రసార్ణవాలంకారము/రసార్ణవాలఙ్కారము
ప్రకాశవర్షకృత[1]
రసార్ణవాలఙ్కారము
ప్రథమపరిచ్ఛేదము—‘దోషప్రమోషము'
పద,వాక్య,వాక్యార్థదోషములు.
చతుర్దశపదదోషములు.
అసాధువు, అనిబద్ధము, కష్టము, క్లిషము, అనర్థకము, అపుష్టార్థము, గూఢోక్తి, అప్రతీతము, ససంశయము, నేయార్థము, అసమర్థము, అప్రయోజకము, దేశ్యము, గ్రామ్యము [అసభ్యము, అమంగళము, ఘృణాకరము.]
| 1. | పదే వాక్యే ౽థ వాక్యార్థే దోషవర్గస్వయం త్రిధా | |
| 2. | [అసాధుచా] నిబద్ధం చ కష్టం క్లిష్ట మనర్థకమ్ | |
| 3. | నేయార్ధ మసమర్థం చ యచ్చ తత్రా ప్రయోజకమ్ | |
| 4. | శబ్దశాస్త్రవిరుద్ధం య త్త దసాధు నిగద్యతే | |
| 5. | ప్ర++చ్చార్యవర్ణస్తు కష్టం శ్రవణదుర్భగమ్ | |
| 6. | పాదపూరణమాత్రం య త్తచ్చ++ దనర్థకమ్ | |
| 7. | అప్రసిద్ధార్థసమ్బద్ధం గూఢోక్తి రభిధీయతే | |
| 8. | యత్రార్థాన్తరసమ్బంధ స్తద్వ దన్తి ససంశయమ్ | |
| 9. | అసమర్థంతు య ద్బద్ధం రూఢివర్త్మవ్యతిక్రమాత్ | |
| 10. | దేశ్య+ధవా[?] యన్న్యస్తం దేశరూఢిగతం పదమ్ | |
చతుర్దశవాక్యదోషములు.
శబ్దహీనము, క్రమభ్రష్టము, విసంధి, పునరుక్తి, వ్యాకీర్ణము, భిన్నవృత్తము [వర్ణభ్రంశము; యతిభ్రంశము.], సంకీర్ణము, గర్భితము, భిన్నలింగము, భిన్నవచనము, ఖంజము, న్యూనోపమ, అధికోపమ, [శ్లేషాదిగుణహీనము?], గుణత్రయము, దోషత్రయము, శబ్దగుణములు (శ్లేష, సమత, సుకుమారత), అర్థగుణములు, ఉభయగుణములు.
| 11. | సాక్షాత్తత్ స్మృతి హేతుత్వా త్రివిధా+++భవేత్ | |
| 12. | వ్యాకీర్ణం భిన్నవృత్తం చ సంకీర్ణ గర్భితం తథా | |
| 13. | శ్లేషాదిగుణహీనం చ వాక్యదోషా శ్చతుర్దశ. | |
| 14. | శబ్దార్థవ్యుత్క్రమో యత్ర క్రమభ్రష్టం తదిష్యతే | |
| 15. | తాదృక్పదపదార్థానాం నిబద్దే పునరుక్తిమత్ | |
| 16. | యోజనా యత్ర తద్వాక్యం వ్యాకీర్ణ మభిధీయతే | |
| 17. | త ద్వర్ణ యతి భేదేన ద్విధా తద్జ్ఞె రుదాహృతమ్ | |
| 18. | వాక్యాన్తరసగర్భం య త్త ద్వాక్యం గర్భితం విదుః | |
| 19. | యస్మిన్ వచనవైషమ్య ముపమానోపమేయయోః | |
| 20. | క్రియావిరహితం వాక్యం ఖఞ్జ మి త్యభిధీయతే | |
| 21. | విశేషణాధికౌపమ్యం విజ్ఞేయ మధికోపమమ్ | |
| 22. | [తద్వి]పర్యయతో దోషాస్త్రీధా వాక్యే వ్యవస్థితాః | |
| 23. | అర్థవ్యక్తిః ప్రసాద శ్చ కాన్తి రిత్యర్థసంశ్రయాః | |
శ్లేషవిపర్యయము, సామ్యవిపర్యయము, సౌకుమార్యవిపర్యయము, అర్థవ్యక్తివిపర్యయము, ప్రసాదవిపర్యయము, కాంతివిపర్యయము, ప్రౌఢివిపర్యయము, మాధుర్యవిపర్యయము, ఔదార్యవిపర్యయము, నిస్సమాధి.
| 24. | తత్ర త చ్ఛిథిలం వాక్యం భవేత్ శ్లేషవిపర్యయః | |
| 25. | తత్కఠోరం భవే ద్యత్ర సౌకుమార్యవిపర్యయః | |
| 26. | అప్రసన్నం తదే వాహు ర్యః ప్రసాదవిపర్యయః | |
| 27. | ++శ్శబ్దార్థయోః ప్రౌఢి రప్రౌఢి స్త ద్విపర్యయః | |
| 28. | నిరలఙ్కారమ్ [ఇత్యా]హు రౌదార్యస్య విపర్యయః | |
వాక్యార్థదోషములు పదునాఱు
అపారము, వ్యర్థము, ఏకార్థము, ససంశయము, అపక్రమము, ఖిన్నము, అతిమాత్రము, విరసము, పరుషము, హీనోపమ, అధికోపమ, విసదృశోపమ, అప్రసిద్ధోపమ.
| 29. | అపార్థం వ్యర్థ మేకార్థం ససంశయ మపక్రమమ్ | |
| 30. | హీనౌపమ్యాధికౌపమ్యే తథా విసదృశోపమమ్ | |
| 31. | అశ్లీలం చ విరుద్ధం చ వాక్యార్థే పోడశస్మృతాః | |
| 32. | యదప్రయోజనం యచ్చ గీతార్ధం వ్యర్థ మేవచ | |
| 33. | ససంశయం తు యత్ప్రాహు ర్యత్రార్థస్య న నిశ్చయః | |
| 34. | జాత్యాద్యుక్తా +++ఢం ఖిన్న మి త్యభిధీయతే | |
| 35. | అప్రాకృతరసం జ్ఞేయం విరసం [రస]కోవిదైః | |
| 36. | హీనంయత్రోపమానంస్యాత్సో౽ర్థోహీనోపమః స్మృతః | |
| 37. | అతుల్య ముపమానం చే ద్భవే ద్విసదృశోపమమ్ | |
నిరలంకారము, అశ్లీలము, విరుద్ధము:- మూఁడువిధములు, ప్రత్యక్ష విరుద్ధము, అనుమానవిరుద్ధము, ఆగమవిరుద్ధము, త్రివిధమగు ప్రత్యక్షవిరుద్ధము దేశవిరుద్ధము, అనుమానవిరుద్ధము, లోకవిరుద్ధము [కాలవిరుద్ధము?], యుక్తివిరుద్ధము, ప్రతిజ్ఞావిరుద్ధము, ఔచిత్యవిరుద్ధము, ధర్మశాస్త్రవిరుద్ధము, అర్థశాస్త్రవిరుద్ధము, కామశాస్త్రవిరుద్ధము.
