రాఘవపాండవీయము/పీఠిక
శ్రీరస్తు
శ్రీ రామచంద్రపరబ్రహ్మణే నమః
రాఘవపాండవీయము
సవ్యాఖ్యానము
పీఠిక
| 1 |
వ్యాఖ్యానకర్తృకృతమంగళాచరణము
| శా. | శ్రీలీలాజలజంబుఁ జేకొని దరస్మేరాస్యుఁ డై గోపికా | |
| చ. | అమరయసూరయార్యరచితాంచితరాఘవపాండవీయకా | |
టీక. శ్రీతోన్ = లక్ష్మితోడ, పుట్టి = జనించి, సుధామధుద్రవముతోన్ - సుధా = అమృత మనెడి, మధు = పూఁదేనెయొక్క, ద్రవముతో = తడితోడ, చెన్నొందుపుష్పంబు - చెన్నొందు = ప్రకాశించునట్టి, పుష్పంబు = పువ్వును, శోభాతారుణ్యము = తరుణకాంతి, ఎలర్పఁగాన్ = ఒప్పఁగా, ముడుచు పంపాహేమకూటాశ్రయఖ్యాతబ్రహ్మము - ముడుచు = జడలయందుఁ దాల్చుకొన్నట్టి, పంపా = పంపాసరస్తీరమం దున్న, హేమకూట = హేమకూటపర్వత మనెడు, ఆశ్రయ = ఉనికియందు, ఖ్యాత = పేర్కొనిన, బ్రహ్మము = కర్త - అనఁగా బాలచంద్రుని శిరమునందుఁ దాల్చినదని భావము. విరూపాక్షాహ్వయంబు = విరూపాక్షనామము గలది, ఆకువీటీతిమ్మప్రభు వేంకటాద్రిహృదయాటీకంబు - ఆకువీటీ = ఆకువీడను పత్తనమునకు ఱేఁడైన, తిమ్మప్రభు = తిమ్మరాజుకొమరుఁడయిన, వేంకటాద్రి = పెదవేంకటాద్రిప్రభువుయొక్క, హృదయ = ఉల్లమునందు, ఆటీకంబు = వర్తించునది - బ్రహ్మశబ్దమునకు విశేషణములు, లోకంబులన్ = జనకోటులను, ప్రోచుఁగావుతన్ = రక్షించుఁగాత.
| శా. | శ్రీచన్గొండలు రెండు నండ గొని వాసిం బేర్చుచున్ భక్తిసా | 2 |
టీక. శ్రీ = లక్ష్మీదేవియొక్క, చన్గొండలు = స్తనములనెడు పర్వతములను, రెండున్ = రెంటిని, అండగొని = ఆశ్రయించి, వాసిన్ = ఆధిక్యముచేత, పేర్చుచున్ = ప్రసిద్ధి కెక్కుచును, భక్తి = భక్తియొక్క, సామీచీన్య = కొమరుచేత - అనఁగా నిష్కలంకభక్తిచే ననుట. అమల = పవిత్రుఁ డయిన, పెద్దవేంకటనృప = పెదవేంకటాద్రిప్రభువుయొక్క, ఉన్మీలత్ = వికాసము పొందుచున్న, మనః = డెంద మనెడి, చాతక = వానకోయిలయొక్క, వ్యాచిక్రింసకున్ = గమనేచ్ఛకు - అనఁగా నుదకమును గోరి సంచరించుట, కైవసం బయి = అధీనమై, సదా = ఎల్లప్పుడు, ఉదంచత్ = అడరుచున్న, కృపా = దయారస మనెడి, వృష్టి = వర్షముతోడ, సధ్రీచీనం బగు = కూడి వర్తించునట్టి, కృష్ణమేఘము = కృష్ణుఁడను కార్మెఱుంగు - శ్లిష్టరూపకము. జగత్ = లోకముయొక్క, ప్రీతిన్ = ఇష్టమును, కడున్ = మిక్కిలి, చేయుతన్ = ఒనర్చుఁగాక.
| శా. | లోకత్రాణరతిం దదాదిమమహీలోకప్రవేశోత్కభా | 3 |
టీక. లోకత్రాణరతిన్ - లోక = జనులయొక్క, త్రాణ = ప్రోపునందుఁ గల, రతిన్ = ఆశచేత - ఇది వాల్మీకివ్యాసులయం దన్వయము, తత్ = అట్టి, ఆదిమ = తొలుతటి దైన - ఇది ప్రవేశమునకు విశేషణము, మహీలోక = భూలోకముఁ గూర్చి, ప్రవేశ = చొచ్చుటయందు, ఉత్క = ఉత్సాహము గల, భాషా = సరస్వతీదేవిచేత, కౢప్త = తొడుగఁబడినవియై, ప్రథమద్వితీయ = కుడియెడమ లయిన, పద = పాదములయందు, గుంజత్ = అవ్యక్తముగ మ్రోయుచున్న, మంజు = విన నింపైన, మంజీర = అందెలయొక్క, గర్జాకల్ప = రొదతో సమానము లయిన, అమల = స్వచ్ఛము లయిన, రామ = రామునియొక్క, భారత = భరతవంశపురాజులయొక్కయు, కథా = చరిత్రములయొక్క - అనఁగా రామాయణభారతము లనుట, సర్గంబులన్ = నిర్మాణములచేత, మించు = పేర్చునట్టి, వాల్మీకివ్యాసులన్ = వాల్మీకిముని వ్యాసమునులను, తదుభయ = ఆరామాయణభారతముల రెంటియొక్క, శ్లేషార్థ = కూడిక యగునర్థముయొక్క, సంసిద్ధికిన్ = నెరవేరుటకొఱకు, కొలిచెదన్ = సేవించెదను.
| ఉ. | ఏయెడ నర్థగౌరవసమృద్ధియు శబ్దవిశుద్ధియుం దిరం | 4 |
టీక. ఏయెడ = ఎల్లెడలను, అర్థ = వాచ్యాద్యర్థములయొక్క, గౌరవసమృద్ధియున్ = గురుత్వాతిశయమును, శబ్ద = పదములయొక్క, విశుద్దియున్ = సౌష్ఠవమును, తిరంబై = స్థిరమై, అనవద్యతన్ = నిర్దుష్ట మగుటచేత, పరఁగన్ = ఒప్పునట్లుగా, ఆంధ్రవచః = తెనుఁగుపదములయొక్క, స్థితిన్ = ఉనికిచేత - అనఁగాఁ దెనుఁగు ననుట, భారతంబు = భారతంబును, రామాయణమున్ = రామాయణమును, రచించిన = ఒనర్చిన, మహాత్ములన్ = పూజ్యులయిన, జగద్గేయులన్ = లోకస్తుత్యు లయిన, నన్నపార్యునిన్ = నన్నయభట్టారకుని, తిక్కసుధీమణిన్ = తిక్కనకవిని, ఎఱ్ఱసత్కవిన్ = ఎఱ్ఱాప్రెగ్గడను (ఈ మువ్వురిని), ఆత్మన్ = హృదయమునందు, తలంచెదన్ = భావించెదను.
| క. | ఈవిధి నభీష్టసిద్ధికి, దైవతకవి నుతి యొనర్చి తప్పొప్పు మదిన్ | 5 |
టీక. ఈవిధిన్ = ఈ క్రమమున, అభీష్టసిద్ధికిన్ = కోర్కి నెఱవేఱుటకు, దైవత = దేవకలయొక్కయు, కవి = కవీశ్వరులయొక్కయు, నుతి = స్తోత్రమును, ఒనర్చి = కావించి, తప్పు = దోషమును, ఒప్పు = గుణమును, మదిన్ = తమహృదయములందు, భావించి = ఎంచి, దిద్దకుండ = సరిపఱుపకుండునట్లు, దేవానాంప్రియులన్ = మూర్ఖులకు, మ్రొక్కి = నమస్కరించి, కుకవులన్ = దుష్కవులకు, తెలతున్ = నమస్కారము చేయుదును. “దేవానాం ప్రియ ఇతి చ మూర్ఖ” అని వ్యాకరణము.
| వ. | అని కుకవు లొకనిమిత్తంబునం బ్రార్థనీయు లగుటం జేసి తత్ప్రార్థనం | 6 |
టీక. అని = ఇట్లని, కుకవులు = కుత్సితకవులు, ఒకనిమిత్తంబునన్ = ఒకకారణముచేత, ప్రార్థనీయు లగుటం జేసి = కొనియాడఁదగినవా రగుటచేత, తత్ = ఆకుకవులయొక్క, ప్రార్థనంబును = వేఁడికోలును, కొంత = కొంచెము, నడపినవాఁడ నై = ప్రవర్తినఁజేసినవాఁడ నై, ఎద్దియేనియున్ = దేని నైన, ఒకభవ్యకావ్యంబు = ఒకమనోజ్ఞ మైనప్రబంధమును, నవ్యప్రకారంబునన్ = వింతతెఱంగున, రచియించుటకు = ఒనర్చుటకు, ఉదంచితకుతూహలుండ నై = సోత్సుకుండ నై, ఉండుసమయంబునన్ = ఉన్నవేళ.
