సర్వదర్శన సంగ్రహం/రామానుజ దర్శనం
రామానుజ దర్శనం
4.1 తదేతదార్హతమతం ప్రామాణికగర్హణమర్హతి. హ హయేకస్మింవస్తుని పరమార్థే సతి పరమార్థసతాం యుగపత్సదసఫ్ఫ్వాదిధర్మాణాం సమావేశ: సంభవతి. న చ సదసత్త్వయో: పరస్పరవిరుద్ధయో: సముచ్చయాసంభవే వికల్ప: కిం న స్యాదితి వదితవ్యం. క్రియా హి వికల్ప్యతే న వస్తిత్వతి న్యాయాత్.
4.2 న చ ఏనకాంతం జతత్సర్వం హేరంబనరసింహవత్. ఇతి దృష్టాంతావష్టంభవశాదేష్ట్యం. ఏకస్మిన్ దేశే గజత్వం సింహత్వం వాపరస్మిన్నరత్వమితి దేశభేదేన విరోధాభావేన తస్యైకస్మిన్ దేశ ఏవ సత్త్వాసత్త్వాదినానేకాంతత్వాభిధానే దృష్టాంఅతానుపపత్తే:. నను ద్రవ్యాత్మనా సత్వం పర్యాయాత్మనా తదభావ ఇత్యుభయమప్యుపపన్నమితి చైన్మైవం. కాలభేదేన హి కస్యాచిత్సత్త్వమసత్త్వం చ స్వభావ ఇతి న కశ్చిద్దోష:.
4.3 న చైకస్య హ్రస్వత్వదీర్ఘత్వవదనేకాంతత్వం జగత: స్యాదితి వాచ్యం. ప్రతియోగిభేదేన విరోధాభావాత్. తస్మాత్ప్రమాణభావాద్యుగపంత్సత్త్వాసత్త్వే పరస్పరవిరుద్ధే నైకస్మింవస్తుని వస్తుం యుక్తే. ఏవమన్యాసామపిభంగీనాం భంగోవగంతవ్య:.
4.4 కిం చ సర్వస్యాస్య మూలభూత: సప్తభంగినయ: స్వయమేకోంతోనేకాంతో వా. ఆద్యే సర్వమనేకాంతమితి ప్రతిజ్ఞావ్యాఘాత:. ద్వితీయే వివసితార్థసిద్ధి:. అనేకాంతత్వేనాసాధకత్వాత్. తథా చేయముభయత:పాశా రజ్జు: స్యాద్వాదిన: స్యాత్.
4.5 అపి చ నవత్వసప్తత్వాదినిర్ధారణస్య ఫలస్య తన్నిర్ధారయితు: ప్రమాతుశ్చ తత్కరణస్య ప్రమాణస్య ప్రమేయస్య చ నవత్వాదేరనియమే సాధు సమర్థితమాత్మమనస్తీర్థకరత్వం దేవానాంప్రియేణార్తమతప్రవర్తకే న. తథా జీవస్య దేహానుర్పపరిమాణత్వాంగీకారే యోగబలాదనేకదేహపరిగ్రాహకయోగిశరీరేషౌ ప్రతిశరీరం జీవవిచ్ఛేద: ప్రసజ్యేత్. మనుజశరీరపరిమాణో జీవో మతంగజదేహం కృత్సనం ప్రవేష్టుం న ప్రభవేత్.
4.6 కించ గజాదిశరీరం పరిత్యజ్యం పిపీలికాశరీరం విశత: ప్రాచీనశరీరసన్నివేశవినాశోపి ప్రాప్నుయాత్. న చ యథా ప్రదీపప్రభావిశేష: ప్రపాప్రాసాదాద్యుదరవార్తిసంకోచవికాశవాన్ తథా జీవోపిమనుజమతంగజాదిశరీరేషు స్యాదిత్యేపితవ్యం ప్రదీపవదేవ సవికాసత్వేనానిత్యత్వప్రాప్తౌ కృతప్రణాశాకృతాభ్యాగమప్రసంగాత్.
4.7 ఏవం ప్రధానమల్ల నిర్వహణన్యాయేన జీవపదార్థద్రూషణాభిధానదిశాన్యత్రాపి దూషణమృత్ప్రేక్షణీయం. తస్మాన్నిత్యాన్యనిర్దోసశ్ర్తివిరుద్ధత్వాదిదముపాదేయం న భవతి. తదుక్తం భగవత వ్యాసేన - నైకస్మిన్నసంభవాతితి. రామానుజేన న జైనమతనిరాక్రణపరత్వేన తదిదం సూత్రం వ్యాకారి. ఏష హి తస్య సిద్ధాంత: చిదచిదీశ్వరభేదేన భోక్తుభోగ్యనియామకభేదేన చ వ్యవస్థితాస్త్రయ: పదార్థా ఇతి.
4.8 తదుక్తం ఈశ్వరశ్చిదచిచ్చేతి పదార్థత్రితయం హరి:. ఈశ్వరశ్చిత్ ఇత్యుక్తో జీవో దృశ్యమచిత్ పునరితి.
4.9 అపరే పునరశేషవిశేషప్రత్యనీకం చిన్మాత్రం బ్రహ్మైవ పరమార్థ:. తచ్చ నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావమపి తత్త్వమస్యాదిసామానాధికరణయాధిగతజీవైక్యం బధ్యతే ముచ్యతే చ. తదతిరిక్తనానావిధభోక్తుభోక్తవ్యాదిభేదప్రపంచ: సర్వోపి తస్మిన్నవిద్యయా పరికల్పిత: సదేవ సౌమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయమిత్యాదివచననిచయప్రామాణ్యాదితి బృవణా శోకమాత్మావిదిత్యాదిశృతిశిర:శతవశేన నిర్విశేషబ్రహ్మాత్మైకత్వావిద్యయా అనాద్యవిద్యానివృత్తిమంగీకుర్వాణా: మృత్యో: స మృత్యుమాప్నోతి య ఇహ నానేవ పశ్యతీతి భేదనిందాశ్రవణేన పారమార్థికం భేదం నిరాచక్షాణా: విచక్షణంమన్యాస్తమిమం విభాగం న సహంతే.