| 38. | నిరలఙ్కార మిత్యాహు రలఙ్కారవివర్జితమ్ | |
| 39. | ప్ర[త్యక్ష?]వ్యాహతమ్ వస్తు విరుద్ద మభిధీయతే | |
| 40. | ప్రత్యక్షవ్యాహతం దేశకాలలోకవిరోధకృత్ | |
| 41. | ధర్మార్థకామశాస్త్రాణాం విరోధ స్త్వాగమోద్భవః | |
| 42. | తత్ర దేశ విరుద్ధం త ద్యత్ర్ +++ న యద్భవేత్ | |
| 48. | తత్తు యుక్తివిరుద్ధం స్వా దవిచారేణ [యత్కృతమ్] | |
| 44. | తత్ప్రతిజ్ఞావిరుద్ధం స్యాత్ ప్రతిజ్ఞా యేన బాధ్యతే | |
| 45. | అర్థశాస్త్రవిరుద్ధం తద్ జ్ఞేయం నీతిబహిష్కృతమ్ | |
ఇతి రసార్ణవాలఙ్కారే దోషప్రమోషో నామ
ప్రథమః పరిచ్ఛేదః.
————
రసార్ణవాలంకారము
ద్వితీయపరిచ్ఛేదము—"గుణోపాదానము.”
నిర్దుష్టమైనను గావ్యము గుణయుక్తము కానిచో సాధువుగా నెంచఁబడదు.
| 1. | [2]నిర్దుష్టస్యాపి కావ్యస్య గుణోపాదాన మంతరా | |
| 2. | నహి కుష్ఠాదిభి ర్దోషై రహితం కామినీవపుః | |
శబ్దగుణము లిరువదిరెండు. శ్లేష, ప్రసాదము, సమత, మాధుర్యము, సుకుమారత, సౌకుమార్యము.
| 3. | తేషు శబ్దగుణా స్తావత్ ద్వావింశతి రుదీరితాః | |
| 4. | శ్లేష్య ప్రసాదః సమతా మాధుర్యం సుకుమారతా | |
| 5. | ఓజశ్చ పునరౌర్జిత్య మ[థ] ప్రేయః సుశబ్దతా | |
| 6. | సామ్మిత్యం భావికత్వం చరీతి రుక్తి స్తథైవ చ | |
| 7. | యత్ర బద్ధో సంక్లిష్టః స శ్లేషః కవిభిః స్మృతః | |
| 8. | బన్ధో మృదుస్ఫుటోన్మిశ్రవర్ణజన్మా న సఙ్కరః | |
| 9. | అర్ధోచితవచోబన్ధో మాధుర్య మభిధీయతే | |
| 10. | ద్వితీయతుల్యా++నాం సర్వే చాసమయోగినః | |
| 11. | రేఫద్వయసమోపేతో నై++క్వచి దిష్యతే | |
6. అర్థవ్యక్తి, 7. కాంతి, 8. ఔదార్యము, 9. ఉదాత్తము, 10. ఓజస్సు, 11. ఔర్జిత్యము, 12. ప్రేయస్సు, 13. సుశబ్దత, 14. సమాధి, 15. సౌక్ష్మ్యము, 16. గాంభీర్యము, 17. సంక్షేపము, 18. విసరము, 19. సమ్మితత్వము, 20. భావికత్వము, 21. రీతి, 22. ఉక్తి.
| 12. | నారా దేకో౽పి బహవో వినా చిత్ర++ ధనాత్ [?] | |
| 13. | అన్యోన్యమృదుసంయోగః స్వల్పో దోషాయ(కల్ప]తే | |
| 14. | అతిప్రసఙ్గదోషస్తు ప్రతీత్యైవ నిరస్యతే | |
| 15. | అర్థవ్యక్తింతువిద్వాంసః ప్రాహుః సంపూర్ణవాక్యతామ్ | |
| 16. | వదన్తి బన్ధవైకట్య మౌదార్యం కవిపుంగవాః | |
| 17. | ఓజస్సమాసభూయస్త్వం తద్ [ద్వంద్వా?] పదపద్ధతిః | |
| 18. | ప్రేయార్థపదవిన్యాసః ప్రేయః కవిభి రిష్యతే | |
| 19. | సమాధిర్[అన్యధ]ర్మస్య భవే దన్యత్ర రోపణమ్ | |
| 20. | ధ్వనిమత్తా తు గాంభీర్య మార్యైర్ [ఏష] గుణః స్మృతః | |
| 21. | వ్యస్తం విస్తార ఇ త్యాహు రభిధానవిశారదాః | |
| 22. | భావాభివ్యంజకా వాణీ భావికత్వ ముదాహృతమ్ | |
| 23. | [వినా?]న్తరేణ చార్థస్య భణనా దుక్తి రిష్యతే | |
శ్లేష, ప్రసాదము, సమత.
| 24. | తేషాం[చ ల]క్షణం బ్రూమ స్తత్సద్భిః పరిభావ్యతామ్ | |
| 25. | యత్ర ప్రకట ఏవార్థః స[ప్రసా]దో గుణః స్మృతః | |
మాధుర్యము, సౌకుమార్యము, అర్థవ్యక్తి, కాంతి, ఉదారత్వము, ఉదాత్తత, ఓజస్సు, ఔర్జిత్యము, ప్రేయస్సు, సుశబ్దత, సమాధి, సౌక్ష్యము, గాంభీర్యము, సంక్షేపము, విస్తరము, సమ్మితత్వము, భావికత్వము, రీతి, ఉక్తి.
| 26. | క్రోధా దవాప్య తీవ్రత్వం మాధుర్య మభిధీయతే | |
| 27. | అర్థవ్యక్తిః పదార్థానాం స్వరూపకథనం విదుః | |
| 28. | ఉదారత్వ మితి ప్రాహు రుత్కర్షం విభవస్య తు | |
| 29. | ప్రారంభేషు చ సం+++జః సుకవయో విదుః | |
| 30. | ప్రేయః ప్రియపదార్థానా ముపన్యాసః ప్ర[కీర్తితః] | |
| 31. | వ్యాజే నాన్యార్థభజనం సమాధి రభిధీయతే | |
| 32. | శాస్త్రార్థసవ్యపేక్షత్వం గాంభీర్య మితి కీర్తితమ్ | |
| 33. | (విస్తారం]పున రర్థస్య విస్తరం తద్విదో విదుః | |
| 34. | భావయుక్తత్వ మాచార్యై ర్భా[వికత్వమ్] ఇతి స్మృతమ్ | |
| 35. | సంవృతా సంవృతప్రాయ ముక్తి రర్థస్య బోధనమ్ | |
కొన్నియెడల దోషములు గుణములే యగు, అట్టిదోషములు నలువది చెప్పఁబడుచున్నవి.