ఈమీఁద నొకటిరెండు పద్యములు విడఁబడి యవి ప్రత్యంతరములయందుఁ గానఁబడమిచే నిటఁ జేర్పఁబడిన వయ్యెఁ గాని దానఁ గథాసందర్భము తప్పినది కాదు.
| సీ. | ఏమహీవరుతాత యిమ్మభూవరుఁడు స | |
| తే. | ఘనులు వేంకటరాయవేంకటవరదులు | 7 |
టీక. ఏమహీవరు = ఏభూపతియొక్క, తాత = పితామహుఁడు, సత్కీర్తి = మంచియశ మనెడు, గంగా = ప్రాయేటియొక్క, జన్మ = పుట్టుకయొక్క, కృతి = ఒనర్పునకు, మహాద్రి = గట్టులఱేఁ డయిన, ఇమ్మభూవరుఁడు = ఇమ్మరాజో, ఏవిభు = ఏప్రభువుయొక్క, తండ్రి = జనకుఁడు, నానావిధ = పెక్కుభంగులయిన, పౌరుష = మగఁటుముల చేత, స్థిర = తిర మైన, వృత్తి = వ్యాపారము గల, మీసాలతిమ్మశౌరి = మీసాలతిమ్మరాజో, ఏనృపోత్తము = ఏరాజశ్రేష్ఠునియొక్క, తల్లి = జనని, మానిత = మన్నింపఁబడిన, పరమ = శ్రేష్ఠము లయిన, సాధ్వీగుణంబుల = పాతివ్రత్యగుణములకు, ప్రోక = రాసియైన, తిమ్మమాంబ = తిమ్మాంబయో! ఏధీరు = ఏధృతిమంతునియొక్క, అనుజన్ములు = తమ్ములు, ఇద్ధ = ప్రకాశింపఁజేయఁబడిన, దాన = త్యాగముచేతను, క్షాత్ర = క్షత్రభావముచేతను – అనఁగాఁ బరిపాలనాదు లనుట, భద్రుండు = మంగళకరుఁ డయిన, చినవేంకటాద్రినృపుఁడు = చిన్నవేంకటాద్రిరాజును, ఘనులు = అధికులయిన, వేంకటరాయ = వేంకట్రాయనృపుఁడును, వేంకటవరద = వేంకటవరదప్రభువును, అనన్ = అనఁగా, ప్రసిద్ధులు = ఖ్యాతి కెక్కినవారు, ముగురు = ఈమువ్వురో, అట్టి = అటువంటి, ఆకువీటి = ఆకువీడను, పుర = పట్టణమునకు, వర = ఱేఁ డనెడు, అంకుండు = చిహ్నము గలవాఁడు, త్రిభువన = ముల్లోకములయందు, పూర్ణ = నిండిన, కీర్తి = యశము గలవాఁడు, అతుల = ఈడు లేని, తేజుండు = పరాక్రమము గలవాఁడు, పెదవేంకటాద్రివిభుఁడు = పెదవేంకటాద్రిరాజు.
| వ. | నిజాస్థానంబున సంగీతసాహిత్యాదివివిధవిద్యాప్రసంగంబులం బ్రవ | 8 |
టీక. నిజ = తనయొక్క, ఆస్థానంబునన్ = కొలువుకూటమునందు, సంగీత = గానము, సాహితీ = సాహిత్యము, ఆది = మొదలుగాఁగల, వివిధ = అనేకములయిన, విద్యా = విద్యలయొక్క, ప్రసంగంబుల = ప్రసక్తులచేత, ప్రవర్తిల్లుచున్ = ఉన్నవాఁ డగుచు.
| సీ. | శోభితాపస్తంబసూత్రు గౌతమగోత్రు | |
| ఆ. | బ్రియము సంధిలంగఁ బిలిపించి బహువస్త్ర | 9 |
టీక. శోభిత = ప్రకాశింపఁజేయంబడిన - ప్రసిద్ధినొందినదనుట, ఆపస్తంబసూత్రున్ = ఆపస్తంబ మనుసూత్రము గలవాని, గౌతమగోత్రున్ = గౌతములగోత్రము గలవాని, సుచరిత్రున్ = మంచినడత గలవాని, పింగళసూరసుకవిపౌత్త్రున్ = పింగళసూరన్నకవియొక్క మనమఁడైనవాని, నన్నపరతిభావన = నన్నపరతిభావనలకు, దౌహిత్రున్ = కూఁతురుకొడు కైనవాని, అమరధీమణికిన్ = అమరయకవికిని, అబ్బమకున్ = అబ్బమ్మకును, పుత్త్రున్ = తనయుఁ డయినవాని, అనుజన్ము లైనట్టి = తమ్ము లైన, అమలనయెఱ్ఱనార్యులు = అమలనయెఱ్ఱనకవులు, భక్తిన్ = భక్తిచేత, సేవింపన్ = సేవచేయుచుండఁగా, అలరువానిన్ = ఒప్పెడువాని - మహిమఁ జెందువాని ననుట, సత్కావ్య = మంచికావ్యములయొక్క - అనఁగా దోషరహితములై రసాద ప్రయుక్తము లయినవి యనుట, రచనా = కూర్పునందు, విశారదుం డగువానిన్ = నేర్పరియైనవాని, సూరననామ = సూరన యనుపేర, విశ్రుతునిన్ = ప్రసిద్ధి కెక్కినవాని, నన్నున్ = నను - క్రిందటి వెల్ల దీనికి విశేషణములు, ప్రియము = ప్రీతి, సంధిలంగన్ = తనరఁగా, పిలిపించి = పిలువ నంపి, బహు = అధికము లయిన, వస్త్ర = చేలములు, భూషణ = సొమ్ములు, ఆది = మొదలుగాఁగలవానియొక్క, దానములను = ఈవులచేత, కరంబున్ = మిక్కిలి, సంతసం బొనర్చి = సంతోషపెట్టి, ఎంతయున్ = చాల, గారవ మెసఁగన్ = ఘనత మీఱఁగా, మధురఫణితిన్ = ఇంపగుతెఱఁగున, ఇట్టులు = ఈమీఁదఁ జెప్పఁబోయెడిప్రకారమున, అనియెన్ = పల్కెను.