4.10 తత్రాయం సమాధిరభిధీయతే భవేదేతదేవం యద్యవిద్యాయాం ప్రమాణం విద్యేత్ న చ వమనాదిభావరూపం జ్ఞాననివర్త్యమజ్ఞానమహంజ్ఞఓ మామన్యంచ న జానామితి ప్రత్యక్షప్రమాణసిద్ధం.
4.11 తదుక్తం -
అనాదిభావరూపం యద్విజ్ఞానేన విలీయతే
తదజ్ఞానమితి ప్రాజ్ఞాలక్షణం సంప్రచక్షత ఇతి
4.12 న చైతత్ జ్ఞానాభావవిషయమిత్యాశంకనీయం, కో హి కం బ్రూయాత్ ప్రభాకరకరావలంబీ భట్టదత్తహస్తో వా నాద్య:.
స్వరూపపరరూపాభ్యాం నిత్యం సదసదాత్మకే
వస్తుని జ్ఞాయతే కించిత్ కైశ్చిద్రూపం కదాచనేతి.
4.13 భావాంతరభావో హి కయాచిత్ తు వ్యపేక్షయా
భావాంతరరభావోన్యో న కశ్చిదనిరూపాణాత్
4.14 ఇతి వదతా భావవ్యతిరిక్తస్యాభావస్యానభ్యుపగమాత్. అభావస్య షష్టప్రమాణగోచరత్వేన జ్ఞానస్య నిత్యానుమేయత్వేన చ తద్భావస్య ప్రత్యక్షవిషయత్వానుపపత్తే:. యది పున: ప్రత్యక్షభావవాదీకశ్చిదేవమాచక్షీత తం ప్రత్యాచక్షీత అహమజ్ఞ ఇత్యస్మిన్ననుభవే అహమిత్యాత్మనోభావధర్మితయా జ్ఞానస్య ప్రతియోగితయా చావగతిరస్తి న వా అస్తి చేద్విరోధాదేవ న జ్ఞానాభావానుభవసంభవ:.
4.15 చేద్ధర్మిప్రతియోగిజ్ఞానసాపేక్షో జ్ఞానాభావానుభవ: సుతరాం న సంభవతి. తస్యాజ్ఞానస్య భావరూపత్వే ప్రాగుక్టదషణాభావాదూయమనుబవో భావరూపాజ్ఞానగోచర ఏవాభ్య్పగంతవ్య ఇతి. తదేతద్గగనరోమంథాయితం. భావరూపస్యాజ్ఞానస్య జ్ఞానాభావేన సమానయోగక్షేమత్వాత్.
4.16 అథ విశద: స్వరూపావభాస ఏవాజ్ఞానబిరోధినా జ్ఞానేనాభాసిత ఇతి ఆశ్రయవిషయజ్ఞానే సత్యాపి నాజ్ఞానానుభవవిరోధ ఇతి హంతతర్హి జ్ఞానాభావేపి సమానమేతత్ అన్యత్రాభినివేశాత్. తస్మాదుభయాభ్యుపగతజ్ఞానాభావ ఏవాహమజ్ఞఓ మామన్యంచ న జానామీత్యనుభవగోచర ఇత్యభ్యుపగంతవ్యం.
4.17 అస్తు తహర్యనుమానం మానం - వివాదాస్పదం ప్రమాణజ్ఞానం. స్వప్రాగభావవ్యతిరిక్తస్వవిషయావరణస్వనివర్త్యస్వదేశగతవస్త్వంతరపూర్వకప్రకాశితార్థప్రకాశకత్వాదంధకారే ప్రథమోత్పన్నప్రదీపప్రభావాదితి. తదపి న క్షోదక్షమం. అజ్ఞానేప్యనభిమతాజ్ఞానాంతరసాధనేపసిద్ధాంతాపాతాత్. తదసాఘనేనైకాంతికత్వాత్. దృష్టాంతస్య సాధనవికలత్వాచ్చ. న హి ప్రదీపప్రభాయా అప్రకాశిరార్థ - ప్రకాశకత్వం సంభవతి. జ్ఞానస్యైవ ప్రకాశకత్వాత్. సత్యపి ప్రదీపే జ్ఞాఅనేన విషయప్రకాశసంభవాత్. ప్రదీపప్రభాయాస్తు చక్షురింద్రియస్య జ్ఞానం సముత్పాదయతో విరోదిసంతమసనిరసంద్వారేణోపకారకత్వామాత్రమేవేత్యలమతివిస్తరేణ.
4.18 ప్రతిప్రయోగశ్చ వివాదాధ్యాసితమజ్ఞానం న జ్ఞానమాత్రబ్రహ్మశ్రితం అజ్ఞానత్వాచ్ఛుక్తికాదయజ్ఞానవదితి. నను శుక్తికాద్యజ్ఞానస్యాశ్రయస్య ప్రత్యగర్థస్య జ్ఞాఅనమాత్రస్వభావత్వమేవేతి చేన్మైవం శంఖిష్ఠా: అనుభూతిర్హి స్వసద్భావేనైవ కస్యచిద్వస్తునో వ్యవహారానుగుణత్వాపాదనస్వభావో జ్ఞానావగతిసంవిదాద్యపరనామా సకర్మకోనుభవితురాత్మనో ధర్మావిశేష:. అనుభవితురాత్మత్వమాంత్మవృత్తిగుణవిశేషస్య జ్ఞానత్వమిత్యాశ్రయణాత్.