పదదోషములు: అసాధువు, అనిబద్దము, కష్టము, క్లిష్టము
| 36. | చత్వారింశత్త దుచ్యంతే తేచ వైశేషికా గుణాః | |
| 37. | యథా న బాధతే స్కన్ధో యథా 'బాధతి' బాధతే | |
| 38. | శ్రుతే రవల్లభం కష్టం తన్న దుర్వాచకాదిషు | |
అనర్థకము, అపుష్టార్థము, గూఢార్థము, అప్రతీతము, సందిగ్ధము (ససంశయము), నేయార్థము, అసమర్థము, అప్రయోజకము, దేశ్యము, గ్రామ్యము, వక్రిమ, అశ్లీలము, సిద్ధము.
| 39. | అనర్థకం న దుష్టం స్యా ద్యమకాద్యుపయోగి యత్ | |
| 40. | పదాంతరప్రతీ[త్యర్థం] గూఢార్థ మపి సుందరమ్ | |
| 41. | సందిగ్ధం ప్రకరణాది విశేషావగ++[ణః] | |
| 42. | ప్రహేలికాదివాక్యేషు నేయార్ధ మపి శోభతే | |
| 43. | అప్రయోజక మిచ్ఛన్తి జాత్యాదౌ తద్విదోగుణమ్ | |
| 44. | +++లక్షితం గుప్త మపి గ్రామ్యం న దుష్యతి | |
| 45. | శివలింగాదిశ+++స్యా సమ్యక్త్వభావనా | |
| 46. | స్మృతిహేతుత్వయోషం[?]తువక్రిమా[నైవబాధ]తే | |
| 47. | కింతు వైదగ్ధ్య మ్మునృద్య జఠరం వ్యాధికోపనాత్ | |
| 48. | అసభ్యస్మృతిహేతోస్తు సిద్ధ మ ప్యభిధీయతే | |
| 49. | అమంగళస్తృతే ర్హేతు ర్గుణో సభ్యసృతి ర్యథా | |
| 50. | క్వచి దాశ్రయసౌన్దర్యా ద్ధత్తే శోభా మసా ధ్వపి | |
| 51. | + + వశవిశేషా చ్చ దురుక్త మపి శోభతే | |
| 52. | గుణత్వం పదదోషాణాం దిఙ్మాత్రేణ ప్రదర్శితమ్. | |
[పదదోషములగుణత్వము సంపూర్ణము.]
——————
| | ఇదానీం వాక్యదోషాణా మపి కిఇ్చిత్ ప్రచక్ష్మహే. | |
శబ్దహీనము, క్రమభ్రంశము, విసంధి, పునరుక్తి, వ్యాకీర్ణము, ఛందోభంగము, సంకీర్ణము, భిన్నలింగత్వము, భిన్నవచనము, ఖంజము, న్యూనోపమ.
| 53. | శబ్దహీనం న దోషాయ భాషాచిత్రేషు కల్పతే | |
| 54. | క్రమభ్రంశ మపి ప్రాహు[ర్న]దోషం సూరయ స్తదా | |
| 55. | తద్విసన్ధీతి నిర్దిష్టం నప్రగృహ్యా+++కమ్ | |
| 56. | న దోషః పునరుక్తే౽పి ప్రత్యు తేయ మలం[కృతిః] | |
| 57. | యదోచ్చారణభంగః స్యా త్సంయోగాదేర +++ | |
| 58. | ధాతుభేదేన దుష్యేత స్వరసంధికృతా++ | |
| 59. | లుప్తే పదాన్తే శిష్టస్య పదత్వం నిశ్చితం యథా | |
| 60. | పర్యాయేణ ద్వయో ర్యత్ర వాక్యం ప్రశ్నోత్తరాదిషు | |
| 61. | ...................... విదు ర్బుధాః | |
| 62. | +++భిన్నలిఙ్ఞత్వం యత్రో ద్వేగో న ధీమతామ్ | |
| 63. | నఖఞ్జమపి దోషాయ క్రియాపేక్షా న యత్ర తు | |
| 64. | న్యూనోపమ మపి ప్రాయః సుప్రసిద్ధం న దుఃష్యతి | |
| 65. | యథోపపత్తికృతిభి రుపమానం ప్రయుజ్యతే | |
| 66. | యత్కిఞ్చిత్కాన్తిసామ్యాత్తు శశినై వోపమీయతే | |
అధికోపమ, శైథిల్యము, బందవైదగ్ధ్యనిస్పృహ, శబ్దాడంబరమునకై వైషమ్యము, నేయార్ధము, అప్రసన్నము, శృఙ్గారాదులనప్రౌఢి, అనిర్వ్యూఢము, నిరలంకారము, ఋజుమార్గము, వాక్యార్థదోషముల గుణత్వము, ఉన్మత్తవాక్యాపార్థము, వ్యర్థము, ఏకార్థకవాక్యము, ఖిన్నము, అత్యుక్తి.
| | ఏవ మే వాధికౌపమ్యే న దోషం తద్వి[దో విదుః]. | |
| 67. | సుకుమారార్థబన్దేషు గౌడై శ్శిథిల మిష్యతే | |
| 68. | +++[అథా]దిభేదేన యది వా కవికౌశలాత్ | |
| 69. | గణయన్తి న వైషమ్యం [శబ్దాడమ్బర]తత్పరాః | |
| 70. | దీప్త మి త్యపరై ర్భూమ్నా కఠోర మపి బధ్యతే | |
| 71. | అప్రసన్న మపి ప్రాయశ్చిత్రాదా వితి నిశ్చయః | |
| 72. | అప్రౌఢి మపి శంసన్తి శృఙ్గారాదిషు తద్విదః | |
| 73. | పూర్వోత్తరార్థసన్దానే నిరలఙ్కార మిష్యతే | |
| 74. | అథ వాక్యార్థదోషాణా మదోషః ప్రతిపద్యతే | |
| 75. | తత్ర ప్రత్యుత సూక్తార్థో నిహ[న్తి నిహి]తం రసమ్ | |
| 76. | రసాక్షిప్తధియం వాక్యం నైకార్థ మపి దుష్యతి | |
| 77. | స్యా దలఙ్కార ఏవాసౌ న దోష ఇతి మే మతిః | |
| 78. | న ఖిన్న మపి దోషాయ యత్ర చ్ఛాయా నహీయతే | |
| 79. | కాన్తం భవతి సర్వస్య లోకసీమానువర్తినః | |
పరుషము, హీనోపమ, అధికోపమ, అప్రసిద్ధోపమ, అశ్లీలము, దేశవిరోధము, కాలవిరోధము, లోకవిరోధము, యుక్తివిరోధము, ఔచిత్యవిరోధము, ప్రతిజ్ఞావిరోధము, ధర్మశాస్త్రవిరోధము, అర్థశాస్త్రవిరోధము, కామశాస్త్రవిరోధము, కళాశాస్త్రవిరోధము.
