పదబంధ పారిజాతము/కరగి పోవు
కర_____కర 409 కర_____కర
కరకరి పుట్టు
- ద్వేషము కలుగు, గుఱ్ఱు పుట్టు.
- "కరకరి పుట్టుగా గలదు కామిని! నీ వలి చన్నుదోయికిన్." శృం. నైష. 5. 132.
కరకస
- పగ. బ్రౌను.
కరగి పోవు
- నీ రగు.
- "గానంబు వినిపింప బూనెనా యా మహా, గిరిరాజ మైనను గరగిపోవు." రాధి. పీఠి. 20.
కరగుపడు
- క్షీణించు. మను. 6. 9.
కరగ్రహవంతురాలి చేయు
- పెండ్లి చేయు.
- "ఇంతనాడు కరగ్రహవంతురాలి జేసి తోడ్కొని వచ్చితి." నిరం. 2. 58.
కరజంభలముగతి
- సుస్పష్టముగా అని భావము. జంభల మనగా నిమ్మకాయ. అరచేతిలోని నిమ్మకాయ అన్ని వైపులా కానవచ్చును. దానివలె అతిస్పష్ట మనుట. ఈ అర్థంలో తఱుచుగా వినవచ్చే మాట కరతలామలకము.
- "సచ్చిదానందసం,పద చేతం గరజంభ లంబుగతి గన్పట్టున్ ధరాధీశ..." హంస. 1. 51.
- చూ. కరతలామలక మగు.
కరటకదమనకులు
- ఎడబాయక ఉన్న వంచకులు.
- "ఆ ఊరికి వా ళ్లిద్దరూ కరటక దమనకులు. ఏ వ్యవహారం వచ్చినా దాని వెనక వీళ్లు ఉన్నా రన్నమాటే." వా.
కరడు కట్టిన మనసు
- గట్టి మనసు; కఠినహృదయం.
- "ఆ పిల్ల అంతగా ఏడ్చినా వాని కరడు గట్టినమనసు ఏమాత్రం కరగ లేదు." వా.
కరణకమ్మలు
- బ్రాహ్మణులలో ఒక జాతి.
కరణికము
- చూ. కరణీకము.
కరణీకము
- కరణపువృత్తి.
- "వాళ్లకు ఆ ఊళ్లో కరణీకం ఉంది." వా.
- చూ. కరణికము.
కరతలామలక మగు
- అతిస్పష్ట మగు. చేతిలోని ఉసిరిక కాయవలె పూర్తిగా తెలియవచ్చునది అనుట.
- "ఆ వీరుని యక్కజ మగు, లావు వెరపు గరతలామలక మై తోచెన్." భార. ద్రోణ. 3. 154.
- చూ. కరజంభలముగతి. కర____కర 410 కర____కర
కరతిత్తి
- చేతిసంచి; చర్మపుసంచి.
- "ముష్టిం, బరసిన కరతిత్తి పత్రాల సంచి." గౌర. హరి. ఉ. 503.
- "కావళ్ళ, గరతిత్తులను నుదకంబును గొనుచు." పండితా. పర్వ. 354.
కరదివ్వె
- కరదీపము; దివిటీ. గౌర. హరి. పూ. 1856.
- చూ. కరదీపిక.
కరదీపిక
- దివిటీ.
- చూ. కరదివ్వె.
కరన్యాసం
- కొన్ని కర్మలలో చేతిలోని ఒక్కొక్క వ్రేలినీ తాకుతూ కొన్ని మంత్రాలు పఠించడం అలవాటు. దీనిని కరన్యాసం అంటారు. ఇది ఒక్కొక్క మంత్రానికి ఒక్కొక్క అక్షరక్రమంతో ఉంటుంది. ఇలాంటిదే అంగన్యాసం.
కరపత్రము
- చీటి, ప్రకటనపత్రము. ఇది హాండ్ బిల్. పాంఫ్‌లెట్ అను ఆంగ్లపదాల ద్వారా వచ్చినది.
