగా.
| 20
|
నిత్యమనుత్తమపురుషక్రియాస్వితః
అని శబ్దానుశాసనుఁడు సూత్రమును జెప్పినాఁడుగనుక నుత్తమపురుష గాక ప్రధమమధ్యమపురుషక్రియలమీఁది యచ్చులు శ్లిష్టమౌట సిద్ధమే.
16 విడియుండుటకు బ్రథమపురుషకు
| సీ.గీ. |
చంద్రమౌళిభరద్వాజసంయములును
హంసపదియను నొకకిన్నరాంగనయును
నాప్రవాళోష్ఠిమగఁడు వేణీప్రియుండు
సిద్ధిబొందిరి యవిముక్తసీమయందు.
| 21
|
| మ. |
బలభిడ్వహ్నిపరేతరాజవరుణుల్ పర్యుత్సుకత్వంబు సం
ధిలఁ గూర్చుండిరి యొండొరుం గదిసి యర్థిం దత్ప్రదేశంబుల
న్నలనాళీకమృణాలనాళలతికానవ్యప్రణాళీమిళ
ల్లలనాలాపకథాసుధానుభవలీలాలోలచేతస్కులై.
| 22
|
| ఉ. |
కూడిరి యొండొరు ల్దొరసి కుంతలకాంతు లొసంగి వీడుజో
డాడిరి క్రేళ్ళు దాటిడుచునాళులతో వెలిదమ్మిధూళిగా
| 23
|
| క. |
మనుజులలోపలఁ గర్మం
బొనరుచువా రెల్ల దండ్యులో వారలలోఁ
గనుఁగొనఁ గొందఱె దండ్యులొ
యనవుడు హరిభటుల కనిరి యప్పార్శ్వచరుల్.
| 24
|
| మ. |
గురుభీష్మాదులు చూచుచుండ సభ మీకుం గీడు నాడట్లు ము
ష్కరులై చేసిరి యంత చేసియును బశ్చాత్తాపముం బొందనో
పరు వా రెన్నఁడు నట్టిచోటఁ గృపయున్ బంధుత్వముం దక్కు మె
వ్వరు గోపింపరె యాదురాత్మకులగర్వక్రౌర్యము ల్చూచినన్.
| 25
|
| ఉ. |
కొంచెముగా నిజాంగకము గుంచి ధరిత్రికి నెంతయెంత లం
ఘించిన లేదు దంతిఁ బరికించుజనంబులుగొంద రాత్మ భా
వించిర సంధ్య వింధ్య పృథివీధరఘోరతరోదయంబుగా!
వించిరి యందుఁ గొందఱు త్రివిక్రమవిక్రమవిస్మయస్మృతిన్.
| 26
|
17 మధ్యమపురుషేకారమునకు వికల్పసంధి
| చ. |
అదలిచినిల్వ వారిఁ గని యంతకకింకరు లెవ్వరయ్య మీ
రిదె యమునాజ్ఞఁ ద్రోచితిరి యెచ్చటనుం డిట వచ్చినార లె
య్యెది గత మడ్డుపెట్టుటకు నెవ్వరవార లెఱుంగఁజెప్పు డా
యదితితనూజులో సురలొ యక్షులో సిద్ధులొ కాక సాధ్యులో.
| 27
|
18 ఉత్తమపురుషకు వికల్పసంధి
| క. |
విలువిద్య నొరులు నీ క
గ్గలముగ లేకుండ నిన్నుఁ గఱపుదునని ము
న్వలికితిరి నాక కాదీ
త్రిలోకముల కధికుఁ జూచితిమి యొకయెఱుకున్.
| 28
|
| క. |
తలఁపఁగ రిపులకు నిమ్మగు
కొలఁది గడచివచ్చితిమి యకుంఠితబాహా
బలము నెరపఁదరియయ్యెం
జలింపవలవ దింక మనకు శత్రులవలనన్.
| 29
|
లక్షణము
| గీ. |
కృతులఁ దద్ధర్మములఁ జెప్పుక్రియలమీఁది
యచ్చునకు సంధి లేకుండు నిచ్చలముగ
మనుచు నీశ్వరుఁడని పల్క నొనరుఁగాని
తగదు మనుచీశ్వరుండన నగనివేశ.
|
|
| ఉదా.క. |
గంగానది గంగానది
గంగానది యనుచు భక్తిఁ గడలుకొనంగా
గంగఁ గొనియాడునాతఁడు
భంగించు ననంతఘోరపాతకచయమున్.
| 30
|
| వ. |
కొనియాడు నాతఁ డని యనవలెఁగాని కొనియా డాతం డని యనరాదు.
| 31
|
20 లక్షణము
| గీ. |
వర్తమానార్థవిహితచు వర్ణమునకుఁ
గలిగియుండును లేకుండు నలర సంధి
నగు చరిగె నగుచు నరిగె నాఁగ నిచ్చు
చలరె నిచ్చుచు నలరె నా జలధితూణ.
| 32
|
ఉదాహరణ
| గీ. |
అనుచు దొలినుడి యభిలాష మెనయమూఁగి
పలుక దరహాసనర్మగర్భంబు గాఁగ
నుత్తరము పల్లవశ్రేణి కొసఁగు చలరు
లమ్ముదురు పుష్పలావిక లప్పురమున.
| 33
|
| గీ. |
హరునితోడ విరోధించి యంధకుండు
యుద్ధ మొనరించు చొక్కనాఁ డోహటించి
యజగవోన్ముక్తఘననిశితార్ధచంద్ర
బాణనిర్భిన్నవక్షఃప్రపాతుఁ డగుచు.
| 34
|
| క. |
విమలస్ఫాటికహాటక
రమణీయదరీనిరంతరస్ఫీతనగేం
ద్రము మాల్యవంతమును ను
త్తమచరితులు చూచు చరిగి తద్విపినమునన్.
| 35
|
| సీ. |
కానలోఁ దారు మృగంబులకైవడి
గైకొని యసమాస్త్రకర్మకలనఁ
దనరు చొక్కపురాణమునిదంపతులు
| 36
|
21 లక్షణము
| క. |
అది యనుశబ్దముపై న
చ్చొదవెడుచోఁ గలయు నెడయుచుండును గృతులం
దది యేటి కదేటి కనన్
విదితంబుగ సంధి నిఖిలవిశ్వాధీశా.
| 37
|
| ఉ. |
దక్కెను రాజ్య మంచు నకటా యిట సోదరరాజ్యభాగ్య మీ
వెక్కటి మ్రింగఁజూచె దిది యేటికి దక్కును మీనులోలతన్
గ్రక్కున నామిషంబు చవిఁ గాలముమ్రింగినచాడ్పుసువ్వె యి
ట్లుక్కివుఁడైన నీకొడుకు నుల్లమునం దిటు లోరయుండినన్.
| 38
|
ఇదేటి కనుటకు
| ఉ. |
కొండగ నొండుచోటఁ బలెఁ గొంకక బింకముతో నరుండు భీ
ముం డని మాటిమాటికి సమున్నతి నెన్నఁడు కర్ణభీష్మకో
దండగురుప్రతాపవితతప్రధనోద్ధతి నొప్పుమద్భుజో
ద్దండత యించుకైన మది దార్ప విదేమిటి నేర్పు చెప్పుమా.
| 39
|
22 లక్షణము
| ఆ. |
అనుచు వినుచు కనుచు ననువర్తమానార్ధ
పదనువర్ణమునకు బరగు లోప
మొదవి నిండుసున్న లొదవు నొక్కొకయెడ
నంచు వించు కంచు నన మహేశా.
| 40
|
అనుచు ననుటకు
| గీ. |
అనుచుఁ దొలినుడి యభిలాష మెనయమూఁగి
పలుక దరహాసనహాసనర్మగర్భంబు గాఁగ
| 41
|
అంచు కంచు లనుటకు
| శా. |
అంచు న్వేలుపుమించుబోఁడులు శుభోదర్కంబు గాన్పించ దీ
వించ న్వారిఁబ్రియానులాపములతో వీడ్కొల్పి గోకర్ణభూ
ప్రాంచద్ధూర్జటిఁ గొల్చి పశ్చిమసముద్రప్రాంతపుణ్యస్థలుల్
గంచు న్బోయి ప్రభాసతీర్థమున వేడ్కం గ్రీడి గ్రీడింపుచున్.
| 42
|
| క. |
కాంచనపక్షంబగు రా
యంచం గనుఁగొని నృపాలుఁ డనురాగముతో
వంచించి పట్టికొనియెద
నంచుఁ దలఁచె దైవఘటన కనుకూలముగన్.