4.19 నను జ్ఞానరూపస్యాత్మన: కథం జ్ఞానగుణకత్వమితి చేత్తదసారమ. యథా హి మణిద్యుమణిప్రభృతి తేజోద్రవ్యం ప్రభావద్రూపేణవతిష్ఠమానం ప్రభారూపగుణాశ్రయ:. స్వాశ్రయాదన్యత్రాపి వర్తమానత్వేన రూపవత్త్వేన చ ప్రభా ద్రవ్యరూపాపి తచ్ఛేషత్వనిబంధనగుణవ్యవహారా. ఏవమయమాత్మా స్వప్రకాశచిద్రూప ఏవ చైతన్యగుణ:.
4.20 తథా చ శృతి: - స యథా సైంధవగనోనంతరోబాహ్య: కృత్స్నా: ప్రజ్ఞానధన ఏవ. అత్రాయ పురుష: స్వయంజ్యోతిర్భవతి. న హి విజ్ఞాతుర్విజ్ఞాతేర్విపరిలోపో విద్యతే. అథ యో వేదేదం జిఘ్రాణీతి స ఆత్మా యోయం విజ్ఞాఅనమయ: ప్రాణేషు హృద్యంతర్జ్యోతి: పురుష:. ఏష హి దృష్టా స్పృష్టా శ్రోతా ఘ్రాతా రలయితా మంతా బోద్ధా కర్తా విజ్ఞానాత్మా పురుష: ఇత్యాదికా. న చ అనృతేన హి ప్రత్యూఢా: ఇతి శృతిరవిద్యాయాం ప్రమాణమిత్యాశ్రయితుం శక్యం. ఋతేతరవిషయో హ్యనృతశబ్ద:. ఋతశబ్దశ్చ కర్మవచన: ఋతం పిబంతౌ ఇతి వచనాత్.
4.21 మాయాం తు ప్రకృతి విద్యాత్ ఇత్యాదౌ మాయా శబ్దో విచిత్రార్థ్రసర్గకరత్రిగుణాత్మకప్రకృత్యభిధాయకో ననిర్వచనీయాజ్ఞానవచన:.
తేన మాయాసహస్రం తద్ద్ఛంబరస్యాశుగామినా.
బాలస్య రక్షతా దేహమేకై కాంశేన సూదితం.
4.22 ఇత్యాదౌ విచ్త్రార్థసర్గసమర్థస్య పారమార్థికసివాసురాద్యస్త్రివిశేషస్యైవ మాయాశబ్దాభిధేయత్వోపలంభాత్. అతో న కదాచిదిఅపి శృత్యా అనర్వచనీయాజ్ఞానప్రతిపాదనం. నాప్యైక్యోపదేశాన్యథానుపపత్త్యా. తత్త్వంపదయో: సవిశేషబ్రహ్మాభిధేయత్వేన విరుద్ధయోర్జీవపరయో: స్వరూపైక్యస్య ప్రతిపత్తుమశక్యతయార్థపత్తేరనుదయదోషదూషితత్త్వాత్. తథా హి - తత్పదం నిరస్తసమస్తదోషమనవధికతిశయాసఖ్యేయకల్యాణగుణాస్పదం జగదుదయవిభవలయలీలం బ్రహ్మ ప్రతిపాదయతి. తదైక్షత్ బహు స్యాం ప్రజాయేయ ఇత్యాదిషు తస్యైవ ప్రక్రత్వాత్. తత్సమానాధికరణం త్వంపదం చాచిద్విశిష్టజీవశరీరకం బ్రహ్మాచష్టే. ప్రకారద్వయవిశిష్టైకవస్తుపరత్వత్సామానాధికరణస్య.
4.23 నను సోయం దేవదత్త ఇతివత్తత్త్వమితి పదయోర్విరుద్ధభాగత్యాగలక్షణయా నిర్విశేషస్వరూపమాత్మైక్యం సామానాధికరణ్యార్థ: కిం న స్యాత్. యథా సోయమిత్యత్ర తచ్ఛబ్దేన దేశాంతరకాలాంతరసంబంధీ పురుష: ప్రతీయతే. ఇదం శబ్దేన చ సన్నిహితదేశవర్తమానకాలసంబంధీ. తయో: సామానాదికరణ్యేనైక్యమవగమ్యతే. తత్రేకస్య యుగపద్విరుద్ధదేశకాలప్రతీతిర్న సంభవతీతి ద్వయోరపి పదయో: స్వరూపపరత్వే స్వరూపస్య చైక్యం ప్రప్త్పత్తుం శక్యం. ఏవమత్రాపి కిం చింజత్వసర్వజ్ఞత్వాదివిరుద్ధంశప్రహాణేనాఖందస్వరూపలక్ష్యత్ ఇతి చేత్ విషమోయముపన్యాస:.
4.24 దృష్టాంతేపి విరోధవైధుర్యేణ లక్షణాగంధాసంభవాత్. ఏకస్య తావద్భూతవర్తమానకాలద్వయసంబంధో న విరుద్ధ:. దేశాంతరస్థితిర్భూతా సన్నిహితదేశస్థితిర్వర్తత ఇతి దేశభేదసంబంధవిరోధశ్చ కాలభేదేన పరిహరణీయ:. లక్షణాపాక్షేప్యేకస్యైవ పదస్య లక్షణత్వాశ్రయణేన విరోధపరిహారే పద్ద్వయస్య లాక్షణీకత్వస్వీకారో న సంగచ్చతే. ఇతథైకస్య వస్తునస్తత్తఏదంతావిశిష్టత్వావగాహనేన ప్రత్యభిజ్ఞాఅయా: ప్రామాణ్యానంగీకారే స్త్యాహిత్వాసిద్ధౌ క్షణభంగవాదీ బౌద్ధో విజయేత్.