| 80. | లలితో మార్గ ఇత్యస్మి న్నతిమాత్ర మపీష్యతే | |
| 81. | హీనోపమం న దోషాయ యత్రోద్వేగో నధీమతామ్ | |
| 82. | నదో +++[దృ]శౌపమ్యాతిరేకోపమాదిషు | |
| 83. | ఝటితిప్రతిపత్తి స్యా ద్యత్రో++పమాదిషు | |
| 84. | దోషాయ నిరలఙ్కారం త న్నశంసన్తి సాధవః | |
| 85. | నాస్తి దేశవిరోధో౽పి దూషణం కవికౌశలాత్ | |
| 86. | న చ లోకవిరోధో౽పి తాత్పర్యే దోషభా గ్భవేత్ | |
| 87. | క్వా ప్యౌచిత్యవిరోధో +++వస్థాన్తరా భవేత్ | |
| 88. | అస్తి కాచి దవస్థా సా [యా సరా]గస్య చేతసః | |
| 89. | ధర్మశాస్త్రవిరోధో[౽పి నదోషః] పుణ్యతేజసామ్ | |
| 90. | తేషాం తేజోవిశేషేణ +++ యో న విద్యతే | |
| 91. | కామశాస్త్రవిరుద్దే౽పి నదో +++ పేక్షయా | |
| 92. | కలాశాస్త్రవిరోధో౽పి క్వచి ద్దోషాయ నేష్యతే. | |
ఇతి రసార్ణవాలఙ్కారే గుణోపాదానం నామ
ద్వితీయః పరిచ్ఛేదః
—————
రసార్ణవాలంకారము
తృతీయపరిచ్ఛేదము — “శబ్దాలంకారప్రకాశము”
ఇంక దోషరహితము గుణసహితము నగుకావ్యమునకుఁ జారుతోత్కర్షహేతువు లగు నలంకారములు తెలియఁదగినవి.
| 1. శ్లో. | అథోన్మథితదోషస్య న్యస్తాశేషగుణ[స్యచ] | |
| 2. | శ్రేయో౽ల్ఙకారయోగో౽యం కామినీవపుషోయథా | |
| 3. | నిసర్గరమ్యలావణ్యతిరోధాయకతా తు యైః | |
స్వభావరమణీయత్వము లేనిచో నలంకారములు నిష్ఫలములు.
| 4. | స్వభావరమణీయత్వం వినా లఙ్కృతయో వృథా | |
స్త్రీలయలంకారములు మూఁడువిధములు. అందు బాహ్యములు, అన్తరములు, బాహ్యాన్తరములు.
| 5. | అలఙ్కారాస్తు నారీణాం శరీరే త్రివిధాః స్మృతాః | |
| 6. | తత్ర తా రచితా బాహ్యద్రవ్యైర్భాహ్యా ఇతి స్మృతాః | |
| 7. | స్వీయావయవసంస్కారజన్మానః పున రాన్తరాః | |
| 8. | బాహ్యై రపి పదార్థైస్తు కృతా స్తన్మయతాంగతాః | |
కావ్యశరీరమునకుశబ్దాలంకారములు బాహ్యాలంకారములవంటివి.
| 9. | తథా కావ్యశరీరే౽పి భాసన్తే బాహ్యతో౽పియే | |
అర్థాలంకారము లాన్తరాలంకారములు.
| 10. | స్ఫుర న్యర్థపరామర్శా దర్థాలఙ్కృతయస్తు యాః | |
శబ్దాలంకారములు, అర్థాలంకారములు, ఉభయాలంకారములు.
| 11. | శబ్దోత్కర్షం వితన్వానాః శబ్దాలఙ్కృతయో మతాః | |
| 12. | ఉభయాలఙ్క్రియా స్త్వత్ర ద్వయాలఙ్కారహేతవః | |
శబ్దాలంకారములుపదునెనిమిది.
| 13. | ముద్రా చ్చాయా తథాయుక్తి ర్భణితిః శ్రవ్యతాపి చ | |
| | శ్లేష శ్చిత్రం త థౌచిత్యం ప్రశ్నోత్తరప్రహేలికే. | |
| 14. | అనుప్రాసో౽థ యమకం గూఢోక్తి రితి కీర్తితమ్ | |
జాతి (శుద్ధ సాధారణి యనిద్వివిధము)
| 15. | సంస్కృతప్రాకృతాది ర్వాతత్ర జాతి రీతి స్మృతా | |
రీతి (దేశరుచిని బట్టి యనేకవిధములు.) అయిదురీతులు పేర్కొనఁబడుచున్నవి. వైదర్భి, గౌడి, పాంచాలి, లాటి, ఆవంతిక.
| 16. | దేశరుచ్యా వచోన్యాసో రీతి రి త్యభిధీయతే | |
| 17. | ఉ[చ్యన్తే]రీతయ స్తత్ర తథాపి ప్రస్ఫుటాన్తరాః | |
| 18. | తత్రాసమాసా వైదర్భీ[ప్రాయోబహు?సాశృఙ్గార]గుణాన్వితా | |
| 19. | అతో వైదర్భగర్భా గీః శృఙ్గార స్యాఙ్గతాం గతా | |
| 20. | యస్యాం సమాసబాహుళ్యం వర్ణానుప్రాససఙ్కులమ్ | |
| 21. | సమస్తై ర్జాయతే రీతిః పాఞ్చాలీ పఞ్చభిః పదైః | |
| 22. | సమస్త++++ర్ణా లాటీ చతురవల్లభా | |
| 23. | ఆవన్తికా త్వియం రీతి రుక్తలక్షణలక్షితా | |
వృత్తి — అయిదువృత్తులు.