| శా. | రెండర్థంబులపద్య మొక్కటియు నిర్మింపంగ శక్యంబు గా | 10 |
టీక. రెండర్థంబులపద్యము = ద్వ్యర్థి యగుపద్యమును, ఒక్కటియున్ = ఒండేనియు, నిర్మింపంగన్ = కూర్చుటకు, శక్యంబు గాకుండున్ = తరము గాకుండును, అట్లుండఁగా, తద్గతిన్ = ఆరెండర్థములు గలపద్యము చొప్పున, కావ్య మెల్ల నగునేని = ఒకప్రబంధము కడముట్ట నిర్మిత మాయెనేని - ఆకావ్య మనుట సిద్ధార్థము. అదియ కర్త, ఓహో యనం జేయదే = ఆశ్చర్యపడి మెచ్చుకొనునట్లు చేయఁజాలదా, పాండిత్యంబున నందునున్ = రెండర్థముల కావ్యమును జేయునట్టియానేర్పునందును, తెనుఁగుకబ్బంబు = ఆంధ్రకావ్యము - అనఁగా నాంధ్రకావ్యముచేత యనుట, అద్భుతం బండ్రు = అరు దందురు - పెద్ద లని కర్త, భాషాకృతి = వాగ్రూపమునఁ - గావ్యస్వరూపముగ ననుట, రామభారతకథల్ = రామాయణ భారతములను, జోడింపన్ = జంటగాఁ జేయుటకు - అనఁగా నారెండర్థములను నొకటిగాఁ జెప్పుటకు, ఇలన్ = భూమియందు, దక్షుండు = సమర్థుఁడు, ఎవ్వాఁడు = ఏకవి, కలఁ డని శేషము. కావున నీకంటె నెవఁడును లేఁడని భావము.
| ఉ. | భీమన తొల్లి చెప్పె నను పెద్దలమాటయె కాని యందు నొం | 11 |
టీక. తొల్లి = మునుపు, భీమన = భీమన యనుకవి - రెండర్థముల కావ్యము నని తెచ్చుకొనునది, చెప్పెను = వచించె ననుట, అను = అనునట్టి, పెద్దలమాటయె కాని = వృద్ధులవాక్యమే కాని - రెండర్థముల కావ్యము నొకదాని భీమన చేసినట్టు పెద్దలు వాడుకొనుచున్నారని భావము, అందున్ = ఆకావ్యమునందు, ఒండు = ఒకటి, ఏమియున్ = ఏదియు - ఒకపద్యము నైన ననుట, ఏయెడ = ఎచ్చోటను, నిలుచుట = వర్తించుటను, ఎవ్వరును = ఏవారును, కానరు = ఎఱుఁగరు, అటుండనిమ్ము = ఆవార్త యట్లుండనీ - ఇట నిది యనాదరోక్తి, ఇఁక నేమనఁగా, నానా = పెక్కులయిన, మహిత = పూజ్యము లయిన, ప్రబంధ = కావ్యములయొక్క, రచనా = ఒనర్పుచేత, ఘన = అధిక మయిన, విశ్రుతి = ఖ్యాతి, నీకు, కల్గుట = లభించుటచేత (ఇది హేతువు), తత్ = క్రిందటఁ జెప్పిన, ద్వయార్థ = రెండర్థములప్రబంధముయొక్క, కృతి = కూర్పునందుఁగల, నైపుణియున్ = నేర్పును, కల దంచు = నీకుఁ గలదని, నామదిన్ = నాహృదయమునందు, ఎంచెదన్ = తలఁచెదను.
| క. | చాటుప్రబంధరచనా, పాటవకలితుఁడవు శబ్దపరిచితియందున్ | 12 |
టీక. చాటుప్రబంధ = సంఖ్యాకాసంఖ్యాకాదిభేదప్రశస్తకృతులయొక్క, రచనా = ఒనర్సునందుఁ గల, పాటవ = నైపుణ్యముతోడ, కలితుఁడవు = కూడుకొన్నవాఁడవు, శబ్దపరిచితియందున్ = శబ్దపరిజ్ఞానమునందును - సాహితియం దనుట, మేటివి = సమర్థుఁడవు, కావున, అరయన్ = విచారించి చూడఁగా, దీని = ఈరెండర్థములకావ్యమును, తెనుఁగున = ఆంధ్రమునందు, పాటించి = కైకొని, రచింపన్ = ఒనర్చుటకు, నీవ = నీవే, ప్రౌఢుఁడవు= జాణవు.
| ఉ. | దక్షత యింత గల్మి విశదంబుగఁ గాంచియు నీమదిన్ ఫలా | 13 |
దక్షత = కౌశలము, ఇంత గల్మిన్ = ఇంతమాత్రము కలిగి యుండుటను, విశదంబుగన్ = తెల్లముగ, కాంచియు = తెలిసియు, నీమదిన్ = నీయుల్లమందు, ఫలాపేక్ష = ప్రయోజనాసక్తి, ఘనంబు గామిన్ = గొప్ప కాకపోవుటచేత - నీకుఁ గృతి చెప్పి దానఫలమును బొందుట గొప్ప యనుబుద్ధి లేమి హేతువుచేత నని భావము, ఇది యిట్టనన్ = ఈకృతి చేయుమనుటకు, కొంకెదన్ = జంకెదను - అట్లు వలదు గాని, ఓలలాటేక్షణభక్తిశీల = ఈశ్వరభక్తినిరతుఁ డయినవాఁడా - ఇది హేతుగర్భవిశేషణము, శ్రీవిరూపాక్షునకున్ = విరూపాక్షస్వామికి, అంకితంబుగన్ = పేర్కొనంబడినదిగా - శ్రీవిరూపాక్షునిపేర ననుట, శుభార్థము = మేలు గలుగుటకొఱకు, రాఘవపాండవీయమున్ = రాఘవపాండవీయ మనుగ్రంథమును, రచియించుట = ఒనర్చుట, నీకున్ = నీకును, ఇష్టము కాదె = అభీష్టమే కదా. ఫలాపేక్షచే నొనర్ప నిష్టము లేనివాఁడవైనను భగవదంకితముగఁ జేయ నిచ్ఛ గలవాఁడవు కావున శ్రీవిరూపాక్షునిపేర నీద్వయార్థకృతి నొనర్పు మని తాత్పర్యము.
| వ. | అని సవినయభక్తికంబు లగుమధురభాషణంబుల నిజాభిలాషంబు | 14 |
టీక. అని = ఇట్లని, సవినయభక్తికంబులు = వినయభక్తిసహితములు, అగు = అగునట్టి, మధురభాషణంబులన్ = తియ్యనిమాటలచే, నిజాభిలాషంబు తెఱంగు = తనకోర్కిరీతిని, ఎఱింగించినన్ = తెలిపించినను, తదీయంబులు = అతనివి అగునట్టి, అతిమాత్రగౌరవ = ఎంతయు గారవముతోఁ గూడిన, సంభావనాదివిశేషంబులచేత = వింత లగుమన్ననలచే, ప్రీతచేతస్కుండ నై = సంతసించినహృదయము గలవాఁడ నై, ఉనికిం జేసి = ఉండుటచేత, శక్యాశక్యవిచారంబు = కాఁదగుఁ గాఁదగ దనుచింత, లేక, అంగీకారభంగీ = ఒప్పికోలువిధముచే, తరంగితం బగు= పెనుపఁబడినట్టి, అంతరంగంబుతోన్ = చిత్తముతోను, ఇ ట్లంటిని = ఈలాగునఁ బల్కితిని.
| ఉ. | రాఘవపాండవీయకథ రమ్యముగా నొకకావ్యసృష్టి నా | 15 |
టిక. ఆంధ్రకవీంద్రుల కయినన్ = ఆంధ్రకవిశ్రేష్ఠుల కేనియు, రాఘవపాండవీయకథ = రామాయణభారతములను, రమ్యముగాన్ = ఒప్పిదముగా, ఒకకావ్యసృష్టిన్ = ఒకప్రబంధనిర్మాణముచేత, ఆహా = ఔరా - ఆశ్చర్యవాచకము, ఘటియింపఁగాన్ = కూర్చుటకు, వశమె = శక్యమా - రాఘవభారతార్థములు రెండు కలిగి యుండునట్లుగా నొకకావ్యము నిర్మింపఁ గూడునా యనుట, అట్లైనను, తావక = నీదగు, శ్లాఘనపూర్వక = పొగడుకోలు మున్నుగాఁ గల, ఉక్తి = మాట, అవిలంఘ్యము = దాఁటఁ దగనిది, కావునన్ = ఆకారణముచేత, కోవిద = విద్వాంసులయొక్క, అనుకంపా = కరుణచేత, ఘన = అతిశయముం బొందిన, బుద్ధిన్ = మతిచేత - పండితోత్తముల కృపాతిశయమువలన నాబుద్ధికి నిట్టిమహాకావ్యనిర్మాణమునందుఁ జూడ్కి కలిగెంగాని మఱియొకటిఁ గాదనుట, చమత్కృతిమత్ = చమత్కారము గల, కృతిన్ = ప్రబంధరచనయందు, మత్కృతిత్వమున్ = నాకౌశలమును, చూపెదన్ = కనుపఱిచెదను.