4.25 ఏవమత్రాపి జీవపరమాత్మనో: శరీరాత్మభావేన తాదాత్మ్యం న విరుద్ధమితి ప్రతిపాదితం. జీవాత్మా హి బ్రహ్మణ: శరీరతయా ప్రకారత్వాద్రహ్యాత్మక:. య ఆత్మని తిష్టన్నాత్మనోంతరో యమాత్మా న వ వేద యస్యాత్మా శరీరం ఇతి శృత్యంతరాత్. అత్యల్పమిద్ముచ్యతే. సర్వే శబ్దా: పరమాత్మన ఏవ బాచకా: న చ పర్యాయత్వం. ద్వారభేదసంభవాత్. యథా హి జీవస్య శరీరతయా ప్రకాభూతాని దేవమనుషాదిసంస్థానానీవ సర్వాణి వస్తూనీతి బ్రంతాంతకాని తాని సర్వాణి.
4.26 అత: -
దేవో మనుష్యో యక్షో వా పిశాచోరగరాక్షసా:. పక్షీ వృక్షో లతా కాష్ఠం శిలా తృణం ఘట: పట:.
4.27 ఇత్యాదయ: సర్వే శబ్దా: ప్రకృతిప్రత్యయయోగేనాభిధాయకతయా ప్రసిద్ధా లోకే తద్వాచ్యతయా ప్రతీయమానతత్తత్సంస్థానవద్వస్తుసుఖేన తదభిమానిజీవతదంతర్యామి పరమాత్మపర్యంతసంస్థానస్య వాచకా:. దేవాదిశబ్దానాం పరమాత్మపర్యంతత్వముక్తం తత్వముక్తావల్యాం చ తురంతరే చ.
4.28 జీవం దేవాదిశబ్దే వదతి తదపృథక్ సిద్ధభావాభిధానం
నిష్కర్షాకూతయుక్తో బహురిహ చ దృఢో లోకవేదప్రయోగ:
ఆత్మసంబంధకాలే స్థితిరనవగతా దేవమర్త్యాదిమూర్తిర్
జీవాత్మానుప్రవేశాజ్జగతి విభురపి వ్యాకరోన్నామరూపే
ఇత్యనేన దేవాదిశబ్దానాం శరీరపర్యంతత్వం ప్రతిపాద్య సంస్థానేక్యాద్యభావ ఇత్యాదినా శరీరలక్షణం దర్శయిత్వా శబ్దైస్తత్వస్వరూపప్రతికృతిభిరిత్యాదినా విశ్వేశ్వరాదపృథకసిద్ధత్వముపపాద్యనిష్కర్షాకూతేత్యాదినా పద్యేన సర్వేషాం శబ్దానాం పరమాత్మపర్యంతత్వం ప్రతిపాదితం తత్ సర్వం తత ఏవావధార్యం. అయమేవార్థ: సమర్థితోవేదార్థసంగ్రహే నామరూపశృతివ్యాకరణసమయే రామానుజేన.
4.29 కించ సర్వప్రమాణస్య సవిశేషవిషయతా నిర్విశేషవస్తుని న కిమపి ప్రమాణం సమస్తి నిర్వికల్పప్రత్యక్షేపి సవిశేషమేవ వస్తు ప్రతీయతే. అన్యథా సవికల్పే
4.30 కించ తత్త్వమస్యాదివాక్యం న ప్రపంచస్య బాధకం భ్రాంతిమూలకత్వాత్. భ్రాంతిప్రయుక్తరజ్జుసర్పవాక్యవత్ నాపి బ్రహ్మాత్మైక్యజ్ఞానం నివత్తకం తత్ర ప్రమాణభావస్య ప్రాగేవోపపాదనాత్. న చ ప్రపజ్ఞస్య సత్యత్వప్రతిష్ఠాపనపక్షే ఏకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞావ్యాకోప: ప్రకృతిపురుషమహదహంకారతన్మాత్రభూతేంద్రియచతుర్దశభువనాత్మకబ్రహ్మాండతదంతర్వర్తిదేవతిర్యనుప్యస్థావరాదిసర్వప్రకారసంస్థానసంస్థితం కార్యమపి సర్వం బ్రహ్మైవేతి కారణభూతబ్రహ్మాత్మజ్ఞానాదేవ సర్వవిజ్ఞానం భవతీతిత్యేకావిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానస్థోపపన్నతరత్వాత్.
4.31 అపిచ బ్రహ్మవ్యతిరిక్తస్య సర్వస్య మిథ్యాత్వే సర్వస్యాసత్త్వాదేవైక విజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానం బాధ్యేత్. నామరూపవిభాగేనేహసూక్ష్మదశావత్ప్రకృతిపురుషశరీరం బ్రహ్మకారణావస్థం జగతస్తదాపత్తిరేవ ప్రలయ: నామరూపవిభాగవిభక్తస్థూలచిదాచిద్వస్తుశరీరం బ్రహ్మకార్యావస్థం బ్రహ్మణస్తథావిధస్థూలభావశ్చ సృష్టిరిత్యాభిధీయతే.
4.32 ఏవంచ కార్యకారణయోరనన్యత్వమప్యారంభణాధికరణే ప్రతిపాదితముపపన్నతరం భవతి. నిర్గుణవాదశ్చ ఏకస్యైవ బ్రహ్మణ: శరీరతయా ప్రకారభూతం సర్వం చేతనాచేతనాత్మకం వస్తిత్వతి సర్వస్యాత్మతయా సర్వప్రకారం బ్రహ్మైవావస్థితమితి సర్వాత్మకబ్రహ్మపృథగ్భూతవస్తు సద్భావనిషేధపరత్వాభ్యుపగమేన ప్రతిపాదితా:.