| 24. | రసోచితార్థసమ్బన్ధపదసన్తానశాలినీ | |
| 25. | కైశి క్యారభటీ చైవ భారతీ సాత్వతీ తథా | |
1. కైశికి, 2. ఆరభటి, 3. భారతి, 4. సాత్వతి,
| 26. | సుకుమారార్థసన్దర్భనిబద్ధా కైశికీ స్మృతా | |
| 27. | యాశ్లక్ష్ణనైపథ్యవిశేషయుక్తా | |
| 28. | అతిప్రౌఢార్థసన్దర్భా వృత్తి రారభటీ భవేత్ | |
| 29. | యదాహ. | |
| 30. | అనతిప్రౌఢసన్దర్భా సుకుమారార్థవర్తినీ | |
| 31. | ఇయం తు ధర్మశృఙ్గారగరిమాఞ్చితచేతసామ్ | |
| 32. | యా వాక్ప్రధానా భరతప్రయోజ్యా | |
| 33. | నాతీవ సుకుమారా గీ రుదారార్థేషు చే ద్భవేత్ | |
| 34. | యదాహ. | |
| 35. | యథా సమ్భవసంభిన్నా యస్యాం చతసృణాం గుణాః | |
5.లలిత.
| 36. | సర్వార్థవిషయా హృద్యా నానామార్గవిసారిణీ | |
| 37. | యదాహ మహాభామహః :- | |
| | యదాహ :- | |
రచన, ఘటన.
| 39. | అర్థానుకూలః శబ్దానాం నివేశో రచనా మతా | |
| 40. | ఉపశ్లేషః పదార్థానాం ఘటనేతి ప్రకీర్తితా | |
ముద్ర నాలుగువిధములు.
| 42. | సాభిప్రాయా[ర్థవిన్యా]సో ముద్రేతి పరికీర్త్యతే | |
| 42. | విభక్తి ర్వచనం చైవ సం[విధానం] సముచ్చయః | |
ఛాయ(= అన్యోక్తుల ననుకరించుట)
| 48. | అన్యోక్తీనా మనుకృతిః ఛా యేతి పరికీర్తితా | |
ఈకవితాచ్ఛాయ యైదువిధములు.
| 44. | లౌకిక-స్ఖలిత-చ్ఛేక-ముగ్ధ-వేటోక్తి-భేదతః | |
యుక్తి, ఆఱువిధములు
| 45. | అర్థానాం చ పదానాం చ యోజనం యుక్తి రుచ్యతే | |
| 46. | సాపదస్థా పదార్దస్థా వాక్యవాక్యార్థగోచరా | |
భణితి, నాలుగువిధములు.
| 47. | ప్రస్తుతార్థప్రకర్షాయ వక్రః పరికరో యది | |
| 48. | తతః సంభావనే త్యేకా స్యా దసంభావనా పి చ | |
శ్రవ్యత, ఆఱువిధములు.
| 49. | [స్యా న్మనోహారిణీ]వాణీశ్రవ్యతా సాపి షడ్విధా | |
శ్లేష, షడ్భేదములు
| 50. | అనేకార్థాభిధా స్యా చ్చే దనేకార్థపదై ర్యది | |
| 51. | స ప్రకృత్యా విభక్త్యా చ పదేన[వచ]నేన చ | |
చిత్రము.
| 52. | చిత్రం తు నియమన్యాసో వర్ణానా మీప్సితక్రమే | |
ఔచిత్యము, రెండుతరగతులు.
| 53. | ఉపకార్యోపకారిత్వం యత్ర శబ్దార్థయో ర్భవేత్ | |
| 54. | తథాబిధానతద్బన్ధభేదాత్ తద్ ద్వివిధం విదుః | |
ప్రశ్నోత్తర మాఱుతరగతులు. 'విదగ్ధముఖమండనము'న నీప్రశ్నోత్తరభేదములు సమగ్రముగఁ గననగు.
| 55. | [తథా ప్ర]యోగనిర్భేదః కుశాగ్రీయధియాం తు యః | |
| 56. | అస్య నిశ్శేషభేదానామ్ [అవబోధే]స్తి చేత్ స్పృహా | |
| 57. | వ్యాపకం లక్షణం కిన్తు కిఞ్చి దస్మాభి రుచ్యతే | |
| 58. | అన్తః ప్రశ్నం బహిఃప్రశ్న ముభయప్రశ్నమేవ చ | |
ప్రహేళిక, ఆఱు విధములు.
| 59. | ప్రశ్నం ప్రహేళికా మాహు ర్యత్ర నోత్తరభాషణమ్ | |
| 60. | పరివర్తిత-విన్యస్త-లుప్త-వ్యుత్క్రమ-బిన్దుకైః | |
యమకము, ఏడు తరగతులు.
| 61. | ++++త్తు భిన్నార్థా యావృత్తిః శబ్దసన్తతేః | |
| 62. | అవ్యపేతం వ్యపేతాఖ్య మవ్యపే+++తకమ్ | |
| 63. | ద్విరభ్యాస త్రిరభ్యాస చతురభ్యాసపాఠజమ్ | |
| 64. | ఏతేషాం తు నకార్త్స్న్యేన ప్రభేదా వక్తు మీప్సితాః | |
గూఢోక్తి, అయిదువిధములు.
| 65. | లుప్తరూపః పదన్యాసో గూఢోక్తిః పఞ్చధా భవేత్ | |
ఔచిత్యమును, రసమును బట్టి, పద్యగద్యములయందు సందర్భశోభకై శబ్దాలంకారముల నుపయోగింపఁదగును.
| 66. | అమీ చ శబ్దాలఙ్కారాః పద్యే గద్యే చ కోవిదైః | |
| 67. | ఇహ శిష్టానుశిష్టానాం శిష్టానా మపి సర్వదా | |
| 68. | ఇద మన్ధంతమః కృత్స్నం జాయేత భువనత్రయమ్ | |
సరస్వతికి జాతిశరీరము; రీతులు సౌన్దర్యము; వృత్తులు లావణ్యము.
| 69. | జాతి స్త దత్ర వాగ్దేవ్యా మూర్తి స్తద్జ్ఞై రుదీరితా | |
| 70. | అలఙ్కారతయా ప్యాసాం కామచారో++++ | |
రచనాఘటనలు కుండలములు; ముద్ర దయాముద్ర; ఛాయ మాల్యము; యుక్తి హారావలి; భణితి యొడ్డాణము; శ్రవ్యత మురుగులు; శ్లేషచిత్రము లందెలు; ఔచిత్యము లీలాకమలము; ప్రశ్నోత్తరము వస్త్రము; ప్రహేళిక పదకము; అనుప్రాస కంచుకము; యమకము క్రీడాశకుంతము; గూఢోక్తి యాడుకొనుబంతి.
| 71. | రచనా ఘటనే దేవ్యాః కుణ్ణలే పరికీర్తితే | |
| 72. | యుక్తిం హారావలీః ప్రాహు ర్భణితిం మేఖలాం పునః | |
| 73. | లీలాకమల మౌచిత్యం, వాసః ప్రశ్నోత్తరం పరమ్ | |
| 74. | క్రీడాశకున్తం యమకం, గూఢోక్తిం కేళికన్దుకమ్ | |
| 75. | రీతిస్తు పేశలో మార్గ స్సచే న్నాస్తి కిమస్తి తత్ | |
| 76. | వినా[ఘటనయా కావ్యం] దుర్ఘటం న విరాజతే | |
| 77. | విచ్ఛాయం యత్తు కిం తస్య వార్తయాపి మనీషి[ణః] | |
| 78. | భణితి ర్వక్తతా సాతు విదగ్ధజనవల్లభా | |
| 79. | న భవన్తి విదగ్ధానాం ప్రకామానన్దహేతవః | |
శ్లేషచిత్రములప్రాధాన్యము.