| 43
|
23 లక్షణము
| గీ. |
ఒనర నపు డిప్పు డనుజప్పు డనెడు నుడుల
|
|
| |
నుండెడు పువర్ణశృంగంబు లుడుపఁబడును
సరవి నప్డును నిప్డును జప్డు ననఁగఁ
గోటికోటీందుసంకాశ కుక్కుటేశ.
| 44
|
అప్డనుటకు
| ఉ. |
తుమ్మినయప్పు డుంబురముత్రోవఁ జరించినయప్డు వారిపా
న మ్మొనరించినప్పు డశనంబు భుజించినయప్డు నవ్యవ
స్త్రమ్మున ధరించినప్డు దురితములు చూచినయప్డు పుణ్యకా
ర్యమ్ములయప్డు హేయముల నంటినయప్పుడు వారువందగున్.
| 45
|
చప్డనుటకు
| గీ. |
మోసమోక ముశాసమ్మ ముద్దరాలు
తారె సడిసప్డు లేక పాతాళమునకు
దాను కొడుకులు నొకకొంత దడసెనేని
గుటిలపఱుపరె నృపుబంట్లు గుదెలవారు.
| 46
|
24 లక్షణము
| గీ. |
పదముమీఁదటి యదియనుపదము మొదలి
యత్వ మఁడగుచు బొడముచు నలర సంధి
నమ్మ యదియున్న యదికాప-యదియనంగ
నమ్మయది యున్న దన కాపదన నుమేశ.
| 47
|
| ఉదా. ఆ. |
కర్ణు పలుకు లోకగర్హితుఁ డగుద
నేను చెయిదికంటె శిఖియపోలె
|
|
| |
నడరి నామనంబు నతిదారు క్రియ
నేర్చుచున్నయది మహీధరుండ.
| 48
|
| ఉ. |
హాలహలద్వయంబు కలశాంబుధి పుట్టి వినీలపాండుర
జ్వాలలతోడ నం దొకవిషం బొకవేలుపు మ్రింగి నెందరే
వేలుపు లోలిమై ననుభవించిన రెండవయీవిషంబు ని
ర్మూలము గాకయున్నయది ముద్దియ పాంథులపాప మెట్టిదో.
| 49
|
25 లక్షణము
| గీ. |
ఇమ్ము మీర భవిష్యదర్థమ్ముఁ జెప్పు
పదము నూమీఁదనేని యన్పదము నిలుపు
నపుడు సంధుల నగునేని యగునయేని
యనఁగ నొప్పు నగేంద్రకన్యాధినాథ.
| 50
|
| ఉదా.గీ. |
అనలసంబంధవాంఛ నా కగునయేని
యనలసంబంధవాంఛ నా కగునుజువ్వె
చాలు సందేహవక్రభాషణము లింకఁ
దరుణచక్రాంగపాధఃపతంగశక్ర.
| 51
|
'
26 లక్షణము
| ఆ. |
పడియెన న్పదంబు పరమునఁగల ప్రథ
మాంతశబ్దములకు నగు ముకార
మడఁగుఁ బూర్ణబిందు వగు భయపడి భయం
పడి యనంగఁ గృతుల ఫాలనేత్ర.
| 52
|
| ఉదా.చ. |
వనజభవప్రభావుఁ డగువాని వసిష్ఠు నపత్యశోకము
న్వననిధిలోన ముంచినయవారితవీర్యుఁడు నిన్నుఁ దొట్టి య
య్యనిమిషు లెల్ల వానిక భయంపడుచుండుదు రట్టియుగ్రకో
పనుకడ కేఁగు మిప్పు డని పాడియె యిప్పని నన్నుఁ బంపఁగన్.
| 53
|
| ఉ. |
క్రచ్చర నొక్కరక్కసుఁడ కాఁడు సురాసురులెల్ల నడ్డమై
వచ్చిన నీవ చూడఁగ నవార్యబలోన్నతిఁ జేసి వారలన్
వ్రచ్చి వధింతుగాక యిట వచ్చి శ్రమంపడియున్న వీరల
న్నిచ్చగ వీరిదైన సుఖనిద్రకు భంగము సేయనేర్తునే.
| 54
|
| క. |
ప్రజ యేన కాను నన్నుం
బ్రజ సంరక్షించునని భరంపడి కోరం
బ్రజ విడిచెద నాయం దది
యజేయమును నవ్యయంబు నగుపద మిచ్చున్.
| 55
|
| చ. |
అనుటయు మంత్రిమాటకు బ్రియంపడి యాతని నాదరించి య
మ్మనుజకులేంద్రుడు
| 56
|
భయపడి శ్రమపడి యనుట సులభము.
27 లక్షణము
| గీ. |
తగ నుకారాంతముల కర్మధారయమున
షష్ఠి యగుచో బైనచ్చు సంఘటిల్లె
నేని సంధులయెఁడ న న్నిలుచు గొన్ని
యెడలఁ గలుగకయుండు మహీశతాంగ.
| 57
|
కర్మధారయమునఁ డకారము వచ్చుటకు
| గీ. |
అగ్నిశిఖయపోలె నంటను డాయను
జూడగానియట్టి శుభచరిత్ర
నెఱుకలేని కరకుటెఱు కపేక్షించెఁ గా
దనక తనకు నాయు వల్పమైన.
| 58
|
| మ. |
కమనీయద్యుతయోగ్యకీర్తనముల న్గన్పట్టు నాశ్యామ యా
సుమబాణింబకమాయమూల్యమణి యాచొక్కంపుఁబూబంతి యా
సుమనోవల్లరి యాసుధాసరసి యాసొంపొప్పుడాల్దీవి యా
కొమరుంబ్రాయపురంభ యాచిగురుటాకుంబోఁడి నీకే తగున్.
| 59
|
| క. |
జననాథ నాడు మొదలుగ
ననయము బురరక్షణంబు నాహవసమయం
బున నస్తమునై యతనికి
ననలుం డిల్లటపుటల్లుఁడై వర్తించున్.
| 60
|
టకారము రాకుండుటకు
| క. |
ఈనెలఁతుక గని మన్మథుఁ
డైనను జిగురాకుబువ్వుటమ్ములపొదలున్
లోనుగ సెజ్జలు సేయం
దా నియమింపండె విరహతాపము పేర్మిన్.
| 61
|
| ఉ. |
ఎయ్యది గారణంబుగ మహీపతి యంచితధైర్యకంచుకం
బయ్యత నుండు సించెనలరమ్ములచే నది గారణంబుగాఁ
దొయ్యలి రాజనందనునితో గెడగూర్పఁదలంచియున్నయా
దయ్యమునెత్తికోలు తుదిదాఁకుటగానఁగ నయ్యె నయ్యెడన్.
| 62
|
| సీ. |
చిగురాకుబోఁడి మైచెమటపన్నీటిలో
నానుట త్రిషవణస్నానమయ్యె
| 63
|
| ఉ. |
తెల్లనిదీవితమ్మి నెలదేటివలెం దళుకొత్తువాగిడిన్
నల్లనివాని లచ్చి రతనంబును మచ్చ యెదం దలిర్ప రం
జిల్లెడువాని చుట్టలగుచిందము నంటినవాని నింపుసొం
పెల్లెడఁ గల్గుపాల్కడలి యిల్లటపల్లునిఁ గాంచి రయ్యెడన్.
| 64
|
షష్ఠికి నకారము వచ్చుటకు
| గీ. |
చెంచునింటికిఁ బోయి చెంచితకుఁ బ్రియము
చెప్పి నమ్మించి తలమీఁదఁ జెయ్యి వెట్టి
| 65
|
నకారము రాకుండుట
| గీ. |
తరుణి వైదర్భినీ వెట్టిధన్యవొక్కొ
భావహావవిలాసవిభ్రమనిరూఢి
గౌముదీలక్ష్మి యప్పాలకడలివోలె
నలరజేసితి నిషధరా జంతవాని.
| 66
|
| ఉ. |
అల్లుఁడు రామరా జనుఁగుటల్లుఁడు గొబ్బురి యౌభళేశుఁ డా
హల్లకహారిఁగన్నఘను నల్లుఁడు పోషణబుద్ధి గట్టురా
జల్లుఁడు వింటినేర్పున సమంచితరూపమునందుఁ జందమా
మల్లుఁడు దేవకీరమణునల్లుడు శత్రుసమిజ్జయంబునన్
| 67
|
| క. |
అన్నన్న మొగము వెన్నుని
యన్నన్న జయించుకన్ను లన్నన్నలినా
సన్నములు నడుము మిక్కిలి
సన్నము మాటలు సుధా ప్రసన్నము లెన్నన్.