4.33 కిమత్ర తత్వం భేద: ప్రభేద: ఉభయాత్మకం వా సర్వశరీరతయా సర్వప్రకారం బ్రహ్మైవావస్థితమిత్యభేదోభ్యుపేయతే ఏకమేవ బ్రహ్మనానాభూతచిదచిత్ప్రకారం నానాత్వేనావస్థితమితి భేదాభేదౌ చిదచిదీశ్వరాణాం స్వరూపస్వభావవైలక్షణ్యాదసంకరాచ్చ భేద:
4.34 తత్ర చిద్రూపాణాం జీవాత్మనామసంకచితాపరిచ్ఛిన్నానిర్మలజ్ఞానరూపాణామనాదికర్మరూపావిద్యావేష్టితానాం తత్తత్కర్మానురూపజ్ఞానసంకోచవికాశో భోగ్యభూతా చిత్ భోక్తా సంసర్గ: తదనుగుణ సుఖదు:ఖోపభోగద్వయత్ కృతా భగవత్ప్రతిపత్తి భగవత్పదప్రాప్తిరిత్యాదయ: స్వభావా:. అచిద్వస్తూనాంతు భోగ్యభూతానామచేతనత్వమపురుషార్థత్వం వికారాస్పదత్వమిత్యాదయ: పరస్యేశ్వరస్య భోక్తుభోగ్యయోరుభయోరంతర్యామిరూపేణావస్థానమపరిచ్చేద్యజ్ఞానైశ్వర్యవర్యియశక్తితేజ: ప్రభృత్యనవస్థితికాతిశయాసంఖ్యేయకల్యాణగుణగణతా స్వసంకల్పప్రవృత్తస్వతేరసమస్తాచిదాచిద్వస్తుజాతతా స్వాభిమతస్వానురూపైకరూపాదివ్యరూపనిరతిశయవివిధానంతభూషణతేత్యాదయ:.
4.35 వేంకటనాథేన త్విత్థం నిరటంకి పదార్థవిభాగ: ద్రవ్యాద్రవ్యప్రభేదాన్మితముభయవిధం తద్విదస్తత్త్వమాహు: ద్రవ్యం ద్వేధా విభక్తం జదమితి ప్రాచ్యం వ్యక్తకాలో. అంత్యం ప్రత్యక్పరాక్చ ప్రథమముభయథా తత్ర జీవేశభేదాన్నిత్యా భూతిర్మతిచ్చేత్యపరమిహ జడామాదిమాం కే చిదాహు:.
4.36 తత్ర-
ద్రవ్యం నానా దశావత్ ప్రకృతిరిహ గుణై: సత్వపూర్వైరుపేతా
కాలోబ్దాద్యాకృతి: స్యాదణురవగతిమాన్ జీవ ఈశోన్య ఆత్మా.
సంప్రోక్తా నిత్యభూతిస్త్రిగుణసమధికా సత్త్వయుక్తా తథైవ
జ్ఞాతుర్గేయావభాసా మతిరితి కథితం సంగ్రహాద్రవ్యలక్ష్మ.
ఇత్యాదినా.
4.37 తత్ర చిఛ్ఛబ్దవాచ్యాజీవాత్మాన: పరమాత్మన: సకాశాద్ భిన్నా: నిత్యాశ్చ. తథాచ శృతి:, ద్వా సుపర్ణా సయుజా సఖాయేత్యాదికా. అత ఏవోక్తం నానాత్మానో వ్యవస్థాత్ ఇతి. తన్నిత్యత్వమపి శృతిప్రసిద్ధం.
న జాయతే మ్రియతే వా విపశ్చిన్నాయం భూత్వా భవితా వా న భృయ:
అజో నిత్య: శాశ్వతోయం పురాణో న హన్యతే హన్యమానే శరీరే ఇతి
4.38 అపరథా కృతప్రణాశాకృతామ్యాగమప్రసంగ:. అత ఏవోక్తం వీతరాగజన్మాదర్శనాదితి. తద్గుణత్వమపి శృతిప్రసిద్ధం.
కాలగ్రశతభాగస్య శతధా కల్పితస్య చ.
భాగో జీవ: స విజ్నేయ: స చానంత్యాయ కల్పత ఇతి
ఆరాగ్రమాత్ర: పురుషోణురాత్మా చేతసా వేదితవ్య ఇతి చ.
4.39 అచ్చిబ్దవాచ్యం దృశ్యం జడం జగత్ త్రివిధం భోగ్యభోగోపకరణ భోగాయతనభేదాత్. తస్య జగత: కర్తోపాదానం చేశ్వరపదార్థ పురుషోత్తమో వాసుదేవాదిపదవేదనీయ:. తదప్యుక్తం.
వాసుదేవ: పరం బ్రహ్మ కళ్యాణగుణసంయుత:
భువనానాముపాదనం కర్తా జీవనియామక ఇతి.
4.40 స ఏవ వాసుదేవ: పరమకారుణికో భక్తవత్సల: పరమపురుషస్తదపాసకానుగుణత్తత్ఫలప్రదానాయుస్వలీలావశాదర్చావిభవ్యహు సూక్ష్మాంతర్యామిభేదేన పంచధావతిష్ఠతే. తత్రార్చా నామ ప్రతిమాదయ:. రామద్యవతారో విభవ:. వ్యూహశువ్రిధో వాసుదేవసంకర్షణప్రదుయమ్నానిరుద్ధసంజ్ఞక:. సూక్ష్మం సంపూర్ణషడ్గుణం వాసుగేవాఖ్యం పరం బ్రహ్మా. గుణా అపహతాపాప్మత్వాదయ:. సోపహతాపాంపా విజరో విమృత్యుర్విశోకో విజిఘత్సోపిపాస: సత్యకామ: సత్యసంకల్ప: ఇతి శృతే:. అంతర్యామీ స్కలజీవనియామక:. య ఆత్మని తిష్టన్నాత్మానమంతరో యమయతి ఇతి శృతే:. తత్ర పూర్వపూర్వమూత్యుపాసనయా పురుషార్థపరిప్ంథిదురితనిచయక్షయే సత్యుత్తరోత్తరమూత్యుపాస్త్యధికార:.