| 80. | చిత్తసంశ్లేషణః శ్లేష శ్చిత్రం చిత్రైకకారణమ్ | |
| 81. | వినా చ శ్లేషచిత్రాభ్యాం కీదృశీ వాగ్విదగ్ధతా | |
| 62. | ప్రశ్నోత్తరనామ్నా [?] | |
అనుప్రాసప్రాముఖ్యము.
| 83. | లవణేన వినా భోజ్యం త్యాగేన రహితం ధనమ్ | |
అక్లిష్టయమకము.
| 84. | న తథా వల్లభాశ్లేషో న పీయూషరసప్లుతి | |
| 85. | గూఢాగూఢచతుర్థాది వా[క్యం కన్దర్]పశాన్తయే | |
| 86. | యథామతి యథాశక్తి యథౌచిత్యం యథారుచి | |
బాణునకు గద్యరచనమునం దున్న నేర్పు పద్యరచనమున లేదు.
| 87. | యాదృ గద్యవిధా బాణ: పద్యబన్ధే న తాదృశః | |
సంసృతప్రాకృతాది భాషావిచారము.
| 88. | సంస్కృతేనైవ కో౽వ్యర్థః ప్రాకృతేనైవ చాపరః | |
| 89. | సంస్కృతేనైవ కే౽ప్యాహుః ప్రాకృతేనైవ చాపరే | |
| 90. | న మ్లేచ్ఛితవ్యం యజ్ఞాదౌ స్త్రీషు నా ప్రాకృతం వదేత్ | |
| 91. | వదన్తి సంస్కృతం దేవాః ప్రాకృతం కిన్నరాదయః | |
ఆఢ్యరాజ, శ్రీసాహసాంకప్రభువులకాలమునందలిభాష.
| 92. | కే౽భూ[వన్నాఢ్య]రాజస్య కాలే ప్రాకృతవేదినః | |
| 93. | నాత్యన్తం సంస్కృతేనైవ నాత్యన్తం దేశభాషయా | |
| 94. | శృణ్వన్తి లటహం లాటాః ప్రాకృతం సంస్కృతద్విషః | |
| 95. | బ్రహ్మన్ విజ్ఞాపయామి త్వాం స్వాధికారజిహాసయా | |
| 98. | విభావైవం ప్రయత్నేన శబ్దాలఙ్కారజాతయః | |
మంచిపుష్పముల నెంచి మాలను గూర్చుమాలాకారుని వలెఁ గవి కావ్యశోభాస్పదము లగు విషయములను గ్రహించి కావ్యనిర్మాణముం జేయఁదగును.
| 97. | ఏత దాహ్య సురభికుసుమం మాల్య మే తన్నిధేయమ్ | |
ఇతి శ్రీప్రకాశవర్షకృతౌ రసార్ణవాలఙ్కారే
శబ్దాలఙ్కారప్రకాశం నామ
తృతీయః పరిచ్ఛేదః.
రసార్ణవాలంకారము
చతుర్థపరిచ్ఛేదము — “అర్థాలంకారనిర్ణయము”
అర్థోత్కర్షహేతువులు అర్థాలంకారములు. అవి యిరువదియెనిమిదివిధములు.
| 1. | అర్థాలఙ్కృతయ స్త్వన్యా అర్థోత్కర్షైకహేతవః | |
| 2. | జాతి ర్హేతు రహేతు శ్చ సూక్ష్మసారసమాహితమ్ | |
| 3. | సమ్భవః ప్రత్యనీకం చ వ్యతిరేక స్త్వసఙ్గతిః | |
| 4. | వితర్కః స్మరణం భ్రాన్తి రభావ శ్చాగమ శ్చ సః | |
| 5. | సంశయో౽తిశయ శ్చైతా అష్టావింశతి రీరితాః | |
జాతి.
| 6. | స్వేభ్యః స్వేభ్యో నిసర్గేభ్య స్తాని జాతీ న్ప్రచక్షతే | |
| 7. | జహామో నమసీ వక్తి[?]రూపం సా సార్వకాలికమ్ | |
| 8. | తే సంస్థానాదయ స్తేషు సావిశేషేణ శోభతే | |
| 9. | స్వరూప మితి శంసన్తి తత్ప్రపఞ్చః ప్రవక్ష్యతే | |
| 10. | తిర్యఞ్చో౽పీ తి తల్లక్ష్యం దిఙ్మాత్రేణ ప్రదర్శ్యతే | |
| 11. | అమీషా మపి లక్ష్యాణి యథాయోగం ప్రచక్ష్మహే | |
హేతువు—ఆఱువిధములు. అభావహేతువు, చిత్రహేతువు,
| 12. | తత్రాస్యహేతురి త్యాఖ్యా షట్ప్రకారః స కథ్యతే | |
| 13. | అభావహేతు రపరో జ్ఞాపకో౽న్యః ప్రయోజకః | |
| 14. | క్వాపి పత్ర[వశావన్ధ్యః] క్వా ప్యర్థాన్తర బాధితః | |
సూక్ష్మము ఆఱువిధములు, సార మిరుదెఱఁగులు, సమాహితము ద్వివిధము, భావము, విభావన, అన్యోన్యము, మాలాన్యోన్యము, అన్యోన్యభ్రాంతి = అన్యోన్యము, విరోధము, విషమము.
| 15. | సూక్ష్యాత్ప్రత్యక్షతః సూక్ష్మః ప్రత్యక్ష ఇతి భిద్యతే | |
| 16. | స ద్విధాపి ద్విధా మిశ్రో భూత్వా భవతి షడ్విధః | |
| 17. | ++రస్య నిరాసేన సారసంగ్రహణే చ సా | |
| 18. | అ+++ప్రయత్నా ద్వా కారణం సహకారియత్ | |
| 19. | అభిప్రాయార్థ [గా యా]తు ప్రవృత్తి ర్భావ ఇష్యతే | |
| 20. | స్వభావభావనం స్యా ద్య++++ విభావనా | |
| 21. | ఉపకార్యోపకారిత్వ మన్యోన్యమ్ [అభిధీయ]తే | |
| 22. | సర్వస్వం న్యస్యతి ప్రాయ స్తత్రసాక్ష+++తీ | |
| 23. | కావ్యవస్తూపకారిత్వా దుపలక్షణ [మేవ] వా | |
| 24. | అత స్తా మపి నా న్యోన్యా త్పృథ గుక్తం పృ+++ | |
| 25. | వక్రిమాక్రాన్తసౌన్దర్యః స విరోధో౽భిధీయతే | |
| 26. | సఞాకృతవికారత్వా త్స నోక్తః శ్లేషలక్షణే | |
| 27. | న మయా తత్ర యుక్తో౽పి పృథక్త్వే నోపవర్ణితః | |
| 28. | ప్రయోగః ప్రాయశ స్తస్య సౌన్దర్య మవలమ్బతే | |
సంభవము, ప్రత్యనీకము, వ్యతిరేకము, అసంగతి, లేశము, పరివృత్తి, నిమీలితము, వితర్యము, స్మరణము, భ్రాంతి.