| వ. | అని మఱియు నతనిచేత ననేకవిధసత్కారసంభావనాసంభృతసమ్మదుండ నై. | 16 |
అని = ఇట్లని, మఱియును, అతనిచేతన్ = ఆ పెదవేంకటాద్రిప్రభువుచేత, అనేకవిధ = నానాప్రకారములయిన, సత్కారసంభావనా = దానసమ్మానములచేత, సంభృత = వహింపఁబడిన, సమ్మదుండనై = సంతోషము గలవాఁడనై.
| సీ. | ఆంధ్రభాషాసంస్కృతాభిభాషాశ్లేష | |
| తే. | మూఁడు గూడుట యన సముజ్జ్వలము గాఁగ | 17 |
టీక. ఒక్కొకచోటన్ = ఒక్కొకయెడ, ఆంధ్రభాషాసంస్కృతాభిభాషాశ్లేష = ఆంధ్రగీర్వాణములయొక్కకూడికలు, ఒక్కొక్కచోట, ఉచిత = తగిన, శబ్దశ్లేషణ = శబ్దములకూడికయు, ఒక్కొక్కచోటన్, అర్థశ్లేష = అర్థములకూడికయు, ఒక్కొకతఱిన్ = ఒక్కొకవేళ, ముఖ్యగౌణ = ప్రధానాప్రధానములయిన, వృత్తి = ప్రవృత్తులు గల, శ్లేష = కూడికయొక్క, ఘటన = కూర్పును, ఒక్కొకతఱిని, అర్థాన్వయము = అర్థముల చేరిక, వేఱె యగుచు = భిన్న మగుచును, ఉనికి = ఉండుటయు, ఒక్కొకతఱిని, శబ్దాన్వయ = శబ్దముల చేర్చుటయొక్క, విభేదసంగతి = వేఱుపాటును, ఒక్కొకతఱిని, ఇవి = ఈక్రిందటఁ జెప్పిన శ్లేషాదులు, రెండుమూఁడు = రెండు గాని మూఁడు గాని, కూడుట = చేరుటయు, మఱియు, సముజ్జ్వలముగన్ = ఒప్పునట్లుగా ననుట, నాకు, తోఁచినగతిన్ = స్ఫురించునట్టివిధమున, పెక్కుపోకలు = పలుమార్గములు, అమరన్ = ఏర్పడునట్లుగా, రామభారతకథలు = భారతరామాయణములను, పర్యాయదృష్టిన్ = పర్యాయక్రమమున, చూచుసుమతులకున్ = పరికించునట్టిధీమంతులకు, ఏర్పడన్ = రామభారతకథలు వేఱువేఱ నేర్పడునట్లు, ఆచరింతున్ = రచియింతును, కృతి నని సంబంధము.
| క. | ఒకకథ వినియెడితరి వే | 18 |
టిక. ఒకకథ = ఒక్కకథను, వినియెడితఱిన్ = ఆకర్ణించునట్టివేళ, వేఱొకకథపై = మఱియొకకథమీఁద, దృష్టి యిడినన్ = చూడ్కి యుంచినయెడల - తల పుంచిన ననుట, ఒకయర్థము = ఒకయర్థమేనియు, తోఁపకపోవుఁ గానన్ = స్ఫురింపకపోవును గనుక, ఏకార్థకావ్యము = ఒకయర్థముగల గ్రంథము, ఎట్లు = ఏప్రకారమో, అట్ల = ఆప్రకారమే, ఒకటొకటిన్ = ఒక్కొక్కయర్థమునుగా, వినఁగఁ దగున్ = ఆకర్ణింపవలయును.
| తే. | ప్రభువుసత్కారఋణ మిందుఁ బాయు ననియు | 19 |
టీక. ప్రభువు = పెదవేంకటాద్రిప్రభువుయొక్క, సత్కార = సమ్మాన మనెడు, ఋణము = అప్పు, ఇందున్ = ఈకావ్యనిర్మాణమునందు, పాయు ననియున్ = తీరు ననుచును, శ్రీవిరూపాక్ష = విరూపాక్షదేవునియొక్క, సేవా = భజనవలన నైన, విశేషము = శ్రైష్ఠ్యమును కలుగు నని శేషము, అనియు, సుజనులు = పెద్దలు, ఇందున్ = ఈ కావ్యమునందు, గుణాంశంబ = మే లగుపట్టునే, చూతురనియున్ = కాంతురనియు, అసాధ్య = నెఱవేర్పఁదగని, కృతికి = ప్రబంధనిర్మాణమునకు, ఇట్లు = ఈలాగున, సాహసంబు = తెగువను, చలిపితిన్ = చేసితిని, “సలుపు” అనునీక్రియాపద మీరాఘవపాండవీయ ప్రాచీనలిఖితప్రతులయం దంతటఁ జాదిగా వ్రాయఁబడి యున్నది గాని తదాది యని నిర్ధారణ చేయుట కాకరము లేదు. ఇప్పటివాడుక సాదిగాఁ గనుపడుచున్నయది.
| వ. | అని యిట్లు కృతోత్సాహుండ నగుచు నేతత్ప్రబంధనిబంధనారంభం | 20 |
టీక. అని యిట్లు, కృత = చేయఁబడిన, ఉత్సాహుండ నగుచున్ = పూనిక గలవాఁడనై, ఏతత్ప్రబంధ = ఈకావ్యముయొక్క, నిబంధనారంభంబునకున్ = నిర్మాణప్రారంభమునకు, ప్రేరకుం డైన = పురికొల్పువాఁ డగునట్టి, సకలాంతర్యామి = సర్వజనహృదయాంతర్వర్తియైన, హేమకూటాధ్యక్షుండు = హేమకూటాచలేంద్రుఁడగు, శ్రీవిరూపాక్షస్వామియే, నిర్విఘ్న = చెఱుపు లే కుండునట్లు, పరిసమాప్తి = ముగియుటకును, ప్రచయగమనంబులకున్ = వ్యాప్తి నొందుటకును, తాన = తానే - శ్రీవిరూపాక్షుఁడే యనుట, కలండు = ఉన్నాఁడు. అతని = ఆవిరూపాక్షస్వామియొక్క, సంకల్పానుసారంబున = ఇచ్ఛవెంబడిని, ఎట్లు = ఏరీతి, కావలయున్ = కావలయునో, అట్లు = ఆరీతి, అగుంగాక = ఔఁ గాత, నాకు, భారంబు = బరువు, ఏమి యనుతలంపునన్ = ఏమి యున్న దనుభావముచే, నిశ్చింతుండ నై = వగపు లేనివాఁడ నై, కడంగి = యత్నపడి, దీనికిన్ = ఈప్రబంధనిర్మాణమునకు, ప్రత్యక్ష = ఎదుట నుండునట్టి, నియామకుండు = ప్రోత్సాహకుఁడు, ఆయిన, పెదవేంకటాద్రిమహీవల్లభు = పెదవేంకటాద్రిప్రభువుయొక్క, వంశ =కులముయొక్క, క్రమంబు = వరుసను, అభివర్ణించెద = ఉగ్గడించెదను.