| 68
|
28 లక్షణము
| ఆ. |
రెండుమారు లుచ్చరించుశబ్దమునకు
నంత్యపదము మొదలియ చ్చడంగు
నన్న యన్న యనక యన్నన్న యేమేమి
యనఁగవలయుఁ గృతుల నగనివేశ.
| 69
|
అన్నన్న యనుటకు
,
| క. |
అన్నగరిచిరుతయేనుఁగు
గున్నలపై నెక్కి నిక్కి కోయఁగ వచ్చున్
మిన్నేటిపసిడితామర
లన్నన్న మరేమి చెప్ప నందలికరులన్.
| 70
|
మాదయగారిమల్లన రాజశేఖరచరిత్ర
ఏమేమి యనుటకు
| శా. |
ఏమేమీ యను విన్నమాటయ వినున్ వీక్షించు నెమ్మోము సాం
ద్రామోదంబునఁ బక్షముల్ నివురు హస్తాంభోజయుగ్మంబునన్
| 71
|
| వ. |
అమ్మమ్మ అబ్బబ్బ మొదలయినవి యిటువలెనె తెలియునది.
|
|
29 లక్షణము
| క. |
అహమనుచోఁగి మనునెడన్
విహితంబుగ నంత్యహల్లు ద్విత్వముఁ జెందున్
మహితప్రబంధములలో
నహమ్మనియుఁ గిమ్మనియును నంగజదమనా.
| 72
|
కిమ్మనుటకు
| ఉ. |
కమ్మనికుందనంబు కసుగందనిమే నెలదేఁటిదాఁటులన్
బమ్మెర బోవఁదోలుఁ దెగబారెడు వెండ్రుక లిందుబింబముం
గిమ్మన నీదుమోము గిరిక్రేవులు మూవులు కౌను గానరా
దమ్మక చెల్ల వానివికచాంబకముల్ శతపత్రజైత్రముల్.
| 73
|
| శా. |
ఆతన్వంగి యనంగఝాంకరణపజ్జ్యాముక్తచూతాస్త్రని
ర్ఘాతం బోర్వక తమ్ములంచు తటినీగర్భైకసంజాతకం
జాతవ్రాతముమాటుఁ జెంద నవి యెంచంజొచ్చె మున్నున్నుగా
జ్ఞాతిశ్చేదన లేవకిమ్మనెడి వాచారూఢి సత్యమ్ముగన్.
| 74
|
| వ. |
కడమ యీలాగే తెలిసికొనునది.
|
|
30 లక్షణము
| క. |
తొడరిన మశ్శబ్దాదుల
యెడ నచ్చుగ నచ్చు గదిసెనేని విసర్గల్
చెడు నచ్చు యకారంబగు
మృడపీఠపురవిహార మృత్యువిదూరా.
| 75
|
నమశ్శబ్దమునకు
| సీ.గీ. |
మానమథనాయ మదనాయ మధుసఖాయ
మనసిజాయ నమోనమ యనుచు మ్రొక్కి
| 76
|
| ఉ. |
పాయక దైత్యు లిట్లు బహుభంగుల బాధ లొనర్ప విష్ణుదే
వాయ నమో నిరంతవిభవాయ నమో జలజాలయాకళ
త్రాయ నమో నిశాచరహరాయ నమో యనుగాని క్రవ్యభు
ఙ్నాయకనందనుండు చలనంబును బొందఁ డొకించుకేనియున్.
| 77
|
| గీ. |
కనమె కార్యార్థినః కుతో గర్వ యనఁగ
| 78
|
| ఉ. |
నవ్యవిలాసరమ్యనలినంబని బాలముఖాబ్జసౌరభా
భివ్యసనంబునం బరచు భృంగికులోత్తమ తద్వియోగతా
పవ్యథఁ బ్రాణి నిల్వదు కృపాగుణ మేర్పడ బ్రాహ్మణో న హం
తవ్య యనంగ నొప్పు వచనస్థితి కుంద కెఱుంగఁజేయుమా.
| 79
|
31 లక్షణము
| క. |
పొల్లులగు హల్లు లెల్లను
దెల్లమిగా వచ్చు బెరసి ద్విత్వము జెందుం
బెల్లుగ ననుకరణంబుల
హల్లకహత సుప్రకాశ హర పరమేశా.
| 80
|
| శా. |
అత్మార్థం పృథివీం త్యజే త్తనెడు వాక్యం బశ్రుతంబే నృపా
| 81
|
| న. |
కడమ నన్నియు నీలాగే తెలిసికొనునది.
|
|
32 లక్షణము
| గీ. |
నాంతపదములపై సక్తమగు పదముల
కచటతప లైదు నగుచుండు గజడదబలు
పిఱిదిసా ల్సున్నలగు నినుఁ బిలచె నన ని
నుం గొలిచె నాఁగ దివిజసన్నుత మహేశ.
| 82
|
కకారమునకు
| శా. |
సింగం బాకటితో గుహాంతరమునం జేట్సాటుమై నుండి మా
తంగస్ఫూర్జితయూథదర్శనసముద్యత్క్రోధమై వచ్చునో
జంగాంతారనివాసఖిన్నమతి నస్మత్సేనపై వీడె న
చ్చం గుంతీసుతమధ్యముండు సమరస్తేమాభిరామాకృతిన్.
| 83
|
చకారమునకు
| ఉ. |
అంజసమానవాయుగుణ మంతయు ఖంజతఁ జిక్క నజ్జవో
ష్మం జని యుబ్బు చిక్కనిసమానపువాయువులో నొకండు...
| 84
|
తకారమునకు
| క. |
అందులకు ధరణిఁగలనృపు
నందమలందఱు ముదంబునం బోయెడు వే
డ్కందమలోఁ గలహంబును
గ్రందును లేకున్న వారు గడునెయ్యమునన్.
| 85
|
పకారమునకు
| క. |
అంబాలికకును గుణర
త్నాంబుధి పాండురవిరాజితాంగుఁడు ప్రభవిం
చెం బాండురాజు కురువం
శంబు ప్రణమిల్ల ధర్మసత్యవ్రతుఁడై.
| 86
|
33 లక్షణము
| క. |
తెల్లమిగ గజడదబమలు
పొల్లనకారంబుతోడఁ బొదలినయెడలం
బొల్లులె నిల్చును నొకచోఁ
జెల్లును నెఱసున్న లగుచు శ్రీగౌరీశా.
| 87
|
పొల్లునకారము నిల్చుటకు
| శా. |
భారద్వాజపవిత్రగోత్రు విమలాపస్తంబసత్సూత్రు వి
ద్యారాజీవభవుండు మారయకుఁ బుణ్యాచారభీమాంబకున్
గారామైనతనూజు న న్ననఘు శ్రీనాథాఖ్యుఁ బిల్పించి స
|
|
| |
త్కారం బొప్పఁగ గారవించి పలికెన్ గంభీరవాక్ర్పౌఢిమన్.
| 88
|
| క. |
త్వరితముగఁ జనుము సఖుఁడు
న్గురుఁడుఁగదా నీకు నర్జునుఁడు ప్రకృతిత
త్పరుఁడై నెగడుట నుత్తమ
పురుషులు వేచుతరి వచ్చె భుజశౌర్యనిధీ.
| 89
|
| వ. |
కడమవన్నిఁటికి నీలాగే తెలిసికొనునది.
|
|
పొల్లు చెడి బిందు వగుటకు
గకారమునకు
| క. |
తుంగమడువునఁ జెలగుమా
తంగమునకు మిగిలి యడవి దరికొను కార్చి
చ్చుం గడచి యచటిబలముల
భంగించె నరుండు ఘోరబహువిధగతులన్.
| 90
|
జకారమునకు
| ఉ. |
అంజసమానవాయుగుణ మంతయు ఖంజతఁ జిక్క నజ్జవో
ష్మం జని యుబ్బు చిక్కనిసమానపువాయువులో నొకండు క
ల్మిం జనియించు దుర్యశము మేల్కని లేహనవేళ వాజులూ
ర్చం జెడు మాణిమంధనికరంబుల కాళిమపేరఁ దార్కొనన్.