తదుక్తం - వాసుదేవ: స్వభక్తే షు వాత్సల్యాత్తత్తదీహితం. అదికార్యనుగుణయేన ప్రయచ్ఛతి ఫలం బహు.
4.41 తదర్థం లీలయా స్వీయా: పంచ మూర్తీ: కరోతి వై.
ప్రాతిమాదికమర్చా స్యాదవతారాంతు వైభవా:.
4.42 సంకర్పణో వాసుదేవ: ప్రద్యుమ్నశ్చానిరుద్ధక:.
వ్యూహశ్చతుర్విధో జ్ఞఏయ: సూక్ష్మం సంపూర్ణషడ్గుణం.
తదేవ వాసుదేవాఖ్యం పరం బ్రహ్మ నిగద్యతే.
4.43 అంతర్యామీ జీవసంస్థో జీవప్రేరక ఈరితి:
య ఆత్మనీతివేదాంతవాక్యజాలైర్నిరూపిత:
4.44 అర్చోపాసనయా క్షిప్తే కల్మషేధికృతో భవేత్.
విభవోపాసనే పశ్చాద్ వ్యూహోపాస్తౌ తత: పరం
సూక్ష్మే తదనుశక్త: స్యాదంతర్యామిణమీక్షితుమితి
4.45 తదుపాసనం చ పచవిధమభిగమనముపాదానిమిజ్యా స్వాధ్యాయో యోగ ఇతి శ్రీపంచాత్రేభిహితం. తత్రాభిగమనం నామ దేవతాస్తానమార్గస్య సంమార్జనోపలేపనాది. ఉపాదానాం గంధపుష్పాదిపూజాసాధనసంపాదనం. ఇజ్యా నామ దేవతాపూజనం. స్వాధ్యాయో నామ అర్థానుసంధానపూర్వకో మత్రజపోవైష్ణావసూక్తస్తోతోపాఠో నామసంకీర్తనం తత్త్వప్రతిపాదకశాస్త్రాభ్యాసశ్చ. యోగో నామ దేవతానుసంధానం. ఏవముపాసనాకర్మసముచ్చీతేన విజ్ఞానేన దృష్టదర్శనే నష్టే భగవద్భక్తస్య తన్నిష్టస్య భక్తవత్సల: పరమకారుణిక: పురుషోత్తమ: స్వయాథాత్మ్యానుభవానుగుణనిరవధికనందరూపం పునరావృత్తిరహితం స్వపదం ప్రయచ్చతి. తథా చ స్మృతి: - మాముపేత్యం పునర్జన్మ దు:ఖాలయమశాశ్వతం. నాప్రువంతి మహాత్మన: సంసిద్ధిం పరమాం గతా: ఇతి.
4.46 స్వభక్తం వాసుదేవోపి సంప్రాప్యానందమక్షయం
పునరావృత్తి రహితం స్వీయం ధామ ప్రయచ్ఛతీతి చ.
4.47 తదేతత్ సర్వం హృది నిఘాయ మహోపనిషన్మతావలంబనేన భగవద్భోగాయనాచార్యకృతాం బ్రహ్మసూత్రవృత్తి విస్తీర్ణామాలక్ష్య రామానుజ: శారీరకమీమాంసభాష్యమకార్షీత్. తత్రాథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసేతి ప్రథమసూత్రస్యాయమర్థ:. అత్ర అథశబ్ద: పూర్వప్రవృత్తకర్మాధిగమనానంతర్యార్థ:. తదుక్తం వృత్తికారేణ - వృత్తాత్ కర్మాధిగమాదనంతరం బ్రహ్మా వివిదిషతీతి. అత: శబ్దో హేత్వర్థ: అధీతసాంగవేదస్యాధిగతతదర్థస్య వినశ్వరఫలాత్ కరణో విరక్తవాద్దేతో: స్థిరమోక్షాభిలాషుకస్య తదుపాయభూతబ్రహ్మాజిజ్ఞాసా భవతి. బ్రహ్మశబ్దేన స్వభావతో నిరస్తసమస్తదోషానవధికాతిశయాసంఖ్యేయ కళ్యాణగుణ: పురుషోత్తమోభిధీయతే.
4.48 ఏవంచ కర్మజ్ఞానస్య తదనుష్ఠానస్య చ వైరాగోత్పాదనద్వారా చిత్తకల్మషాపనయనద్వారా చ బ్రహ్మజ్ఞానం ప్రతి సాధనత్వేన తయో: కార్యకారణత్వేన పూర్వోత్తరమీమాంసయోరేకశాస్త్రత్వం. అత ఏవ వృత్తికారా ఏకమేవేదం శాస్త్రం జైమినీయేన షోడ్శలక్షణేనేత్యాహు:. కర్మఫలస్య క్షయిత్వం బ్రహ్మజ్ఞానఫలస్య చాక్షాయిత్వం పరీక్ష్య లోకాన్ కర్మచిత్తాన్ బ్రాహ్మణో నిర్వేదమాయాన్నాస్త్యకృత: కృతేనేత్యాదిశృతిభిరనుమానార్థాపత్యుపబృంహితాభి: ప్రత్యపాది. ఏకైకనింద్యా కర్మవశిష్టస్య జ్ఞానస్య మోక్షసాధనత్వం దర్శయంతి శృతి: అంధం తమ: ప్రవిశంతియేబిద్యాముపాసతే తతో భూయ ఇవ తే తమో య విద్యాయం రతా:. విద్యాంచ విద్యాంచ యస్తద్వేదోభయం సహ అవిద్యయా మృత్యుం తీర్త్వా విద్యయామృతమశృతే ఇత్యాది.