- "ఎన్నికలలో ఇరుపక్షాలవాళ్లూ కరపత్రాలు పంచి పెట్టారు." వా.
కరపీడనము
- పాణిగ్రహణము; పెండ్లి.
కరములు మొగుచు
- నమస్కరించు.
- "సమర్చనములు చేసి కరంబులు మోడ్చి తిరంబుగ గన్నవి." రుక్మాం. 1. 82. పాండు. 2. 155.
కరవట్టు
- చేతిగుడ్డ; కరాటము.
- "తడి యొత్తు కరవట్టు దడిసి యున్నది యొ." పండితా. ప్రథ. పురా. పుట. 4. 52.
కరవట్నాలు
- అర్థము విచార్యము.
- "కాంతల మాన మనేటి కరపట్నాలకు దిగె, మంతనాన జీవు డనే మంచి మరకాడు." తాళ్ల. సం. 9. 99.
కరవాడి
- అధికతీక్ష్ణత.
- "కరవాడి బిఱ్ఱెండ గాయకుండ." భీమ. 3. 88.
కరవాడిచూపులు
- అందమైన చూపులు. కరవాడి ఒకరకమైన చేప. 'వాలుగ చూపులు' వంటి మాట యిది. చూపులను చేపలతో పోల్చుట పరిపాటి.
- "ఔర! కరవాడి చూపుల యౌఘళంబు." పాండు. 1. 117. కర____కరా 411 కరి____కరు
కరవు దీర
- తనివి తీర.
- "కరవు తీరా చూశాడు." వా.
- "కరవు తీరా మాట్లాడుకొన్నాము." వా.
కరసాన పట్టు
- సాన పట్టు.
కరామలకము
- కరతలామలకము; అతిస్పష్టము.
- "సర్వము నీ కరామలక మై యుండుం గదా?" భాగ. స్క. 2. 73.
- చూ. కరతలామలకమగు.
కరారావుడి చుట్టు
- సున్న చుట్టు. క్రారవడి వాడుకలో కరా రావుడిగా మారిపోయింది. ఆ వత్తు ఆకారసామ్యంతో యేర్పడిన పలుకుబడి.
- "వాడు ఇస్తాను ఇస్తా నని ఆఖరికి కరా రావుడి చుట్టాడు." వా.
కరారావుడు
- ద్రావిడి. తక్కువచూపుతో నిరసనగా అనుమాట. బ్రాహ్మణులలో ఒక తెగ ద్రావిడులు. అందులో ఆరామద్రావిడులు. పేరూరు ద్రావిడులు ఇత్యాదిగా చాలా రకా లున్నవి.
- "వాడు వట్టి కరారావుడు గాడు." వా.
కరికరి పడు
- పగగొను; కోపపడు.
- "పంకరుహాక్షున్, గరికరిపడి దూషించిన, నరు లేగుదు రుగ్ర మైననరకంబునకున్." పద్మ. ఉత్త. 2. 28.
- చూ. కరకర పడు.
కరికోత పెట్టు
- వేధించు, బాధించు.
- "హరిమధ్య యెవ్వతె కరికోత బెట్టునో, యదలించి మత్తేభయాన లార!" రాధి. 3. 69.
కరిజకాయ
- చూ. కజ్జకాయ.
కరి మ్రింగిన వెలగపండు
- చడీ చప్పుడూ లేకుండా లోని సారం పోయినది.
- "సిరి దా బోయిన బోవును, గరి మ్రింగిన వెలగపండుకరణిని సుమతీ!" సుమతి.
- చూ. ఏనుగ తిన్న వెలగ కాయ.
కరుకు కరుక్కున
- నఱకుటలోని ధ్వన్యను కరణము.
- "కరుకు కరుక్కున నఱికి పట్టి." రాధి. 3. 130
కరుడు కట్టిన...
- సారభూత మైన. ఇది శ్రేష్ఠతను, ఉత్తమతను సూచించును.