| 91
|
| క. |
అంజదవు గాక నను చెం
తం జేరఁగనీక యెంత తగ్గిన మిరియా
లుం జొన్నలు సరిగావే
లంజతనములందు కొమరులం గెలువనొకో
| 92
|
డకారమునకు
| శా. |
చండాంశుప్రభ చిక్కతిమ్మయతనూజా తిమ్మవిధ్వస్తపా
షండంబైన త్రిలింగభాగవతషష్ఠస్కంధకావ్యంబు నీ
కుం డక్కెం జతురాననత్వగుణయుక్తుల్ మీర వాణీమనో
భండారోద్ధతచూరకారబిరుదప్రఖ్యాతి సార్ధంబుగన్.
| 93
|
దకారమునకు
| స్రగ్ధర. |
తల పి ట్లుత్సాహమందం దనయజనపరిత్రాణ మర్ధించి యక్కం
దళితాపత్యానురక్తి న్మహిపు ననుగతిం దాను రాబూనకుండన్.
| 94
|
మకారమునకు
| లయగ్రాహి. |
కమ్మనిలతాంతములకు మ్మొనసివచ్చుమధు
పమ్ముల సుగీతనినదమ్ము లెసఁగం జూ
తమ్ములసుగంధముల
| 95
|
| లయగ్రాహి. |
అమ్మహిసురోత్తముఁడు నమ్మనుజభోజియును
నమ్ములను గ్రోధ మధిక మ్మగుచు మీఱన్
|
|
| |
హుమ్మనుచు డాయుచు శరమ్ము లరిఁబోయుచు ర
య మ్మెసగనేయుచు జలమ్మొదవఁగా నొ
క్కుమ్మడిఁ బరాక్రమముల మ్మెరసి రక్తములు
గ్రమ్ముకొని మేను లగరమ్ము దిగజారన్
రమ్మనుచుఁ జీరుచు జవ మ్మెసఁగ నుగ్రసమ
ర మ్మపుడు చేసిరి బలమ్ములు చెలంగన్.
| 96
|
ప్రౌఢకవిమల్లన రుక్మాంగదచరిత్ర
| మత్తకోకిల. |
అమ్మునీశనివాసశక్తి దదంగరాజ్యమునందు మే
ఘమ్ములెల్ల కెలంకులం గడుగ్రమ్మి సర్వజనప్రమో
దమ్ముగాఁ బ్రపతద్బృహజ్జలధార లొప్పఁగ వృష్టి చే
సె మ్మహానదులు న్మహాసరసీవసమ్ములు నిండఁగాన్.
| 97
|
34 లక్షణము
| క. |
అమరఁ గృతులందుఁ బ్రథమాం
తములపయిన్ నిలుచు కచటతపలకు నాదే
శము గసడదవ లగు న్ని
క్కమ యాత్మాస్మత్పదములు గాక మహేశా!
| 98
|
| గీ. |
కాకు సంబోధనావ్యయకర్మధార
యంబులన చేతనంబుల నగు వికల్ప
మనియె మును ముద్దరాజు రామనసులక్ష్య
ములు వినము కాకు సంబోధనలకు భర్గ.
| 99
|
అవ్యయమున కాదేశము రానందునకు
| మ. |
ధృతరాష్ట్రుండును బుత్రులున్ ననము కుంతీనందను ల్సింహము
ల్మతినూహింప నసింహమైనవనమున్ మర్దింతు రెందు న్వనా
వృతవృత్తంబులు గాని సింహములకు న్వేగంబ చేటొందుఁ గా
నతగం బొందుట కార్య మీయుభయము న్సంతుష్టమైయున్కికిన్.
| 100
|
| ఉ. |
ఏచిన యాపురత్రయము నేకశరంబున రూపుమాపఁగాఁ
జూచినఁ బోవుఁగాని పెఱచొప్పునఁ బోవదు సంగరోన్ముఖుం
డై చనుదెంచెనేని మదనాంతకుచే నది చెల్లు నొర్లకుం
గోచర మెట్లగుం జనుఁడు గొబ్బున మీరు మహాత్ముపాలికిన్.
| 101
|
ఆదేశము వచ్చుటకు
| క. |
ప్రదర ప్రవాహమున న
మ్మదవద్విరదంబు పటుగమన ముడిపి ముదం
బొదవిన సాత్యకివిలుబి
ట్టు దునిమె నమ్మగధనాథుఁడు మహోగ్రుండై.
| 102
|
| క. |
ఆసభ నమ్మెయి నీదు
శ్శాసనుఁ డప్పాండుపుత్రసతిఁ గ్రూరాత్ముం
డై సీరలోలిచి పెద్దయు
గాసిం బెట్టంగ నెఱిఁగి కలఁగినమదితోన్.
| 103
|
| చ. |
అసమునమీ దెఱుంగక మహాగ్రహవృత్తిఁ గడంగి చెచ్చరం
బసులకుఁ గూయిగాఁ జనియెఁ బాపఁడు కౌరవసేన యేడ నొం
టి సనుట యేడ నా కిది కడిందివిచారము పుట్టె సైన్యముల్
వెసఁ జని తోడు గావలయు వేగము పంపుఁడు చాలినట్లుగన్.
| 104
|
కర్మధారయమునకు నాదేశము రానందుకు
| చ. |
అకుటిలుఁ డార్యవర్తనుఁ డహంకృతిదూరుఁడు నీతినిర్మలా
త్మకుఁ డనవద్యశీలుఁడు సుధర్ముఁడు భీముఁడు కుంతి ముద్దుసే
యుకొడుకు మేను లేఁత తనయుల్లము మెత్తన యిట్టియీతఁ డె
ట్లొకొ యొరు నాశ్రయించు విధి యోపఁడె యెవ్వరి నిట్లు సేయఁగన్.
| 105
|
ఆదేశము వచ్చినందుకు
| చ. |
తెగి మన కగ్గమై యలుఁగు దెంచినవాఁ డితఁ డల్క నింక నొం
డుగడకుఁ బోవకుండఁగఁ గడున్వెస డగ్గరి యేకపాలముం
బగులుతునో గదానిహతి బార్థవత్ప్రకటప్రతిజ్ఞకై
తగదని మాచె దీని నిశితప్రదరంబులఁ ద్రుంపు కంఠమున్.
| 106
|
| క. |
వేసేతులు నిడుపగు బా
ణాసనము గుణస్వనోగ్ర మగునట్లుగ ను
ల్లాసంబునఁ ద్రిప్పుచు ఘో
రాసురుఁడు వరాహుఁ డొప్పె నఖిలధ్వజినిన్.
| 107
|
| క. |
నగరులలోపలిమాటలు
తగునే వెలి నుగ్గడింపఁ దన కేర్పడ నొం
డుగడ న్బుట్టినపతి విన
నగుపని చెప్పెడిది గాక యాతనితోడన్.
| 108
|
అచేతనమునకు ఆదేశము రానందుకు
| క. |
నాపతులగు గంధర్వుల
చే పడి మృతిఁ బొందె వీఁడె సింహబలుం డీ
పాపాత్మునిఁ జూడుఁడు దు
ర్వ్యా పారఫలంబుఁ గాంచె నని పలుకుటయున్.
| 109
|
ఆదేశము వచ్చినందుకు
| క. |
కావలియై సురరాజ్య
శ్రీవాలింపంగఁ దగువిశేషంబున సం
భావితుఁడు నహుషుఁ డనఁ జని
యావిభుఁ గని తారు వారు నధికప్రీతిన్.
| 110
|
| క. |
పిదపఁ గలికాళచోళుం
డుదయంబై జలధిపరిమితోర్వీవలయం
బు దనకుఁ బంటపొలమ్ముగ
నెదు రెందును లేక పేర్మి నెసఁగన్ బెసఁగన్.
| 111
|
| క. |
కైసేసి మదవికారో
ల్లాసంబున మేనుపొంగ లఘుగతి నుత్కం
ఠాసవపానవిధాన
వ్యాసంగతరంగితాంతరంగుం డగుచున్.
| 112
|
| వ. |
ఒకానొకచోఁ గ్రియాపదములకు నాదేశము వచ్చును. అందుకు,
|
|
| చ. |
కుదురు సమస్తధర్మములకు న్విను సత్యము యోగమోక్షస
తృదములు సత్యకార్యములు పాప మసత్యముకంటె నొండు లే
దు దలఁప నశ్వమేధములు తొమ్మిదినూరులు వెండినూరునై
యొదవిన నీడు గాదు భరతోత్తమ సత్యముతోడ నారయన్.
| 113
|
ఆదేశము వచ్చుటకు
| చ. |
డిగకుఁడు వాహనంబులు కడిందిమగంటిమి గోలుపోవ మీ
రు గడఁక దక్కిపెట్టకుఁడు రూపర నాయుధముల్ మహాస్త్రశ
క్తి గెలుతు సంపతత్కులిశతీవ్రశరంబుల ధీరబుద్ధిబా
రి గను విహారభంగుల నరిప్రకరంబులు పిచ్చలింపఁగన్.
| 114
|
నవికృతశబ్దాత్పరతస్సాంస్కృతికానాం భవంతి గసడదవాః॥
అని శబ్దశాసనసూత్రము.