| శా. | శ్రీశోభాఘనుఁ డిమ్మభూవరుఁడు లక్ష్మీనాథకల్పద్రుబా | 21 |
టీక. శ్రీశోభా = సంపద్విలాసముచేత, ఘనుఁడు = అధికుఁ డయిన, ఇమ్మభూవరుఁడు = ఇమ్మరాజు, లక్ష్మీనాథ = శ్రీమన్నారాయణుఁ డనెడు, కల్పద్రు = కల్పవృక్షముయొక్క, బాహా = భుజ మనెడు, శాఖా = కొమ్మయందుఁ గల, ఫలమయిన వంశమునన్ = పండైన కులమునందు - అనఁగా క్షత్రియకులమునం దనుట, ధరిత్రీశ = రాజులచేతఁ , ఉత్తంసిత = శిరోభూషణముగాఁ జేయఁబడిన దై, భవ్య = ఒప్పిదము నైన - యుక్తమైన దనుట, శాసనకళా = శిక్షావిధికి, హేతు = కారణమైన, ప్రతాప = పరాక్రమముచేత, ఆఢ్యుఁడై = సంపన్నుఁడయి - అతని పరాక్రమమునకు వెఱచి రాజులందఱు నతనియాజ్ఞ శిరముచే వహించుచుండిరి (అనఁగా రాజులంద అతనికి లోఁబడిరని భావము.), మూర్తామోదమున్ బోలెన్ = మూర్తివంతమైన వాసనావిశేషమువలె, సర్వాశా = ఎల్లదిక్కులయందు, పూరిత = నిండింపఁబడిన, కీర్తి = యశ మనెడు, వాసనలతోన్ = గంధములతోడ, ఆవిర్భవించెన్ = జనించెను.
| తే. | ఆకువీటిపురీశాసనాంకుఁ డగుచు | 22 |
టీక. ఆకువీటిపురీశాసన = ఆకువీటిపురప్రభు వనెడు, అంకుఁ డగుచున్= పేరుగలవాఁ డగుచు, సకలసంగ్రామకేళి = సమస్తయుద్ధక్రీడలయందు, నిశ్శంకుఁ డగుచున్ = జంకు లేనివాఁ డగుచు, అనిశ = నిరంతరము, పూజిత = అర్చింపఁబడిన, శేషపర్యంకుఁ డగుచున్ = అనంతుఁడు శయ్యగాఁ గలవిష్ణుమూర్తి గలవాఁ డగుచు, యువతిమీనాంకుఁ డగుచున్ = మానినీమన్మథుఁ డగుచును, అతఁడు = ఆయిమ్మభూపతి, సొంపొందున్ = యింపొందెను.
| క. | కౌండిన్యగోత్రజలధివి, ధుం డాతఁడు గాంచె వరసుతున్ భావమహీ | 23 |
టీక. కౌండిన్యగోత్ర మనెడు, జలధి = సముద్రమునకు, విధుండు = చంద్రుఁ డయిన, ఆతఁడు = ఆయిమ్మభూపతి, లక్ష్మాంబ యనెడు, తనసతియందు = తనభార్యయందు, కదనబలోద్దండునిన్ = యుద్దమునందలి బలిమిచేత భయంకరుఁడైనవాని, భావమహీమండలపతిన్ = భావరాజును, వరసుతున్ = శ్రేష్ఠుఁడైనపుత్త్రునిగా, కాంచెన్ = కనెను.
| స్రగ్ధర. | ఆలక్ష్యాంబాకుమారుం డమలయశుఁడు భావావనీశుండు సాధ్విం | 24 |
టీక. ఆలక్ష్మాంబాకుమారుండు = ఆలక్ష్మమ్మపుత్త్రుఁ డయిన, అమలయశుఁడు = నిర్మలకీర్తి గలవాఁ డైన, భావావనీశుండు = భావరాజు, సాధ్విన్ = పతివ్రతయైన, పోలాంబన్ = పోలమను, పెండ్లియై = వివాహమయి, ఒప్పుగన్ = తగునట్లుగా, భూ = భూదేవియొక్క, పరీరంభ = కౌఁగిలింతయందుఁ గల - భూమివహన మనుట, లీలా = వేడుకయే, శీల = స్వభావముగాఁగల, స్థూలంభవిష్ణు = తోరముగాఁ గల - వృద్ధిఁబొందుచున్న దనుట, స్థిర = నిల్కడ యైన, భుజబల = బాహుబలముయొక్క, లక్ష్మీవిశేష = సమృద్ధ్యతిశయముచేత, ప్రయుక్త = ప్రయోగింపఁబడిన - కలుగఁజేయఁబడిన దనుట, ఉద్వేలాశా = దిగంతములయందున్న, దంతి = దంతావలములయొక్క, శుండా = తుండములయొక్క, విలసన = విజృంభణముకొఱ కైన, లఘిమావేశున్ = లఘుత్వప్రవేశము గలవాని, ఇమ్మక్షితీశున్ = ఇమ్మభూపతిని, సుతున్ = పుత్త్రునిగా, కనియెన్ = కాంచెను.
| క. | రాజమహేంద్రవరాధిపు, రీజైత్రవిచిత్రములఁ బరిభ్రాజితుఁ డై | 25 |
టీక. రాజమహేంద్రవర మనెడు, అధిపురీ = పట్టణశ్రేష్ఠముయొక్క, జైత్ర = జయశీలమైన, విచిత్రముల = వింతపనులచేత, పరిభాజితుఁడై = ప్రకాశింపఁబడినవాఁడై, ఆజిఘనుండు = రణశూరుఁ డయిన, ఆయిమ్మమహీజాని = ఆయిమ్మరాజు, ఎంతయుమహిమన్ = మిక్కిలి ప్రభావముచేత, ప్రసిద్ధి గాంచె = ప్రఖ్యాతిఁ జెందెను.
| తే. | ఆమహీలోకవిభుని యర్ధాంగలక్ష్మి | 26 |
టీక. ఆమహీలోకవిభుని = ఆయిమ్మభూవరునియొక్క, అర్ధాంగలక్ష్మి = అర్ధశరీరలక్ష్మి, ఐన = అయినట్టి - అనఁగా భార్య యయిన, కసవమ్మ = కసవాంబ, అనసూయ = అనసూయాదేవియు - అసూయ లేనిదియు, అగుటన్ = అవుటచేతను, ఆర్య = పార్వతీదేవియు - కులీనయు, అగుటన్ = అవుటచేతను, సుప్రసిద్ధమ = తేటతెల్లమె, వినుతికెక్కు = ప్రఖ్యాతి నొందిన, పాతివ్రత్యవిలసనంబు = పతివ్రతామహిమను, వేఱె = ప్రత్యేకముగా, అడుగ నేల = విచారింప నేమిటికి.
| క. | ఆయిమ్మడిధాత్రీతల, నాయకునకుఁ గసవమకును నందను లధిక | 27 |
టీక. ఆయిమ్మడిధాత్రీతలనాయకునకున్ = ఆయిమ్మభూపతికిని, కసపమకును = కసవాంబకును, అధికశ్రీయుతులు = ఘనలక్ష్మీసమన్వితులు, సుజనవిధేయులు = సజ్జనుల కడఁగినవారు, బొమ్మప్రభుండు = బొమ్మరాజును, తిమ్మవిభుండు = తిమ్మరాజు ననఁగా, ఇద్దరు = ఇరువురైన, నందనులు = సుతులు - కల రని శేషము.
| వ. | వారిలోన. | 28 |
టీక. వారిలోనన్ = ఆయిరువురిలోపల.
| ఉ. | పావనమూర్తియై విజయభైరవసద్బిరుదాంకుఁ డై దశా | 29 |
టీక. పావనమూర్తియై = నిర్మలదేహుఁడై - సౌందర్యవంతుండై యనుట, విజయభైరవసద్బిరుదాంకుఁడై = విజయభైరవుఁ డను మేటిబిరుదు గలవాఁడై, దశ = పదియైన, ఆశా = దిక్కు లనెడు, వనితా = కాంతలయొక్క, లలాటతట = అలికప్రదేశములయందుఁ గల, చందనచిత్రకభావ = గంధపుబొ ట్టగుటను, భాక్ = పొందిన, యశశ్శ్రీవిభవ = కీర్తివైభవముచేత, అభిరాముఁడయి = ఒప్పినవాఁడై - అనఁగా శుభ్రకీర్తి యెల్లదిశల వ్యాపించిన దని భావము, జృంభితదానవిహారుఁడై = ప్రశస్తత్యాగపరుఁడయి, ధర్మశీలుఁడై = పుణ్యస్వభావుఁడయి, తిమనృపాలుఁడు = తిమ్మరాజు, ధరిత్రీవలయంబునన్ = భూతలమునందు, వెలసెన్ = ప్రకాశించెను.