- "సాక్షాత్కరించిన శాంతరసంబు నా, గరుడు గట్టినతపోగరిమ యనగ..." కళా. 3. 13. కరు____కర్క 412 కర్కో___కర్ణ
కరుడు గట్టు
- గట్టిపడు.
- "కలల మై విప్పువారుచు గరుడుగట్టి." శకుం. 2. 144.
కరుణ గలుగు
- కరుణ కలవా డగు.
- "కరుణ గలిగి యునికి యిది యకారణము సుమీ." పారి. 1.
కరువు గట్టు
- పోత పోయుటకై దిమ్మను తయారు చేయు.
- "ఇరువురు సౌఖ్యరసముల గరువు గట్టి, పోసి చేసిన రూపుల పోల్కు లైరి." నిర్వ. 8. 70.
కరువున పోయు
- పోత పోయు, విగ్రహముగా నొనరించు.
- "...గరువున బోసిన పరమసత్యంబు నా, రాశియై యున్న వైరాగ్య మనగ..." కళా. 3. 13.
కరువులో అధికమాసము
- ఉన్న కష్టాలు చాలక మఱొక పెద్ద కష్టం వచ్చిన దనుట. కరువు కాలంలో అధికమాసం కూడా వస్తే మరొక నెల పెరిగినట్లుగా భావించి అనేమాట.
- "కరువులో అధికమాస మని, ఇంట్లో బియ్యం లేక ఛస్తూంటే యిప్పుడే మా మామగారు సకుటుంబంగా వేంచేపు చేశారు." వా.
కర్కటిగర్భము
- ఆత్మవినాశకము. ఎండ్రకాయ (పీత) పిల్ల లను పెట్టి తాను చనిపోతుంది అని ప్రతీతి. తేళ్ల విషయంలో కూడా యిలాగే అంటారు.
- "కర్కటిగర్భమట్లు నను గాసిలి వెట్టెడు..." బసవ. 1. 97.
- "కర్కటి గర్భముకరణి గాత్రము వ్రచ్చె." భార. భీష్మ. 3. 405.
కర్కోటకుడు
- క్రూరుడు.
- "వాడు వట్టి కర్కోటకుడు. వాని దగ్గరికి ఎవరు పోతారు?" వా.
కర్తరిపాణి
- ఒక చేయిని మఱొక భుజం పైకి వచ్చునట్లు చేతులను కత్తెరవలె కట్టుకొనుట. పండితా. ద్వితీ. పర్వ. పుట. 514.
కర్ణములు అదిమికొను
- చెవులు మూసుకొను... ఆ వినుమాట ఎదో విన రాని దనుటను ఈ చేష్ట సూచించును.
- "చేతుల గర్ణంబు లదిమికొనుచు." కాశీ. 7. 239.
- చూ. చెవులు మూసికొను.
కర్ణ శృంగఖ్యాతి గనుపట్టు
- ముందు వచ్చిన చెవులకంటె వెనుక వచ్చిన కొమ్ములు వాడి యనుమాట నిజ మగు.
- "కర్ణశృంగఖ్యాతి గనుపట్టె నని..." లక్ష. 3. 94. కర్ణా___కర్ణా 413 కర్ణు____కర్మ
కర్ణాంజలి పుటము లొగ్గు
- చెవి యొగ్గు; మాటను శ్రద్ధగా విను.
- "నిజమధుర వచన సుధాసారంబునకు గర్ణాంజలి పుటంబు లొగ్గ నక్కంజ నయన యి ట్లనియె." శుక. 3. 474.
- చూ. చెవి యొగ్గు.
కర్ణాకర్ణికగా
- గాలివార్తగా, జనశ్రుతిగా.
- "అచ్చెలువ నెచ్చెలుల ముచ్చటలవలన గర్ణాకర్ణిక నవ్వార్త మధురలాలస చెలి కత్తెలు విని." కళా. 7. 237.
- చూ. కర్ణాకర్ణి గా.
కర్ణాకర్ణి గా
- జనశ్రుతిగా. ఎవరో ఒకరికి చెప్తే. మరొకరికి వారు చెప్తే, అలా ప్రాకినట్టి వార్తల పట్ల ఉపయోగించే మాట.