35 లక్షణము
| ఆ. |
శబ్దశాసనుండు సంస్కృతశబ్దంబుఁ
దెలుఁగుపదముమీఁద నిలుపునప్పు
|
|
| |
డరయ ప్రథమలందు నాదేశ మొదవఁద
టంచు సూత్రమున విధించియుంచె.
| 115
|
అందుకు సంస్కృతపదము తెనుఁగుపదముమీఁద నాదేశము వచ్చుటకు
| క. |
అవిముక్తం బవిముక్తం
బవిముక్తం బనుచుఁ బ్రాతరారంభములం
దనధానపరత నెవ్వం
డు పఠించును వాఁడు ధన్యుఁడు మునిప్రవరా.
| 116
|
| క. |
అది మొదలుగాఁగ విష్ణుని
మది నిల్పి యతండు నాకు మగఁ డగునని యి
ట్లు దపంబు సేయుచుండెద
నిది నా తెరఁ గనిన దానవేశ్వరుఁ డనియెన్.
| 117
|
| మ. |
వివిధోర్వీపతులం జగన్నుతుల ము న్వీక్షింపమో వారిపెం
పు వరీక్షింపమొ నింపమో చెలిమి యేభూపాలురందైన నీ
భువనత్రాణపరాయణోద్భటభుజాభూరిప్రతాపంబు నీ
జవనాక్షీణబలంబు గంటిమె వసుక్ష్మామండలాఖండలా.
| 118
|
36 లక్షణము
| క. |
విదితముగఁ దాను నేనను
పదములు ప్రథములయి నాంతపదము లగుటఁ దాఁ
|
|
| |
జదివెను నేఁ జదివితినని
వదలక యిరుదెరఁగుఁ బలుకవచ్చు మహేశా.
| 119
|
ఆదేశము రానందుకు
| క. |
నీ చెప్పిన పెద్దలు ద్రో
ణాచార్యులు మొదలుగాఁ గవని కొల్లనివా
రై చన్న వారలంగొని
యేచక్కంబెట్టువాఁడ నేపాండవులన్.
| 120
|
ఆదేశము వచ్చుటకు
| క. |
ఏఁగోరిన చెలువుఁ డెనను
దాఁ గవలెనంచు వచ్చి డగ్గరి వేఁడన్
గౌఁగిలి యియ్యక వచ్చితి
నౌఁ గాదని పెనఁగి యెంతయవివేకమయో.
| 121
|
37 లక్షణము
| క. |
తెనుఁగుఁగృతిఁ గొన్నియెడలం
దనరఁగ వాక్యాంతగతపదముల నకారం
బునకు లోపంబొదవును
ఘనతరఘోరాట్తురంగ కలుషవిభంగా.
| 122
|
నకారము లోపించుటకు
,
| గీ. |
మత్పితామహు ధీపితామహునిఁ దలఁతుఁ
గలితకావ్యకళాలాభుఁ గమలనాభుఁ
జంద్రచందనమందారసదృశకీర్తి
|
|
| |
సరససాహిత్యసామ్రాజ్యచక్రవర్తి
| 123
|
38 లక్షణము
.
| ఆ. |
ఏఁడునూ రనంగ మూఁడునా ళ్ళనఁగ ను
బాడును య్యనంగఁ బరగుశబ్ద
ముల నకారములును వలనొప్పడూలతో
శ్లిష్టమగుచునుండు శ్రీమహేశ.
| 124
|
| సీ. |
కాశికానగరోపకంఠదేశము డాసి
యేణ్నూరుముఖముల నేగె జలధి.
| 125
|
| గీ. |
ఇంక రెణ్నాళ్ళు జూచి నీవంకఁ దెగువ
గలుగకుండిన బ్రజయూళ్ళు దలఁగిపోవు
మౌనివగుటొండె యొండె విహీనసంధి
నతనిఁ గనుఁగొంటగా కొండుమతము గలదె.
| 126
|
39 లక్షణము
| గీ. |
సంస్కృతపదంబుఁ దగ విశేషణము జేసి
సంధిఁ గూర్పంగ నాలనుశబ్దమునకు
మొదల రేఫము గదియును సదయురాలు
పుణ్యురా ల్ధన్యురా లన భుజగభూష.
| 127
|
| గీ. |
ప్రియము గల్గిన నంగీకరింపవలదు
ముండదీవెన రేపాడి మొగముఁ జూచి
|
|
| |
బైసిమాలిన పరమనిర్భాగ్యురాలు
విధవ దా నిచ్చునాయువు విషసమంబు.
| 128
|
| సీ. |
ఒక్కింతశంకింపకున్న సాహసురాల
వేటికి వెరపు నీ కిత్తెఱఁగున
| 129
|
| వ. |
కడమవానికి యీలాగే తెలుసుకొనునది.
|
|
40 లక్షణము
| గీ. |
ఉందు రందురు కందురు కొందు రనఁగ
నుంతు రెంతురు తగ భుజియింతు రనఁగ
దగుఁ గ్రియలమీఁది రేఫలు దాపలిదెస
యక్కరముతోడ శ్లిష్టమై యలరు నభవ.
| 130
|
ఉందు రనుటకు
| గీ. |
మమ్ము రక్షించి తనియేల మాటిమాటి
కభినుతింపంగ దక్షవాటాధినాథ
తల్లిదండ్రులు రక్షింపఁదలఁపకుండ్రి
ప్రజల భీమేశ బహువిధోపద్రవముల.
| 131
|
అందు రనుటకు
| సీ. |
వట మండ్రు గొందఱు వటమేని యూడలు
వారిమండల మెల్లఁ ప్రబలవలదె
| 132
|
అనుభవింతురనుటకు
| ఆ. |
తగిలి రుజయు జరయు దైవవశంబున
నయ్యె నేని దాని ననుభవింత్రు
గాక యెఱిఁగి యెఱిఁగి కడఁగి యారెంటిఁ జే
కొందురయ్య యెట్టికుమతులైన.
| 133
|
| గీ. |
బలముగలవానిఁ బలువురు బలవిహీను
లొక్కటై కూడి నిర్జింప నుత్సహింత్రు
మధువుఁ గొననుత్సహించినమనుజూఁ బట్టి
కుట్టి నిర్జించుమధుమక్షికులమునట్లు.
| 134
|
41 లక్షణము
| క. |
బాలులు నరపాలులు గుణ
శీలులు నను లులకు రూలు జెందుం గరుణా
శాలులు దృఢతాలులు నన
గాలిలులకు రూలు రావు కాయజదమనా.
| 135
|
| గీ. |
దేవతాభర్త శంభుప్రతిష్ఠఁ జేసి
సురగణంబుల లోకపాలురను జూచి
యనియె మీరును భీమనాయకునివీట
సిద్దశివలింగములఁ బ్రతిష్ఠింపవలయు.
| 136
|
| మ. |
మరుదంభోరుహనేత్ర లంబరధునీమధ్యంబున న్నిల్వ ని
ష్ఠురతత్పీనపయోధరాహతిజలస్తోమంబు నల్వంకలం
|
|
| |
దెరల న్నాభిచయంబు లోఁగొనియె వానిం జాలగాంభీర్యశీ
లురు సంక్షోభమునొందువారి నెచటన్ లోఁగొంచు వర్తింపరే.
| 137
|
| క. |
ఇరువదియేవురుపాంచా
లురు నూర్వురుకేకయులును లూనాంగకులై
ధర దొరిగి వీరరక్తము
కరినికరము రొంపిఁబడినగతి నుండె నృపా
| 138
|
42 లక్షణము
| క. |
మల్లులనుశబ్దమునకున్
మల్లులు మల్లురని కృతుల మానుగఁ బలుకం
జెల్లును గవియనుమతి నహి
వల్లభకేయూరదురితవారవిదూరా.
| 139
|
మల్లు లనుటకు
| చ. |
వలసిన నేలు మేను బలవంతుఁడఁగారెనుబోతు దంతి బె
బ్బులి మృగనాథునిం దొడరి పోరుదు శూరత యుల్లసిల్లగా
దలమును లావు విద్య మెయి దర్పము బేర్చి పెనంగు జెట్టిమ
ల్లుల విరుతున్ మఱిన్ గడియలో నన చూడ్కికి వేడ్క సేయుచున్.