| 29. | భవిష్యా మీతి యద్ జ్ఞానం స సమ్భవ ఇతిస్తృతః | |
| 30. | [తద్ద]ర్శనేషు తద్రూపం చతుర్ధాపి విభావ్యతామ్ | |
| 31. | యత్కరోతి తదాఖ్యాతం ప్రత్య]నీకం మనీషిభిః | |
| 32. | వ్యతిరేకః స విజ్ఞేయః సప్తధా౽సౌ ప్రపఞ్చ్యతే | |
| 33. | స్వజాతివ్యక్తిజన్మా చ రూపకప్రకృతి స్తథా | |
| 34. | జాయతే తత్ఫలం సా తు స్తృతా ధీరై రసఙ్గతిః | |
| 35. | ద్వయం వా యత్ర సంక్లిష్టం తత్తు లేశం ప్రచక్షతే | |
| 36. | యత్ర సా(పరివృత్త్యాఖ్యా) స్మృతాలఙ్కారకారిభిః | |
| 37. | అన్యా ముభయవాక్యార్థవిమిశ్రా+++++ | |
| 38. | నిమీలిత మితి ప్రాజ్ఞై స్త దలఙ్కార ఇష్యతే | |
| 39. | నైతేషాం లక్షణం భిన్నం నిమీలిత మమీయత | |
| 40. | స వితర్క ఇతి జ్ఞేయో నిర్ణయానిర్ణయాత్మకః | |
| 41. | యానుభూతపదార్థానాం స్మరణం తత్ర కీర్తితమ్ | |
| 42. | స్మృతిః స్వప్నాయితం చాన్యా తథాన్యా వ్యక్తివర్జితా | |
భ్రాంతిమాల, అనధ్యావసాయము = భ్రాంతి, అభావము, భ్రాంత్యతిశయము, నాలుగువిధములగు నభావము, ఆగమము- నాలుగువిధములు, ధర్మము రెండు తెఱఁగులు, మూఁడువిధములగు నర్థము, మాహేశ్వరశాస్త్రము.
| 43. | తత్త్వే ప్యతత్త్వరూపా వా ద్వయం తత్త్రివిధం భవేత్ | |
| 44. | [వి]హానార్థాసఙ్గ్రహార్థా వుపేక్షార్థా తథేతరా | |
| 45. | [మాలా]భ్రాన్తే ర్న భిన్నా స్యా దేతల్లక్షణలక్షణాత్ | |
| 46. | [సా]ప్యనధ్యావసాయాఖ్యా భ్రాన్తిరే వేతి మే మతిః | |
| 47. | కారణై రపి చే ద్భ్రాన్తి రపనేతుం న శక్యతే | |
| 48. | ++ప్యుత్కర్ష మాప్నోతి కో౽ప్యర్థః కవికౌశలాత్ | |
| 49. | అత్యన్తా+++వో వా కల్పితాభావ ఏవ వా | |
| 50. | పురుషార్థప్రభేదేన [సచతు]ర్ధా సృతో బుధైః | |
| 51. | ఆద్యన్తౌ తా వ[దృష్టార్థా]దృష్టార్ధౌ మధ్యమౌ స్మృతౌ | |
| 52. | నానాసమ++దనదుర్భణ స్తస్య విస్తరః | |
| 53. | ఆర్యోక్తి రితి సంత్యజ్య వాక్యం సన్దర్భ మర్థతః | |
| 54. | తదుపార్జితశాస్త్రాణా మర్ధాగమ ఇతి స్మృతిః | |
| 55. | [ఇదం మి]త్ర మిదం పిత్ర్య మర్థజాతం ప్రచక్ష్మహే | |
| 56. | అస్యాపి విస్తరా[ఖ్యా]నం తద్గ్రన్థే ష్వవధార్యతామ్ | |
దీనికిసంక్షేపము స్వాయంభువము, బృహస్పతిమతము, విష్ణుగుప్తకామన్దకులు.
| 57. | పున స్తదపి సంక్షిప్త మథ[స్వా]యంభువం తతః | |
| 58. | బృహస్పతే ర్మతం చేద మిద+++సమ్మతమ్ | |
| 59. | కియన్తో౽న్యే౽భిధాతవ్యాః కృతా యే++ధే రపి | |
| 60. | క్షణాన్తరం ప్రతీక్ష్యం త దన్య స్తావ దుపక్రమః | |
అర్థశాస్త్రములందలి దశస్కంధములు: వినయస్కంధము, వార్తాస్కంధము, వ్యవహృతిస్కంధము, రక్షాస్కంధము, మంత్రస్కంధము, ఉపాయస్కంధము, విభ్రమస్కంధము, ఉపనిషత్స్కంధము, యుద్ధస్కంధము, ప్రశమస్కంధము.
| 61. | తే నైషాం లక్షణాఖ్యానమాత్ర మ త్రోపయుజ్యతే | |
| 62. | తేనా సౌ విజయస్కన్ధః స్మృతో నీతివిశారదైః | |
| 63. | స్వవృత్తిచిన్తనం యేన వార్తాస్కన్ధః స ఉచ్యతే | |
| 64. | అయం వ్యవహృతిస్కన్ధ ఇతి తద్జ్ఞై రుదాహృతః | |
| 65. | తే నాయ మర్థతన్త్రజ్ఞై రక్షాస్కన్ధ ఇతిస్మృతః | |
| 66. | సుసిద్ధం యేన చార్థస్య మన్త్రస్కన్ధస్తు తేన సః | |
| 67. | ఉపాయస్కన్ధ ఇ త్యుక్తో మన్త్రస్కన్ధా ద్విభేదితమ్ | |
| 68. | విభ్రమస్కన్ధ ఇత్యాఖ్యా మయ మాలమ్బతే క్రమః | |
| 69. | అర్థ [?] ఉపనిషత్ స్కన్ధ ఇతి తం చ ప్రచక్షతే | |
| 70. | +++తే త మ త్రాహు ర్యుద్ధస్కన్ధం విశారదాః | |
| 71. | అర్థ++పి సః ప్రాణైః ప్రశమస్కన్ధ ఉచ్యతే | |
| 72. | ప్రకృ[తస్య] విచారస్య తదా దేయో జలాఞ్జలిః | |
అర్థశాస్త్రముయొక్క పదియుపయోగములు.