- "...తచ్చరిత్రములు నాచే గ్రొత్తగా నేల క,ర్ణాకర్ణిం గథలందు మున్ను వినమే నానాప్రకారంబులన్." ఉ. హరి. 5. 296.
- "కర్ణాకర్ణిన్ గథలందు మున్ను వినమే." ఉత్త. హరి. 4. 296.
- "ఆ విషయం నేను కర్ణాకర్ణిగా విన్నాను." వా.
- చూ. కర్ణాకర్ణి కగా.
కర్ణామృతముగా
- వీనుల విందుగా.
- "విమలవాగ్భంగి గర్ణామృతములు గాను." రుక్మా. 1. 51.
కర్ణుడు లేని భారతము
- అసలు సున్నా అయినది. ముఖ్య మయినదే లోపించినది - అనుట.
- "నీవే రాకపోతే నీ పెత్తనానికి మేం వెళ్ళడ మేమిటి? కర్ణుడు లేని భారతమా?" వా.
కర్ణునితల భారతము
- దీని కంతా ప్రధానుడివి నువ్వే అనుపట్ల ఉపయోగించే పలుకుబడి. కర్ణుని తలమీదనే భారతకథ అంతా నిలిచి ఉన్న దనుటపై యేర్పడినది.
- "నువ్వే యిలా అంటే యెలాగు రా? కర్ణుని తల భారతం అన్నారు." వా.
కర్ణేజపుడు
- చెవి కొరుకువాడు. ఒకరిపై చాడీలు చెప్పేవాడు.
కర్మ (0) కాలి
- దురదృష్టవశాత్తూ.
- "నా కర్మం కాలి వా డక్కడకు వస్తే...ఇంక నా పని అయినట్టే." వా.
- "వాడి కర్మ కాలి వీనిముందుకే ఆ కాగితం వెళ్లాలా?" వా.
కర్మ కాలిపోవగా
- విసుగు వేసటలను దెలిపే ఊతపదం.
- "లంజముండలం, దుత్సుకతాభరమ్ము గొను టొప్పునె కర్మము కాలిపోవగన్." పాణి. 4. 45. కర్మ____కఱ 414 కఱ____కఱ
కర్మచండాలుడు
- చండాలుడు కాకపోయినా పనులచే చండాలు డయిన వాడు.
- "చక్కన ముచ్చట్లు జరపగ నేల, యిక్కర్మచండాలు రెంతటివారు." బస. 7. 188.
- "వాడు జన్మత: పెద్ద వంశంవాడే. అయితే నేం కర్మచండాలుడు." వా.
కర్మ చాలక
- దురదృష్టవశాత్తు.
- "కర్మ చాలక అక్కడికి వెళ్లాను, అన్ని మాటలు తిన్నాను." వా.
కఱకరి (ఱి) పెట్టు
- నిర్బంధ పెట్టు.
- "కఱకఱి పెట్టి సొ మ్మడుగు." ఆము. 5. 61.
కుఱకుట్లు, చంకలో పొత్తములు
- అంది పొందని నడవడి; కపట వర్తనము అనుపట్ల ఉపయోగించే సామ్యము. మాంసపు ముక్కలనూ, పుస్తకాలనూ చంకలో పెట్టుకోవడం ఎలా కుదురుతుంది?
- "...తగునే కఱకుట్లును జంక బొత్తముల్." ఉ. హరి. 2. 137.
కఱకుమాటలు
- కఠినోక్తులు. శృం. నైష. 7. 93.
కఱకు లాడు
- కఠినోక్తు లాడు.
కఱకొను
- గట్టిపడు; నిలుచు.
- "గుఱుకొని చేసినయఘములు, కఱకొని దృఢవజ్రలేపకం బగు దరుణీ." పద్మ. 3. 88.
కఱగొఱ
- అఱకొఱ; అవమానము.
- "కడిందిగ జూడకు నీకు నేమియుం, గఱగొఱ గాదు." భార. ద్రోణ. 3. 223.