| 140
|
మల్లు రనుటకు
| మ. |
అరరే యయ్యలురామరాజు పెదతిమ్మాధీశు బాహాభయం
కరకౌక్షేయకధార భోరనఁ గడంకం ద్రెవ్వు వీరారిమ
|
|
| |
ల్లురకున్ మట్టియ గుందదీయ బళధూళు ల్సంగడాలౌ వియ
చ్చరకాంతాస్తనపాళివిన్గరడి కాశ్చర్యంబు చర్చింపఁగన్.
| 141
|
43 లక్షణము
| క. |
విన్నారరు కన్నారరు
నున్నారరు ననుచుఁ బలుక నొప్పుం గృతులం
జెన్నగు మధ్యమపురుషకుఁ
బన్నగకులరాజహార భవభయదూరా.
| 142
|
ఉన్నార రనుటకు
| క. |
గురుఁడును నీవును మద్రే
శ్వరుఁడును గర్ణుండు గృపుఁడు సౌబలుఁడున్ నన్
ధర యేలింపఁగ నున్నా
రరు నీకుం జనునె సంగరములోఁ గలఁగన్.
| 143
|
44 లక్షణము
| క. |
నులుడులునడుమంగలపద
ములయుత్వము లడఁగుఁ గావ్యములఁ జిల్క యనం
జిలుక యనఁ గిన్క కిను కన
నలి గా డ్పన గాడు పనఁగ నందితురంగా.
| 144
|
చిల్క యనుటకు
| ఉ. |
చంపకగంధి మోవి సరసంబగుబింబ మటంచుఁ బట్టి తే
లింపుటెలుంగుతోఁ దమిఁ దలిర్పఁగఁ బల్కినఁ జెక్కు గీటినన్
|
|
| |
న్నింపున ముద్దు వెట్టుకొని యెప్పుడు మన్నన చేయనున్నదో
పెంపుడుజిల్క నిన్ను మరపింతుఁ జుమీ చెలి నన్ను నేలినన్.
| 155
|
గాడ్పనుటకు
| క. |
చిచ్చునకు గాడ్పు తోడై
వచ్చినగతి మరున కబ్జవైరియుఁ దోడై
వచ్చె నడియాస వలదిఁక
మచ్చికఁ దలపోసి నన్ను మది మరువకుమీ.
| 156
|
45 లక్షణము
| ఆ. |
కలికి కొలికి ములికి కడిగి యడిగి యనంగఁ
కలిమి బలిమి చెలిమి తెలివి యనఁగ
నునికి మనికి వినికి యనుపదంబులకడ
యక్కరములు శ్లిష్ట మగు మహేశ.
| 147
|
కల్కి యనుటకు
| సీ. |
గరళాంజనము కల్కి క్రాలుగన్నులఁ దీర్చి
మధుపానమున నుబ్బు మదికి నొసఁగి
| 148
|
కొల్కి యనుటకు
| చ. |
చిలుకలకొల్కి కంధర భజింపఁగఁ జెల్లదె కంధరాంకమున్
| 149
|
ముల్కి యనుటకు
| ఉ. |
మంపెసఁగన్ గటాక్షలవమాత్రముచేతనె ముజ్జగంబు మో
హింపఁగఁజేయు భార మిఁక నీవు వహించితి గాక కేళినీ
చంపకగంధి బిత్తరపుఁజన్నులమీఁద సుఖించుకొంచు నా
సంపెంగమొగ్గముల్కి గడుసా మరి సోమరి గాక యుండునే.
| 150
|
కడ్గి యనుటకు
| చ. |
అడుగులు గడ్గి ప్రీతి యసలారగఁ దద్దయు నెమ్మబల్కి ర
ప్పుడు మది పల్లవింప మునిపుంగవుఁ డాతని కాత్మభాగ మె
క్కుడగువిభూతిఁ జూపి
| 151
|
| వ. |
కడమ అన్నీ యీలాగే తెలియునది.
|
|
46 లక్షణము
| గీ. |
యుష్మ దస్మ త్పదంబులం దొనర ఘనుఁడ
వైన నీవును నధికుఁడనైన నేను
ననెడుచో ఘనుఁడైన నీ వధికుఁడైన
నే ననంగ వునుల్ వాయు నీలకంఠ.
| 152
|
యుష్మత్పదంబునకు
| శా. |
శీఘ్రం బేటికి వచ్చి సంసృతిభవశ్రీసౌఖ్యగంధంబు దాఁ
నాఘ్రాణింప నిమిత్తనూజుల దురాత్మాభిక్షులం జేసినన్
శుఘ్రదివ్యవమగ్నుఁ జేసితి కృపాశూన్యుండవై గోముఖ!
వ్యాఘ్రం బింతియగాక నీవు ఋషివే యాహా వితర్కింపఁగన్.
| 153
|
| మ. |
జయలక్ష్మీధవుఁ డైననీవు దగ మత్సామ్రాజ్యభోగంబుల
న్నియు నర్సించితి నీ కృపారతి శరన్నీరేజపత్రాయతా
క్షు యదూత్తంసు మునీంద్రమానసరిరంసుం గంసవిధ్వంసు న
వ్యయు నద్వైతు భజించి యవ్విభుని సేవం గాంతు నిష్టార్థముల్.
| 154
|
| మ. |
జననంబొందితి దుగ్ధవారినిధి నాసర్వేశుజూటంబుపై
జను లేప్రొద్దుఁ బ్రశంస సేయ నవతంసంబైతి నీ ప్రాభవం
బునకుం బాంధజనాపకారియగు నాపూవిల్తునిం గూడి వా
రనిదుష్కీర్తిగ తిట్టునం బడకు చంద్రా రోహిణీవల్లభా.
| 155
|
పిల్లలమఱ్ఱి వీరన్న శకుంతలాపరిణయము
| చ. |
అరుదుగ నీవిమానము బ్రజాధిపుడుం బురుషోత్తముండు శం
కరుఁడును దక్క నన్యులకు గా దధిరోహ మొనర్ప వారిసు
స్థిరకరుణావిశేషమున జిష్ణుఁడనైఁ గయికొంటి దీని నే
నరవర సర్వసద్గుణగణంబులప్రోవగునీ కొసంగితిన్.
| 156
|
| క. |
ఏ నీకు నొకటి చెప్పెద
దానవకులముఖ్య దేవతలకు నవధ్యుం
డైన నినుబోఁటివాఁ డీ
మానవుల జయింప విక్రమమునుం గలదే.
| 157
|
అస్మత్పదంబునకు
| గీ. |
అధికతాపపరీతాత్ముఁడైన నాకు
నెట్లు వచ్చితి చలిగాడ్పునట్లు నీవు
|
|
| |
పూర్వజన్మమహాతపస్ఫురణ నాకు
నీదుసన్నిధి సమకూరె నిధియపోలె
| 158
|
."
| సీ.గీ. |
రండు నను గూడి యోపరివ్రాట్టులార
వత్సలత మీఱఁ మీ రేల వత్తురయ్య
పరమనిర్భాగ్యుఁడైన నాపజ్జ దగిలి
కటకటా సౌఖ్యజలరాశిఁ గాశిఁ బాసి.
| 159
|
| చ. |
హరిహరపద్మగర్భులను నాదికవీంద్రుల నూత్నసత్కవీ
శ్వరులను భ క్తిఁ గొల్చి తగ వారికృపం గవితావిలాసవి
స్తరమహనియ్యుఁ డైననను సర్వగుణోత్తరమూర్తి మన్మభూ
వరుఁడు దగంగ రాఁబిలిచి వారనిమన్నన నాదరింపుచున్.
| 160
|
| చ. |
వరమునఁ బుట్టితి న్భరతవంశముఁ జొచ్చితి నందు పాండుభూ
వరునకుఁ గోడ లైతి జనవంద్యులఁ బొందితి నీతివిక్రమ
స్థిరులగు పుత్రులం బడసితి న్సహజనులప్రాపుఁ గాంచితిన్
సరసిజనాభ యిన్నిటఁ బ్రశస్తికి నెక్కినదాన నెంతయున్.
| 161
|
47 లక్షణము
| గీ. |
యుష్మదర్థంబు బహువచనోక్తిఁ బలుకు
నపుడు ఘనులు బ్రసిద్ధులు ననుపదముల
కలర ఘనులరు కడుఁబ్రసిద్దులరు మీ ర
నంగఁ జను గావ్యములయం దనంగదమన.