| క. | ఉభయకులసిద్ధిఁ దనరెడు, నభినవగుణములఁ బ్రసిద్ధ యగుతిమ్మాంబన్ | 30 |
టీక. త్రిభువన = ముల్లోకములయందు వ్యాపించిన, విభుఁడు = ప్రతాపము గల, ఆకువీటి = ఆకువీడను పట్టణమునకు రాజైన, తిమ్మవిభుఁడు = తిమ్మరాజు, ఒగిన్ = క్రమమున - వయఃప్రాప్తియం దనుట, ఉభయకుల = పుట్టినమెట్టినయింటివారి వంగడములయొక్క, సిద్ధిన్ = నిల్కడచేత, తనరెడు = ఒప్పునట్టి, అభినవగుణములన్ = క్రొత్తలైన సద్గుణములచేతను, ప్రసిద్ధ యగు= ప్రసిద్ధురా లైన - పాతివ్రత్యాదిసద్గుణమహిమచే నుభయకులోద్ధారకురా లయిన దనుట. తిమ్మాంబన్ = తిమ్మమ్మను, విభవమునన్ = వైభవమున, పెండ్లి యాడెను = వివాహ మయ్యెను.
| చ. | పటుబలశాలి తిమ్మనరపాలుఁడు పుత్త్రులఁ గాంచె విక్రమో | 31 |
టీక. పటుబలశాలి = గట్టిబల్మిగల, తిమ్మనరపాలుఁడు = తిమ్మభూపతి, బుధప్రణుతి గాంచిన = పెద్దలస్తోత్రమును బొందిన, తిమ్మమయందు = తిమ్మాంబయందు, పెంపుగన్ = వృద్ధిగా, విక్రమోద్బటున్ = పరాక్రమోద్దండుఁ డైన, పెదవేంకటాద్రి = పెద్దవేంకటాద్రి యనునాతని, ప్రతిపక్షహరున్ = శత్రుసంహారకుఁ డయిన, పినవేంకటు = చిన్నవేంకటాద్రి యనునాతని, మరుద్విటపిసమాన = కల్పవృక్షముతో నీ డయిన, దాన = ఈవిచేత, ఘనున్ = గొప్పవాఁడైన - అనఁగాఁ బ్రసిద్ధినొందిన, వేంకటరాయనిన్ = వేంకట్రాయఁడను నాతని, భవ్యతేజున్ = ప్రతాపశాలియైన, వేంకటవరదున్ = వేంకటవరదుఁ డను నాతనిని, ఈనలువురిని, పుత్త్రులన్ సుతులను, కాంచెన్ = కనెను.
| వ. | అందు. | 32 |
టీక. అందు = ఆనలువురియందు.
| తే. | అమరవరభూమిభృన్మస్తకములఁ గ్రిందు | 33 |
టీక. అమరవరభూమిభృత్ = దేవనగరమైన మేరుపర్వతముయొక్క, మస్తకములన్ = శిఖరములను, క్రిందుపఱచు = తగ్గుఁ జేయుచున్న, నిజ = తనయొక్క, పాదకటక = నితంబప్రదేశముయొక్క, సత్ప్రౌఢిచేత = ఔన్నత్యముచేత ననుట - మేరుపర్వతమునకంటె మించినదని తాత్పర్యము. అర్థాంతరము — అమరన్ = ఒప్పఁగా, వరభూమిభృత్ = రాజశ్రేష్ఠులయొక్క, మస్తకములన్ = తలలను, క్రిందుపఱచు = క్రిందుగాఁ జేయుచున్న - వంచికొనఁజేయుచున్న వనుట. నిజ = తనయొక్క, పాద = చరణములయం దున్న, కటక = నూపురములచేత నైన, సత్ప్రౌఢిచేతన్ = మ్రోఁతచేత ననుట - చినవేంకటాద్రి యెక్కుడుకడిమిచే బిరుదుగాఁ బాదములఁ దాల్చినయందియలఁ జూచి శత్రురాజులు మాఱాడక తలలు వంచుకొందురని తాత్పర్యము, విమల = నిర్మలమైన, ధృతి = ధైర్యముచేతను, కేశవ = వేంకటేశ్వరునికి, ప్రాయణమునన్ = ఉనికి యగుటచేతను - చినవేంకటాద్రి వేంకటేశ్వరుని నిరంతరభక్తిచే ధ్యానించుచుండుటవలన వేంకటేశ్వరస్వామియుఁ జినవేంకటాద్రి హృదయమందే వాసము చేయుచుండె నని తాత్పర్యము. అర్థాంతరము — వేంకటాద్రియ యనన్ = వేంకటాచలమే యనునట్టుగా, పినవేంకటాద్రి = చినవేంకటాద్రిరాజు, వెలయున్ = ఒప్పును.
| చ. | క్షమయు నమోఘవిక్రమము సద్వినయంబు ప్రతాపమున్ సురూ | 34 |
టీక. ఆకువీటిపుర = ఆకువీటిపట్టణమున కధిపతి యయిన, వేంకటరాయఁడు = వేంకటరాయఁ డనురాజు, క్షమయున్ = సయిరణను, అమోఘ = మొక్కవోని, విక్రమము = బీరమును, సద్వినయంబు = మంచినమ్రతను, ప్రతాపమును = వేఁడిమిని, సురూపమును = చక్కఁదనమును, అవికారభావమును = వెక్కురుఁదనము లేమిని, ప్రాభవశక్తియున్ = దొరతనపుఠీవిని, నిత్య = ఎడతెగని, దానశీలము = ఈగినడకను, తగన్ = తగునట్లు, ఒక్కటి = ఒకగుణము, ఒక్కటికిన్ = మఱియొకగుణమునకు, అలంకృతి = సింగారమును, చేయఁగన్ = ఒనర్చునట్లుగా - ఒకటిచే నొకటి ప్రకాశింపఁగా ననుట, తాల్చి = ధరించి - అనఁగా నీగుణములు కలవాఁడై, అతిప్రసిద్ధుఁడై = ఇట్టిసద్గుణములు కలవాఁడు కనుకనే మిక్కిలి ఖ్యాతి జెందినాఁడని సంబంధము, విమలతన్ = నిష్కల్మషత్వముచేత - పాపకృత్యములు చేయనివాఁ డనుట, శోభిలున్ = ప్రకాశించును.
| క. | వేంకటవరదుఁడు వెలయు ని, రంకుశవితరణనిరూఢప్రజ్ఞను రణని | 35 |
టీక. వేంకటవరదుఁడు = వేంకటవరదరాజు, నిరంకుశ = అడ్డపాటులేని, వితరణత్యాగములందు, నిరూఢ = తీర్పు గల, ప్రజ్ఞను = బుద్ధిచేతను, రణ = కయ్యముచేత, నిశ్శంకిత = జంకు లేనిదిగాఁ జేయఁబడిన, ప్రాభవమునన్ = ఏలుబడిచేతను - అనఁగాఁ జక్కఁగా యుద్ధము చేయువాఁ డనుట, ఆకలంకిత = కలక లేనిదిగాఁ జేయఁబడిన, కీర్తిప్రతాపలక్ష్ముల = పొగడువేడుములసిరులయొక్క, మహిమన్ = ఎక్కువచేతను, వెలయున్ = ప్రకాశించును.
| తే. | ఇట్టి యన్వయపరిశుద్ధి యింపుమీఱ | 36 |
టీక. ఇట్టి = ఈపూర్వోక్తమయినట్టి, అన్వయ = వంశముయొక్క, పరిశుద్ధి = గరగరిక, ఇంపు మీఱన్ = ముద్దు చెలఁగఁగా, ఇది (సతిసప్తమి) శ్రీవిరూపాక్షస్వామియందుఁగల, భక్తివిశేష = భక్త్యతిశయముచేత, విమల = కసటువాసిన, హృదయుఁ డగుచున్ = ఉల్లము గలవాఁ డగుచును, సంగీత = పాటచేతను, సాహిత్య = చదువుచేతను, నిత్య = నిశ్చల మగు, సరస = తెలివరులతోడనగు, గోష్ఠీ = కూటువయందైన, వినోదైక = వేడుకయొకటనే, నిరతుఁ డగుచున్ = ఇచ్ఛ కలవాఁ డగుచును. కర్తృక్రియలు పైపద్యమున.