- "చాలమి దెచ్చుకొన్న నా, కఱగొఱ దీర్తు గాక." కకు. 5. 34.
కఱతలయోగి
- పరమపదము నందుకొన్న యోగి.
- కఱ - తీరము. (తమి) ఆఖరు మెట్టు చేరినవా డనుట.
- "కఱతలయోగిని కర్మ మంటునా!" తాళ్ల. సం. 7. 211.
కఱతలాడు
- విజ్ఞుడు నేర్పరి.
- "ఉపనిషత్ప్రపంచంబు, గడదాక నెఱిగిన కఱతలాని...గాంచి." కాశీ. 2. 160.
- చూ. కఱతలయోగి.
కఱదూపము
- పొయినుండీ వచ్చే నల్లని పొగ.
- "విరహ పరితాప వేదన వేగుచున్న, చక్రవాకాంగనల కటాక్షముల యగ్గి, నావహిల్లిన కఱదూప మనగ నొప్పు, నుడుగణాధీశబింబంబు నడిమిమచ్చ." భీమ. 2. 45. కఱ____కఱ 415 కఱ____కఱి
కఱపడు
- కొఱతపడు.
- "యత్న మేమియున్, గఱపడకుండ." వేం. పంచ. 5. 58.
కఱ వగు
- లేకపోవు, అరు దగు.
- "కఱవు గఱ వయ్యె." రుక్మా. 1. 136.
- "వాని దర్శనమే ఇటీవల కఱ వయి పోయిం దమ్మా! ఏం చేస్తాం? పెద్దవా డయ్యాడు." వా.
కఱవవచ్చు
- 1. కసురుకొను.
- "వాణ్ణి పలకరిస్తె కఱవ వస్తాడు." వా.
- 2. మీదికి వచ్చు. నా. మా. 39.
కఱవు
- అరుదు, అపురూపము. కఱ వేర్పడి నప్పుడు ఆహార ధాన్యాదులు కఱ వగును. తద్వారా వచ్చిన పలుకుబడి.
- "కలియుగంబున ధర్మంబు కఱవు గాన." భీమ. 5. 152.
- "ఈ ఊళ్ళో ఇంగువకే కఱవా? ఎక్కడి కెళ్ళి అడిగావో ఏమో? లే దంటూ వచ్చావు." వా.
కఱవునకు తోడు ఆవ వంట కలిగినట్లు
- బాధలో మఱింత బాధ కలిగినట్లు. కరువు మూలంగా కడుపు మండిపోతుండగా ఆవాలు పండినా, అవి కాచి తాగితే మరింత మంట యెక్కు వవుతుందే కాని తగ్గదు. నిప్పునకు గాలి తో డైనట్లు అనుట వంటిది.
- "పరు సైన యెండమెండున, నరవర లై హాయి లేక యలజడి పడగా, సుర గాలి యేచె బ్రజలం, గఱువుకు దో డావపంట గలిగినకరణిన్." కువ. 1. 101.
కఱవున పడినట్టు
- దొరికిందే చాలు నని ఎగబడి.
- కరువో కాలమో అని వాడుక. అన్నం కనిపించగానే వాడు కరువో కాలమో అని తినడం మొదలు పెట్టినాడు ఇత్యాది రూపాలలో వినవస్తుంది.
- "తెచ్చుకొని యిచ్చలోపలి హెచ్చు కోర్కు, లెన్ని గల వన్నియును దీఱ నెనసి చతుర, రతుల కఱవున బడినట్టు లతుల సౌఖ్య, వారినిధి దేలు చుండిరి..." శుక. 2. 344.
కఱవో కాలమో అని
- దొరికిందే తడవుగా దాని ననుభవించుటకై ఎగబడి.
- "ఆ ఊళ్ళోకి నిమ్మకాయలు రాగానే కఱవో కాలమో అని అమ్మలక్క లంతా చుట్టుకున్నారు." వా.
కఱిగొను
- మాడిపో జేసికొను. పాడు చేసికొను అనుట.