| 162
|
| చ. |
భరతకులప్రసిద్ధులరు భాసురశస్త్రమహాస్త్రవిద్యలం
గరము బ్రసిద్ధుఁడై పరగు గౌతముశిష్యుల రిట్టిమీరు దు
ష్కరముగ నూతిలోఁ బడిన కాంచనపీడఁ గొనంగనేర కొం
డొరులమొగంబు జూచి నగుచుండఁగ జన్నె యుపాయహీనతన్.
| 163
|
| క. |
మీరును గుంతియు సహపరి
వారమహామాత్యభృత్యవర్గులరై నా
నారాజ్యలీలతోఁ జని
సారమతిం జేయుఁ డందు సతతోత్సవముల్.
| 164
|
| సీ. |
వడముడియును నీవు వాయు వాసవు లశ
క్తులు ధరియించిన దుర్జయులరు
| 165
|
48 లక్షణము
| క. |
నురులుఱులు పొల్లు లగుచుం
దిరముగఁ బైహల్లు గదిసి ద్విత్వముఁ జెందు
న్సరవి నవి వేఱె యుండున్
గరిదైత్యవినాశ శైలకన్యాధీశా.
| 166
|
| వ. |
నులులకు సులభమే కనక దురులకుఁ జెప్పుచున్నాము.
|
|
| ఉ. |
త్యాగులు బాతకేతరులునై నుతి కెక్కఁగ నాకలోకలీ
లాగరిమంబు నంబురము లాగు దనర్చిన సంస్కృతోల్లస
ద్వాగభియుక్తి నాత్మవిభుధత్వము సిద్ధత నొందఁగా సుధా
యోగము నొందుదు ర్శ్రుతిపయోధి మధించి రసజ్ఞులై కవుల్.
| 167
|
| క. |
వినుము రిచివునకు తనయుం
డనఘా యతితారనైజుఁ డతనికి మువ్వు
ర్తనయులు సుమతియు ధృఢుడును
ఘనుడు ప్రతిరథుఁడు ననఁ బ్రకాశితతేజుల్.
| 168
|
| సీ. |
శాకపాకములతో సంభారములతోడఁ
బరిపక్వమగు పెసర్పప్పుతోడ
| 169
|
| క. |
భూతప్రేతపిశాచ
వ్రాతములుం దోడుగాఁగఁ బ్రమథులు పగలున్
రాతిరియును నష్టాదశ
జాతిప్రజలకును దుర్దశలు సంధింతున్.
| 170
|
| మ. |
పరిహాసంబునఁ దేలి భృత్యులయెడన్ బ్రహ్లాదము న్బొందుభూ
వరునాజ్ఞం జన రీగి మెచ్చరు పని న్వంచింతు రెగ్గాడజొ
త్తురు కౌతూహలవేషభాషణములుం దుల్యత్వముం బొంది యే
తురు వారెల్లపదంబు వేడుదు రుసింతు ర్భూమిమారొండునన్.
| 171
|
శకటరేఫకు
| సీ. |
మగడు ద న్మొత్తుచో మాఱ్మొత్తునలివేణి
వ్యాఘ్రియై చరియించు వనములోన
| 172
|
49 లక్షణము
| ఆ. |
లేవనెత్తుటయును చావకయుండుట
వెఱవకుండుటయును మఱువకుంట
నొవ్వనేయుట నెడు నుడువులఁ గలవకా
రమ్ము లోప మొందు రాజమకుట.
| 173
|
లేనె త్తనుటకు
| మ. |
తనతో నల్గినవాణిపాదములమీఁదన్ వ్రాల లేనెత్త నొ
య్యన పాశ్చాత్యనిజాస్యతన్ముఖములం దన్యోన్య మొక్కప్డు చుం
బన మబ్బంగ జతుర్ముఖత్వము ఫలింపం జొక్కు పద్మాసనుం
డనవద్యాయురుదీర్ణుఁ జేయు చికతిమ్మాధీశు తిమ్మాధిపున్.
| 174
|
చాకుం డనుటకు
| శా. |
ఆకేశధ్వజుఁ డంత నానృపునిరాజ్యంబెల్ల జేరన్ ఫలం
బాకాంక్షింపఁగ గెల్తు మృత్యువు నవిద్యం బుట్టకుండం దుదం
జాకుండన్వలెనంచు యోగనిరతిన్ జ్ఞానాశ్రయుండై మహా
నీకంబున్ రచియించుచుం డొకటికిన్ దీక్షించి తానున్నచోన్.
| 175
|
| క. |
చాకున్న నీదుముక్తులు
శ్రీకాశీక్షేత్ర మెవ్వరికి నిది నిక్కం
బీరుధరమిచ్చు శిఖరా
లోకనమాత్రమున ముక్తులు కురంగాక్షీ.
| 176
|
| క. |
నాలుగుదిశలను దాప
జ్వాలావలి గదిసె మ్రంది చానోపఁ గృపా
|
|
| |
లోలా నన్నొక్కసరి
త్కూలముఁ జేరంగ నెత్తికొనిపొమ్ము దయన్.
| 177
|
వెఱకుండుటకు
| గీ. |
చెంచునింటికిఁ బోయి చెంచెతకుఁ బ్రియము
చెప్పి నమ్మించిత తలమీఁదఁ జేయి వెట్టి
వెఱకుమని తన్ముఖంబున నెఱుకుఱేనిఁ
గాంచియాతనితోడ సఖ్యంబుఁ జేసి.
| 178
|
నోనేయుటకు
| సీ. |
అర్జునుపైఁ గూర్మి నతని నోనేయఁడు
సచరాచరంబైన జగము నెల్ల
| 179
|
| గీ. |
బలము నచ్చెరువందున ట్లలవు మెరయ
నీసుతుం డనిలజుఁ దాకి నిశితిసాయ
కముల నొప్పించి రథతురంగముల నొంచి
నూతు నోనేయఁ గ్రోధవిస్ఫూర్తి నతఁడు.
| 180
|
50 లక్షణము
| గీ. |
మూఁడులింగంబులకును సముచ్చయార్ధ
ములఁ దెనుంగునఁ గలపదములకు నెల్ల
యునులు వచ్చు నికారాంతమున కొకొక్క
తరినిఁ బొల్లనకారంబు దొరియు నభవ.
| 181
|
| చ. |
అనలుఁడు రెండుమూడు యముఁ డాసురనాథుఁడు నాలుగైదు తో
యనిధిపుఁ డాఱు గంధవహుఁ డర్ధపుఁ డేడు మహేశుఁ డెన్మిదిన్
ఘనవిశిఖంబు లేయ మురఘస్మరుఁ డన్నియుఁ ద్రుంచి శార్ఙసం
జనితమహోగ్రభల్లముఖజర్ఝరితాంగులఁ జేసె నందఱన్.
| 182
|
| చ. |
ఎఱుఁగవు గాక యొక్కపు డొకించుకమాఱ్మొగ మిడ్డకూర్మికిం
గొఱతయె యెంత చెప్పినను గోమలి నేరవయల్కఁ దెచ్చుకో
నెఱియ నధీన మౌ టెఱిఁగి నేడిది గైగయికోమి మిక్కిలి
న్పెఱపె నతండు నీవు విననేర్చెదె మాపలు కిప్పుడేనియున్.
| 183
|
| శా. |
వాలిం గీలియు వాయుపుత్రుసరియే వాఁ డాత్మశక్తిజ్ఞుఁడై
| 184
|
| చ. |
వలసిన నేలు మేను బలవంతుఁడఁ బోరుదు. . . . . . మ
ల్లుల విరతున్ మరిం గడియలో నన చూడ్కికి వేడ్కసేయుచున్
| 185
|
| క. |
అనుజులకు నడ్డపడి యే
మిని జేయఁగలేమిఁ జూచి మెచ్చితిగా నీ
వును సాదు రేగెనేని
న్వినుదలపొలమునన కాని నిలువదు సుమ్మీ.
| 186
|
51 లక్షణము
| క. |
తివరిచి యొనరిచి యమరిచి
యనుపదముల రీలు సంధి నడఁగున్ బొడము
|
|
| |
న్వినుము తనర్చి యొనర్చియు
ననఁగ నమర్చియు ననంగ నంగజదమనా
| 187
|
| క. |
బొమలు ముడివడఁగఁ బిడికిలి
యమరిచి కోపంబుతోడ నౌడు గఱచుచున్
జముచాడ్పున నాహరి ను
గ్రముగాఁ బయిఁబడుట దా మొగంబున వ్రేలున్.