| క. | వడిగలతనాన నీవిని | 37 |
టీక. వడిగలతనానన్ = శౌర్యముచేతను, ఈవిని = త్యాగముచేతను, విడిముడిపసన్ = ధనసంపత్తిచేతను, ప్రాభవమున = ప్రభుత్వముచేతను, విజయనగరిలోన్ = విజయనగరములో, కడు = మిక్కిలి, ఎన్నన్ = గణించుటకును, ఏర్చన్ = ఇవి యని యేర్ప రించుటకును, కల = కలిగినట్టి - తగిన వనుట, మేల్నడకలన్ = మేటివర్తనలచేత, పెదవేంకటాద్రిరాజు, ఒప్పున్ = ప్రకాశించును.
| చ. | విడువక యాకువీటిపెదవేంకటభూపతిసత్ప్రతాపముం | 38 |
టీక. ఆకువీటి = ఆకువీటిపట్టణప్రభువైన, పెదవేంకటభూపతి = పెద్దవేంకటాద్రిరాజుయొక్క, సత్ప్రతాపము = ఉజ్జ్వలమైన పరాక్రమమును, కడు = మిక్కిలి, తెలుపైన = తెల్లనైనట్టి, కీర్తియున్ = యశమును - ఈరెండు కర్తలు, జగంబుల నన్నిఁటిన్ = లోకముల నెల్లను, మించి = అతిక్రమించి, ముంచినన్ =మునుఁగఁజేసినను - కీర్తిప్రతాపప్రవాహము జలప్రళయమువలె లోకముల నెల్ల ముంచె ననుట, జడధిశయుండు = సముద్రశాయి యయిన నారాయణుఁడు, ఇప్పుడు = ఈవేళ, నాదు = నాయొక్క, విరాణ్మయ = విరాడ్రూపమైన, మూర్తికిన్ = దేహమునకు - ప్రళయమున హరి విరాణ్మూర్తి యయి సముద్రములోఁ బవళించుట శాస్త్రసిద్ధము, నవ = క్రొత్తయయిన, కుంకుమంబు = కుంకుమపుఁబూఁతయు, తెలి = తెల్లనైన, పూవులు = పుష్పములచే నయిన, పూజయున్ = అర్చనయు, అబ్బె నంచున్ = కలిగె ననుచు, ఆత్మలోన్ = హృదయమున, సంతసిల్లున్ = ఆనందించును.
| ఉ. | చేకొని యాకువీటివిభు శ్రీపెదవేంకటుఁ జెంది యాత్మలో | 39 |
టీక. మహి = భూమిదేవి, ఆకువీటివిభు= ఆకువీటిపురాధీశ్వరుఁడైన, శ్రీపెదవేంకటున్ = పెదవేంకటాద్రిరాజును, చేకొని = వరియించి, చెంది = కూడి - పాలింపఁబడినదై యనుట, ఆత్మలో = హృదయమునందు, అనేకల = ఏకలము గానివానియొక్క, సద్గుణాప్తిచేన్ = సుగుణ ప్రాప్తిచేత - హేతువు, ఏకల = వరాహముయొక్క, సద్గుణంబు = సుగుణము, ఎన్నదు = గణింపదు -రసికశిఖామణి యయిన పెదవేంకటాద్రిని గూడి యాతనిగుణముల మరిగినది గనుక మృగముయొక్క గుణములను మెచ్చనిదాయె ననుట, అనేక = పెక్కులయిన, లసత్ = ప్రకాశింపుచున్న, గుణ = గుణములు గలవస్తువుయొక్క, ఆప్తిచేన్ = ప్రాప్తిచేత, ఏక = ఒకటైన - లసద్గుణంబును ఎన్నదని యర్థాంతరము, అశేషభోగ = శేషభోగములు కానివానియొక్క, లీలాకలనంబుచేతన్ = విలాసానుభవముచే - ఇదియు హేతువు, శేష = ఆదిశేషునియొక్క, భోగముల = పడగలయొక్క, కల్మి = విలాససంపదను, తలంపదు = ఎన్నదు - పెదవేంకటాద్రిలీలలను గన్నది కాన సర్పక్రీడను మెచ్చనిదయ్యె ననుట, ఆశేష = సమస్తములైన, భోగ = సుఖానుభవములయొక్క, లీలాకలనంబుచేతన్ = విలాసక్రియచేత, శేష = కొద్దియయిన - భోగములకల్మిని తలంపదని యర్థాంతరము, మఱి = ఇంక, కరులన్ = అష్టదిగ్గజములను, గిరులన్ = సప్తకులపర్వతములను, చెప్ప నేటికిన్ = వాకొన నేల. కేవలభగవదంశసంభూతము లైనవరాహాదిశేషులే యిటు లైనచో నితరములఁ జెప్ప నేల యని తాత్పర్యము.
| తే. | ఈకరణి ధాత్రి వెలసినయాకువీటి | 40 |
టీక. ఈకరణిన్ = ఈవిధమున, ధాత్రిన్ = భూమియందు, వెలసిన = ఒప్పిన, ఆకువీటి = ఆకువీటిపురాధ్యక్షుఁడైన, తిమ్మరాహుత = తిమ్మరాజాగ్రణియొక్క, తనయుఁడు = కొమరుఁడైన, ఉత్తీర్ణ = లోకము నతిక్రమించిన, కీర్తి = యశమునందు, పరుఁడు = సక్తుఁ డైన, పెదవేంకటాద్రిభూవరుఁడు = పెదవేంకటాద్రిరాజు, చేయు = ఒనర్చునట్టి, సేవలు = వందనములు, ఇంపుగన్ = ఇష్టముగ, కైకొని= గ్రహించి, దైవమునకు = నాయిష్టదేవతకు.
| క. | లోకైకస్తుత్యునకు ని | 41 |
టీక. లోక = జనులచేత, ఏక = ముఖ్యముగ, స్తుత్యునకు = స్తోత్రము చేయఁదగినవానికి, నిరాకృత = పోఁగొట్టఁబడిన - ఇది జనురాదిశబ్దమునకు విశేషణము, నతజన = అభివాదకులయొక్క, జనుర్జరామృత్యునకు = పుట్టువుముదిమిచావులు గలవానికి, త్రైకాల్య = భూతభవిష్యద్వర్తమానకాలముల మూఁటను, సత్యునకున్ = నిత్యుఁ డయినవానికి, పాణౌకృత = పెండ్లాడఁబడిన, గిరిరాడపత్యునకున్ = పార్వతి గలవానికి.
| క. | అధ్యాత్మతత్త్వవిద్యా | 42 |
టీక. ఆధ్యాత్మతత్త్వవిద్యా= బ్రహ్మవిద్యచేత, సాధ్యునకు = సాధింపఁదగినవానికి - తెలియఁదగినవాని కనుట ఇతరవిద్యలచే నెట్టివారిచేతను సాధింపఁదగిన వాఁడు గాఁడని భావము, సమస్త = ఎల్లరగు, యోగిజన = తపోవంతులయొక్క, హృత్కమల = మానసాబ్జములచేత, ఆరాధ్యునకు = పూజింపఁదగినవానికి, కాల = కాలముచేతను, దిక్ = దిక్కులచేతను, అనవరోధ్యునకున్ = అడ్డగింపఁబడఁదగనివానికి, అధ్యుషిత = ఉనికి చేయఁబడిన, తిగ్మరుచి = వేఁడివెలుంగుయొక్క, మధ్యునకున్ = నడుముగలవానికి - త్రిమూర్తులును మార్తండమండలమధ్యవర్తు లగుట వేదనిష్ఠము.