4.49 తదుక్తం పాంచరాత్రహస్యే - స ఏవ కరుణాసింధుర్భగవాన్ భక్తవత్సల:. ఉపాసకానురోధేన భజతే మూర్తిపంచకం.
4.50 తదర్చావిభవవ్యూహసూక్ష్మాంతర్యామిసంజ్ఞకం. యదాశ్రిత్యైవ చిద్వర్గస్తత్తజ్~ఏయం ప్రపద్యతే.
4.51 పూర్వపూర్వోదితోపాస్తివిశేషక్షీణకల్మష:. ఉత్తరోత్తరమూర్తీనాముపాస్త్యాధికృతో భవేత్.
4.52 ఏవం హ్యహర: శ్రౌతస్మార్తధర్మానుసారత:. ఉక్తోపాసనయా పుంసాం వసుదేవ: ప్రసీదతి.
4.53 ప్రసన్నాత్మా హరిర్భక్త్యా నిదిధ్యాసనురూపయా. అవిద్యాం కర్మసంగాతరూపాం సద్యో నివర్తయేత్
4.54 తత: స్వాభావికా: పుంసాం తే సంసారతిరోహితా:. ఆవిర్భవంతి కళ్యాణా: సర్వజ్ఞత్వాదయో గుణా:
4.55 ఏవం గుణా: సమానా: స్యుర్ముక్తానమీశ్వరస్య చ. సర్వకర్తుత్వమేవైకం తేభ్యో దేవే విశిష్యతే.
4.56 ముక్తారస్తు శేషిణి బ్రహ్మణ్య శేషే శేషరూపిణ:. సర్వానశృవతే కామాన్ సహ తేన విషశ్చితేతి.
4.57 తస్మాత్తాపత్రయాతురరైమృతత్వాయ పురుషోత్తమపదవేదనీయం బ్రహ్మజిజ్ఞాసితవ్యమిత్యుక్తం భవతి. ప్రకృతిప్రత్యయై: ప్రత్యయార్థం ప్రాధాన్యేన సహ బ్రూత ఇత: స నోన్యత్రేతి వచనబలాదిచ్ఛాయా ఇష్యమాణప్రధానత్వాదిష్యమాణం జ్ఞానమిహ విధేయం తచ్చ ధ్యానోపాసనాది శబ్దవాచ్యం వేదనం న తు వాక్యజన్యమాపాతజ్ఞానం పదసందర్భశ్రావిణో వ్యుత్పన్నస్య విధానమంతరేణాపి ప్రాప్తత్వాత్. ఆత్మా వా అరేదృష్టవ్య: శ్రోతవ్యో మంతవ్యో నిదిధ్యాసితవ్య:. ఆత్మేత్యోవోపాసీత విజ్ఞాయప్రజ్ఞాం కుర్వీత అనువిద్యం విజానాతీత్యాది శృతిభ్య:. అత్ర శ్రోతవ్య ఇత్యనువాద: అధ్యయనవిధినా సాంగస్య గ్రహణే అధీతవేదస్య పురుషస్య ప్రయాజనవదర్థదర్శనాత్తన్నిర్ణయాయ స్వరసత ఏవ శ్రవణే ప్రవర్తమానతయా తస్య ప్రాప్తవాత్. మంతవ్య ఇతి చానువాద: శ్రవణప్రతిష్ఠార్థత్వేన మననస్యాపి ప్రాప్తత్వాదప్రాప్తే శాస్త్రమర్థవదితి న్యాయాత్. ధ్యానంచ తైలఘారావదవిచ్ఛిన్నస్మృతిసంతానరూపా వా స్మృతి: స్మృతిప్రతిలంభే సర్వగ్రంథీనాం విప్రమోక్ష ఇతి ధృవాయా: స్మృతేరేవ మోక్షోపాయత్వశ్రవణాత్. సా చ స్మృతిదర్శనసమాకారా.
4.58 భిద్యతే హృదయగ్రంథిశ్చద్యంతే సర్వసంశయా:
క్షీయంతే చాస్య కర్మాణి తస్మిన్ దృష్టే పరావరే.
4.59 ఇత్యనేనైకత్వాత్. తథాచ ఆత్మా వా అరే దృష్టయం ఇత్యేనాస్యాదర్శనరూపతా విధీయతే. భవతి చ భావనాప్రకర్షాత్ స్మృతేదర్శనరూపత్వం. వాక్యకారేణైతత్ సర్వం ప్రపంచితం వేదనముపాసనం స్యాదిస్యాదినా. తదేవ ధ్యానం విశినష్టి శృతి: - నాయమాత్మా ప్రవచనేన లభ్యే న మేఘయా న బహునా శృతేన యమేవైష బృణుతే తేన లభ్యస్తైష ఆత్మా వివృగుతే తనూం స్వామితి. ప్రియతమ ఏవ హి వరణీయో భవతి యథాయం ప్రియతమాత్మమానం ప్రాప్నోతి తథా స్వయమేవ భగవాన్ ప్రియతమ ఇతి భగవతైవభిహితం.
4.60 తేషాం సతతయుక్తానాం భజతాం ప్రీతిపూర్వకం. దదామి బుద్ధియోగం తం యేనమాపుపయంతి తేతి.
4.61 పురుష: స పర: పార్థ భక్త్యా లభ్యస్త్వన్యయా ఇతి చ.