| 73. | ఉప[యోగాన్]దశైకస్మా దర్థస్యాస్య ప్రచక్ష్మహే | |
| 74. | [క్వచిత్] తస్యోపయోగస్య దేశ ఏవ నిబన్ధనమ్ | |
| 75. | అర్థాన్తరానుబన్ధిత్వా త్తత్ర కార్యనిబన్ధనమ్ | |
| 76. | తత్రా++ప్రతీఘాత ఉపయోగనిబన్ధనమ్ | |
| 77. | [అ]తో వైరనివృత్తి స్యా దుపయోగనిబన్ధనమ్ | |
| 78. | ++మేవ తతో వృత్తి రుపయోగనిబన్ధనమ్ | |
| 79. | తస్మా దర్థోప[యోగా]ర్థం భవే న్మానో నిబద్ధనమ్ | |
| 80. | తత్కీర్తిరేవ తత్ర స్యా దుపయోగనిబన్ధనమ్ | |
అర్థాగమము - కామము.
| 81. | యతో జానన్తి ధీమన్తః సో[ప్య]ర్థాగమ ఇష్యతే | |
| 82. | తత్రైకత్రాభియుక్తే స్త్రీ+++యత్ర తద్ ద్విధా | |
కామాగమము- వాత్స్యాయనము.
| 83. | శాస్త్రం కామాగమో నామ [యథా వాత్స్యా]య నాదికమ్ | |
స్త్రీలు నాలుగువిధములు, కన్యాగతకామము ద్వివిధము, స్వస్త్రీకామము ద్వివిధము.
| 84. | భవన్తి భేదాశ్చత్వారః తత్ప్రభేదా స్త్వనేకశః | |
| 85. | వైవాహికో భవ త్యేకో ద్వితీయః [పారదా]రికః | |
| 86. | దృష్టాదృష్టఫలః పూర్వో దృష్టార్థైకఫలో౽పరః | |
పరస్త్రీత్రివిధము, వేశ్యాగతకామము, మోక్షాగమము, భామహుఁడు.
| | రూఢా వరుద్ధా రణ్ఢా చ పరస్త్రీ త్రివిధాభవేత్. | |
| 87. | ఏక ఏవ హి కామః స్యాత్ తద్దతః[పారదా]రికః | |
| 88. | ధీరై ర్నిసర్గచాతు++తురాస్యప్రకీర్తితః | |
| 89. | శ్లోకమాత్రే+++త్రం తథా ప్యేతత్ ప్రచక్ష్మహే | |
| 90. | మోక్షః స్యాత్తదుపా[యార్థం]శాస్త్రం మోక్షాగమః స్మృతః | |
| 91. | ప్రతిబిమ్బ మపి ప్రేక్ష్య ప్రతిబిమ్బి ప్రతీయతే | |
| 92. | రూప శంసన్తి ముద్రాపి స్వనిమిత్తస్య వస్తునః | |
| 93. | అవినాభావినా జ్ఞానం యత్ర లిఙ్గేన లిఙ్గినః | |
అర్థపంచకమునుబట్టి ప్రత్యక్ష మైదువిధములు. సంశయము, అసంభావ్యము, అత్యుక్తి,
| 94. | ఇన్ద్రియార్థసమాయోగా జ్జ్ఞాతం య దుపజాయతే | |
| 95. | యస్తి న్నాత్యన్తసాదృశ్యాత్ సన్దేహో వస్తునోభవేత్ | |
| 96. | ఉదీరిత మసమ్భావ్యం లోకవృత్తా నతిక్రమాత్ | |
| 97. | అర్థాలఙ్కృతయస్త్విమాః కవిసభాసమ్భావనాలిప్సుభి | |
ఇతి రసార్ణవాలఙ్కారే అర్థాలఙ్కారనిర్ణయోనామ చతుర్థః పరిచ్ఛేదః
రసార్ణవాలంకారము
పంచమపరిచ్ఛేదము : “శృంగారవ్యక్తి”
| 1. | ఉక్తః సో౽యం విభావానుభావసఞ్చారిసఙ్కరః | |
భావము ద్వివిధము. శృంగారము ద్వివిధము. స్థాయీభావము. విభావముద్వివిధము. అనుభావము ద్వివిధము. భావ మైదువిధములు.
| 2. | స్థాయీ చ వ్యభిచారీ చ భావో ద్వివిధ ఉచ్యతే | |
| 3. | సమవాయే చ ఉద్భూత శ్చిరం య శ్చావతిష్ఠ తే | |
| 4. | అభీష్టాలిఙ్గనాదీనా మవాప్తౌ యః ప్రకాశతే | |
| 5. | విభావో౽పి ద్విధైవా త్రాలమ్బనోద్దీపనాత్మకః | |
| 6. | తతః ప్రబుద్దే సంసారే౽[అ?]నుభావో భవే ద్ద్విధా | |
| 7. | స్మృతీచ్ఛాద్వేషవర్ణానా మన్తః సన్తాన ఇష్యతే | |
| 8. | [జన్మాతిశయసమ్పర్కానుగమానిహ]? | |
| 9. | విభావా జ్జన్మభావానా ముద్దీపనవిభావతః | |
| 10. | సమ్పర్క స్తుల్యతా తుల్యబలభావాన్తరోదయే | |
| 11. | జన్మానుబన్ధాతిశయా+++ | |
రతి.
| 12. | సైష భావో రతిర్నామ కామ+++మాఙ్కురః | |
| 13. | భావాన్తరేభ్యః సర్వేభ్యో రతిభావః ప్రకృష్యతే | |
| 14. | నిసర్గసంసర్గసుఖైః ప్రభేదైః | |
రతిప్రపఞ్చః సమాప్తః
| 15. | చతుర్వింశతి రిత్యేతే వా హర్షాదయో మయా | |
| 16. | అతః పరం ప్రవక్ష్యన్తే విప్రలమ్భసమాశ్రయాః | |
| 17. | ఏవం రత్యాదయో భావాః శృఙ్గారవ్యక్తిహేతవః | |
| 18. | జన్మానుబన్దాతిశయసమ్పర్కానుగమా నితి | |
| 19. | యదపి చ గదితం ప్రకర్షగామీ | |
ఇతి ప్రకాశవర్షకృతౌ రసార్ణవాలఙ్కారే శృఙ్గార[వ్యక్తిః]
పఞ్చమః పరిచ్ఛేదః సమాప్తః.
శ్రీరస్తు. హరిహర[హిరణ్య]గర్భేభ్యో నమః