| క. | శంకారుజాపహృత్యగ, దంకారున కచలితామృతప్రియముఖస | 43 |
టీక. శంకా = భయ మనెడు, రుజా = నొప్పియొక్క, అపహృతి= పోఁగొట్టుటయందు, అగదంకారునకున్ = వెజ్జగువానికి - ఆశ్రితులకు జననాదులవలనఁ గలుగుభయమును బాపువాఁ డని భావము, అచలిత = చలింపఁబడని - అనఁగా నెడవాయనిముఖశబ్దమునకు విశేషణము, ఆమృత = సుధవలె, ప్రియ = ఇంపయిన, ముఖవాక్కులయొక్క, (ఇట లక్షణ), సత్యంకార = నిజమైన - అనఁగా నిశ్చలమైన, భక్తి = భక్తియొక్కయు, యుక్తి = కూడికచే, అకలంక = కాలుష్యము లేకుండునట్లుగా, ఆరచిత = మించఁజేయఁబడిన, ఆర్య= పెద్దలయొక్క, నుతి = స్తోత్రములే, అలంకారునకున్ = తొడవుగాఁ గలవానికి - కేవలభక్తితోడ సుజనులు చేయు స్తోత్రమునకు సంతసించువాఁ డని భావము.
| క. | ప్రార్థనపరసురసార్థహి, తార్ధకృతత్రిపురదైత్యహతికిన్ వేదాం | 44 |
టీక. ప్రార్థన = వేఁడుకోలునందు, వర = సక్తులైన - అనఁగాఁ బ్రార్థించుచున్న, సురసార్థ = వేల్పుగుమికి, హిత = మేలైన, అర్థ = ప్రయోజనముకొఱకు, కృత = చేయఁబడిన, త్రిపురదైత్య = త్రిపురాసురులయొక్క, హతికి = చావు గలవానికి - అనఁగా దేవతలెల్లఁ బ్రార్థింపఁగా వారికొఱకుఁ ద్రిపురాసురులఁ జంపెనని భావము, వేదాంత = ఉపనిషత్తులయొక్క, అర్థ = ఆర్థముయొక్క, ఆవన = పాలనమునందుఁగల, లీలా = విలాసముచేత, చరితార్థీకృత = సార్థకములుగా నొనర్పఁబడిన, బహు = అనేకులైన, మహర్షి = గొప్పఋషులయొక్క, హర్షిత = సంతసమందిన, మతికిన్ = మనస్సు గలవానికి - అనఁగా వేదాంతార్థానుసరణంబుగఁ దా నటించి మహర్షులయెన్నికలను సఫల మొందించెనని భావము.
| క. | దక్షమఖధ్వంసునకుం, జక్షూభవదనలకుముదసఖహంసునకున్ | 45 |
టీక. దక్ష = దక్షప్రజాపతియొక్క, మఖ = జన్నమును, ధ్వంసునకు = చెఱిపినవానికి, చక్షూభవత్ = నేత్రము లగుచున్న, అనల = అగ్నిదేవుఁడును, కుముదసఖ = కలువఱేఁడును, హంసునకున్ = సూర్యుఁడు గలవానికి, భిక్షా = బిచ్చమందు, సరిరంసునకున్ = క్రీడించునిచ్ఛతోఁ గూడుకొన్నవానికి - భిక్షాటనమూర్తి కనుట, వీక్షా = చూపుచేత, సఫలిత = నెఱవేర్పఁబడిన, మనోజ = మన్మథునియొక్క, విజిఘాంసునకున్ = చంప నిచ్ఛ గలవానికి - మూఁడవకంట మన్మథు నేర్చినవాని కనుట.
| క. | పశ్యత్ఫాలున కతిదృ, గ్దృశ్యద్రష్టాదిభేదధీజాలునకున్ | 46 |
టీక. పశ్యత్ = జూచుచున్న, ఫాలునకు = నుదురు కలవాని కనుట - నుదుటఁ గన్ను గలవాని కనుట, అతిదృక్ = చూడనతిక్రమించినవాఁడు, దృశ్య = చూడఁదగినవాఁడు, ద్రష్ట = చూచువాఁడును, ఆది = ఇవి మొదలుగాఁ గల, భేద = భిన్న మొందిన, బుద్ధి = బుద్ధులయొక్క, జాలునకున్ = సమూహము గలవానికి, ధీమంతులును దమతమబుద్ధిబలంబునఁ దన్నుఁ జూడరానివాఁ డనియుఁ జూడఁదగినవాఁ డనియుఁ దా నొరులఁ జూచువాఁ డనియు నిట్లు భిన్నభావంబులు నిరూపణము చేయుదురని భావము, వశ్య = లోకువ చేసికొనఁదగిన, అవిద్యునకున్ = మాయ గలవానికి - మాయ దా నందఱ మోహింపఁజేసినను నీశ్వరుఁ డట్టిమాయకుఁ దా మోహ మడరించునని భావము, శమ = ఓర్పుచేత - ఇది దమాదుల కుపలక్షణము, అవశ్య = ముఖ్యముగ, ఆసాద్యునకున్ = పొందఁదగినవానికి - శమదమాదిగుణములు గలవారికే లభ్యుండని భావము, నిత్య = నిత్యమైన, వైశద్యునకున్ = నిర్మలత్వము గలవానికి - నిష్కళంకుఁ డనుట.
| క. | దేవాసురనరతిర్యక్, స్థావరబహుజంతుపూర్ణసంఖ్యాతిగరా | 47 |
టిక. దేవ = వేలుపులు, అసుర = రక్కసులు, నర = మానుసులు, తిర్యక్ = పసిపులుంగులు లోనగునవి, స్థావర = నిలువరములు ననెడు, బహు = పెక్కులైన, జంతు = మేతాల్పులచేత, పూర్ణ = నిండిన, సంఖ్యాతిగ = ఎన్నికకు మీఱిన, రాజీవభవాండ = తమ్మిచూలిగ్రుడ్డు లనెడి, ఫల = మఱ ఱిపండ్లయొక్క, ఆవిర్భావ = పుట్టుకకు, ఆకర = ఇరవయిన, వపుః = మే ననెడి, ఉదుంబరక్ష్మాజునకున్ = మఱ్ఱిమ్రాను గలవానికి - అనఁగా నసంఖ్యాతచరాచరజంతుసంఘాతసంయుతబ్రహ్మాండభాండసహస్రంబులు వటఫలంబులు వటకుటంబునం బోలెఁ దనగాత్రంబున నతిమాత్రంబుగ నుప్పతిల నొప్పువాఁడని భావము.
| క. | దీపితరాగశివాత, న్వీపుండ్రేక్షునకు నాకువీటిపురాంక | 48 |
టీక. దీపిత = ప్రజ్వలితమైన, రాగ = అనురాగముగల - అనఁగాఁ గామోద్రిక్తురాలైన దనుట, శివా = పార్వతీదేవి యనెడు, తన్వీ = కాంతకు, పుండ్రేక్షునకున్ = మన్మథుఁ డైనవానికి, (ఆకువీటిపురము), అంక = చిహ్నముగాఁ గల, శ్రీ = సంపద్విశిష్టుఁడగు, పెదవేంకటనృప = పెదవేంకటాద్రిరాజుయొక్క, ధీరూప = బుద్ధిస్వరూపమయిన, అంబక = నేత్రములకు, లక్షునకున్ = విషయమైనవానికి - అనఁగాఁ బెదవేంకటాద్రి వాలాయము నీశ్వరుని దనహృదయమున ధ్యానించుచుండునని భావము, విరూపాక్షునకున్ = ఇట్టివిరూపాక్షస్వామికి - మీఁదటి కన్వయము.
| వ. | సభక్తికసమర్పితంబుగా నాయొనర్పంబూనిన రాఘవపాండవీయంబు | |
టీక. సభక్తిక = భక్తితోఁ గూడుకొన్నట్టు, సమర్పితంబుగాన్ = ఒసఁగఁబడ్డదిగా, నా = నాయొక్క, ఒనర్ఫన్ = రచియించుటకు, పూనిన = కడంగిన, రాఘవపాండవీయంబునకున్ = రాఘవపాండవీయమను గ్రంథమునకు, కథాప్రారంభము = కథారంభము, ఎట్టిదనినన్ = ఎటువంటిదనఁగా.