4.62 భక్తిరస్తు నిరతిశయానంద ప్రియనన్యప్రయోజనసకలేతరవైతృష్ణ్యవజూజ్ఞానవిశేష ఏవ. తత్సిద్ధిశ్చ వివేకాదిభ్యో భవతీతి వాక్యకారణోక్తం తల్లబ్ధిర్వివేకావిమోకాభ్యాసక్రియాకళ్యాణనవ సాదానుద్ధర్షేభ్య: సంభవాన్నిర్వచనాచ్చేతి. తత్ర వివేకో నామాదృష్టాదన్నాత్ సత్త్వశుద్ధి:, అత్ర నిర్వచనం - ఆహారశుద్ధే సత్త్వశుద్ధి: సత్త్వశుద్ధా ధృవా స్మృతిరితి. విమోక: కామానభిష్వంగ: శాంత ఉపసీతేతి నిర్వచనం. పున: పున: సంశీలనమభ్యాస: నిర్వచనంచ స్మార్తముదాహ్యతం భాష్యకారేణ - సదా తద్భావభావిత ఇతి. శ్రౌతస్మార్తకర్మానుష్ఠానం శక్తిత: క్రియా క్రియావానేష బ్రహ్మవిర్దా వరిష్ట ఇతి నిర్వచనం సత్యార్జవదయాదానాదీని కల్యాణాని సత్యేన లభ్యతం ఇత్యాదినిర్వచనం దైన్యవిషయ్యర్యానవసాద: నాయమాత్మా బలహీనేన లభ్యతం ఇతి నిర్వచనం తద్విపర్యయజా తుష్టిరనుద్ధర్ప: శాంతో దాంత ఇతి నిర్వచనం.
4.63 తదేవమేవంవిధనియమవిశేషసమాసాదితపురుషోత్తమప్రసాదవిద్వస్తతమ:స్వాంతస్య అనన్యప్రయోజనానవరతనిరతిశయప్రియవదాత్మప్రత్యయావభాసతాపన్నధ్యానరూపయా భక్త్యా పురుషోత్తమపదం లభ్యత ఇతి సిద్ధం. తదుక్తం యామునేన - ఉభయపరికర్మితస్వాంతస్యైకాంతికాత్యంతికభక్తియోగలభ్య ఇతి జ్ఞానకర్మయోగసంస్కృతాంత: కరణస్యేత్యర్థ:.
4.64 కిం పునర్బ్రహ్మ జిజ్ఞాసితవ్యమిత్యపేక్షాయాం లక్షణముక్తం జన్మాద్యస్య యత ఇతి. జన్మాదీతి సృష్టిస్థితప్రలయం తద్గుణసవిజ్ఞానో బహుర్వీహి: అస్యాచింత్యత్రివిధరచనారచ్యస్య నియతదేశకాలభోగబ్రహ్మాదిస్తంబపర్యంతక్షేత్రజ్ఞామిశ్రస్య జగత: యతో యస్మాత్ సర్వేశ్వరాత్ నిఖిలహేయప్రత్యనీకస్వరూపాత్ సత్యసంకల్పాద్యనవధికారిశయసంఖ్యేయకళ్యాణగుణాత్ సర్వజ్ఞాత్ సర్వశక్తే: పుంస: సృష్టిస్థితప్రలయా: ప్రవర్తంత ఇతి సూత్రార్థ:.
4.65 ఇత్థంభూతే బ్రహ్మణి కిం ప్రమాణమితి జిజ్ఞాసాయాం శాస్త్రమేవ ప్రమాణమిత్యుక్తం శాస్త్రయోనిత్వాదితి. శాస్త్రం యోని: కారణం ప్రమాణం యస్య తచ్ఛాస్త్రయోని తస్య భావస్తత్వం తస్మాద్ బ్రహ్మజ్ఞానకారణాత్మజ్ఞానకారణత్వాత్ శాస్త్రస్య తద్యోనిత్వం బ్రహ్మణ ఇత్యర్థ:. న చ బ్రహ్మణ: ప్రమాణాంతరగమ్యత్వం శంకితుం శక్యమతీంద్రియత్వేన ప్రత్యక్షస్య తత్ర ప్రవృత్త్యనుపపత్తే: నాపి మహార్ణవాదికం సకర్తృకం కార్యత్వాత్ ఘటవత్ ఇత్యనుమానస్య పూతికూష్మాండాయమానత్వాత్. తల్లక్షణం బ్రహ్మ, యతో వా ఇమాని భూతానీత్యాదివాక్యం ప్రతిపాదయతీతిస్థితం.
4.66 యద్యపి బ్రంహ ప్రమాణంతరగోచరతాం నావతరతి తథాపి ప్రవృత్తి నివృత్తిపరత్వాభావే సిద్ధరూపం బ్రహ్మ న శాస్త్రం ప్రతిపాదయితుం ప్రభవతీత్యతత్పర్యనుయోగపరిహాయోక్తం - తత్తు సమన్వయాత్ ఇతి. తుశబ్ద: ప్రసక్తాశంకావ్యావృత్యర్థ:. తచ్ఛాస్త్రప్రమాణకత్వం బ్రహ్మణ: సంభవత్యేవ. కు త: సమంవయాత్. పరమపురుషార్థభూతస్యైవ బ్రహ్మణోభిధేయతయాంవయాదిత్యర్థ న చ ప్రవృత్తినివృత్యోరన్యతరవిరహిణ: ప్రయోజనశూన్యత్వం. స్వరూపరేష్వపి పుత్రస్తే జాతో నాయం సర్ప ఇత్యాదిషు హర్షప్రాప్తిభయనివృత్తిరూపపరయోజనవత్వం దృష్టమేవేతి న కిం చిదనుపపన్నం. దింగ్మాత్రమత్ర ప్రదర్శితం. విస్తరస్త్త్వాకరదేవావగంతవ్య ఇతి విస్తారభీరుణోదాస్యత ఇతి సర్వమనాకు లం.
ఇతి శ్రీమత్సాయణమాధవీయే సర్వదర్శనసంగ్రహే రామానుజదర్శనం.