| 188
|
అమర్చి యనుటకు
| ఉ. |
లాలసరీగజాంకుశతలంపులసొంపులతమ్మిచూలి యీ
సేలయు నింగి దట్టముగ నిండ నమర్చిన యయ్యసంబుచే
| 189
|
52 లక్షణము
| గీ. |
తాయెదయు నుయ్యెలయుఁ బయ్యెదయు ననంగఁ
గలుగ దత్వంబు మధ్యయకారమునకు
ననుచు మును ముద్దరాజు రామన వచించెఁ
గాని యత్వంబుఁ గృతులందుఁ గలదు శర్వ.
| 190
|
తాయెదయని యెత్వము వచ్చుటకు
| సీ. |
ఒకయింత యెరగినసికమీఁదముడి పువ్వు
టెత్తులవొలయ తాయెదలు జుట్టి
| 191
|
ఉయ్యెల యనుటకు
| చ. |
కలి దమయంతి పోప సమకట్టి పొరింబొరిఁ బాయనోపఁ డా
లలనను దీర్ణసౌహృదబలంబున నిట్టులు రెంటియందు న
|
|
| |
న్నలుఁడు విమోహరజ్జుల బెనంగి గతాగతకాయ యయ్యె ను
య్యెలయునుబోలె నూరకయ యెంతయుఁ బ్రొద్దు వినిశ్చితాత్ముఁడై.
| 192
|
పయ్యెద యనుటకు
| సీ. |
వలఁబడ్డ జక్కవల్ బలెనున్న జిలుగుబ
య్యెదలోన గుబ్బపాలిండ్లు మెరయ
| 193
|
| మ. |
పదముల్ దొట్రిలఁ గౌను దీన వెలయింపం గేశముల్ దూలఁ బ
య్యెద వక్షోరుహపాళి చేర కనుదోయి న్బాష్పముల్ గ్రమ్మ గ
ద్గదకంఠంబున వాక్యము ల్దడఁబడన్ దద్గేహముం జొచ్చి యా
సుదతీరత్నము గాంచెఁ బాలుని మనశ్శోకానలజ్వాలునిన్.
| 194
|
ఉయ్యలయని అత్వము వచ్చుటకు
| సీ.గీ. |
ఆడుచున్నవి పిప్పళ్ళ నంబరమున
సేయుచున్నవి త్రిభువనాశ్లేషకంబు
లబ్జనాభునితూగుటుయ్యలలు గంటె
వేనవేలు పయోరాశి వీటిఘటలు.
| 195
|
| క. |
పలుమరుఁ దలయంటి తగ
న్నలుగిడి దోయిళ్ళ జలమునం బోర్కాడిం
చి లలిం జన్నిచ్చుచు ను
య్యల నూఁపుచుఁ బెనుపఁదొడఁగె నావరశిశువున్.
| 196
|
| శా. |
శ్రీలీలాత్మజికృష్ణరాయసమరోర్వి న్నీదువైరిక్షమా
పాటు ల్వీఁగి హయాధిరూఢు లగుచున్ బార న్వనీశాఖశా
ఖాలగ్నాయితకేశపాశలయి తూగం గేకిస ల్గొట్టి యు
య్యాలో జొంపము లంచుఁ బాడుదురు భిల్లాంభోజపత్రేక్షణన్.
| 197
|
పయ్యదయని అత్వము వచ్చుటకు
| చ |
కదిరినవేడిబాష్పములు గ్రమ్మి పయింబయిఁ బర్వ భీతి మై
నదరుచు విన్ననైన హృదయంబునఁ బొల్పగు హారయష్టి ప
య్యద దడియంగఁ గానఁబడె నంచితనిర్మలరత్నభూస్థలిన్
దదుదితదృశ్యమానమణిదామసముజ్వలభాాతిఁ దోపఁగన్.
| 198
|
53 లక్షణము
| క. |
ఇల నాయీయేలగుపద
ముల పైఁ బెర వ్రాలు గదియ మొదలవిసాగుల్
లలిగ్రుంగుఁగ్రుంగు నెడవల
పలి వ్రాలకు జడ్డ లొదవుఁ బర్వతనిలయా.
| 199
|
| ఆ. |
ఆకుమారి యనఁగ నక్కుమారి యనంగ
నీగయాళి యనఁగ నిగ్గయాళి
యేచెనంటి యనఁగ నెచ్చెనంటి యనంగఁ
జెల్లుఁ గృతులయందు శ్రీమహేశ.
| 200
|
| క. |
ఆరయఁ దచ్ఛబ్దాదుల
పై రేఫోష్మములు మొదలబడు పదము లిడన్
జేరవు హ్రస్యద్విత్వము
లారాఘవుఁ డాశరంబు లన నొప్పుశివా.
| 201
|
| క. |
తగఁ గృతుల గకారమునకు
నగు నొక్కొకచో వకార మాంధ్రపదములన్
|
|
| |
నగ రనఁగ నవ రనంగాఁ
పగడము పవడం బనంగఁ బర్వతనిలయా.
| 202
|
| క. |
వివిధోత్పాతంబులకును
నవళ్ళలో దోఁచుకీడునకుఁ దోడ్తో శాం
తివిధానమున నిరసనం
బవును పురోహితునిచేత ననవద్యముగన్.
| 203
|
| క. |
అవయవము లెట్లు కూర్మము
నివుడించును లోని కడఁచు నెరి నట్లన భూ
తవితతి భూతాత్ముండును
బ్రవర్తననివర్తనములఁ బాల్పడఁజేయున్.
| 204
|
54 లక్షణము
| క. |
కావింపుట కావించుట
భావింపుట మఱియు దీని భావించు టనన్
గా వెలయుఁ గృతులఁ దుహిన
గ్రావసుతాప్రాణనాథ ప్రమథసనాథా.
| 205
|
కావింపుట సులభమే. కావించుటకు.
| ఉ. |
మంచిగ మేనయత్తలు .................................పు
త్తెంచిన................................................................భ
క్షించుచుఁ దల్లిదండ్రి తనచిన్నకరాంగుళి వంచి.......యూ
ఱించుచు నాడె మిన్నగమి ఱేఁడుకుమారకుఁ డింటిముంగిటన్.
| 206
|
| |
చంచలత్వంబు మది బ్రకాశించుచుండె
బాల యాలీల నభ్యసింపంగ బోలు
రమణదూతపతంగచం-క్రమముతోడ|.
| 207
|
| ఉ. |
చంచలనేత్ర దాల్చు జలజాతమృణాళసరంబు లేవస
ళ్ళించిన బారుతెంచి కబళించితదూష్మకు నంగలార్చు రా
యంచకు చేష్ట గాంచి యిఁకనైనను గందుమొ యంచు మోము వీ
క్షించఁగదోచు లేనగవు చేరుచు బోట్ల కొకింతప్రాణమున్.
| 208
|
| మహాస్రగ్ధర. |
పరభూభృత్ప్రాప్తి నబ్ధిం బడు రవిహరులం బ్రౌఢి వాటించ వెందున్
సరిగాఁ దద్ఘ్రీంకృతుల్ సైసకరవిహరిగా జాయకున్ రానడంచున్.
| 209
|
| శా. |
అంచున్ రాయడివన్నెరాల్ పులుగుఱేఁ డాసీను లూత ల్గొనం
బంచాస్యంబులు గల్గు పాపదొర గ్రామ్యబ్రహ్మచారుల్ దువా
ళించన్ బచ్చనవ్రాత లూడిపడు మేల్కీల్గుఱ్ఱమన్యంబులౌ
చంచద్వాహము లుంచు మంటపముపంచం జేరి విశ్రాంతుఁడై.
| 210
|
కాకమానురాయని బహులాశ్వచరిత్ర
| ఉ. |
వంచన జేసి యిట్లు చెలువం గొనిపోవు బ్రలంబవైరి సై
రించునె దుర్మదాధిపవరేణ్యుల భూములు గొట్టి ధూళిగా
వించఁడె పిండిపిండిగను వీరవిరోధికిరీటరత్నముల్
దంచఁడె ఘారశీరముసలంబులు వ్యర్ధములే ధరించుటల్ .
| 211
|
| మత్తకోకిల. |
పంచసాయక సాయకంబులబారి కోర్వఁగఁజాల కే
నంచయాన వరించునప్పు డొకప్పుడున్ మిము గూడి వ
ర్తించరాదని
| 212
|
కడమ తెలుసుకొనునది. ఇది సంధిప్రకరణం బిఁక విభక్తిప్రకరణం బెఱింగించెద.
