పదబంధ పారిజాతము/కండకన్నులవాడు

←పదబంధ పారిజాతము/కంటి ముంటి పడినా

పదబంధ పారిజాతము (1959) రచించినవారు నార్ల వెంకటేశ్వర్లు
పదబంధ పారిజాతము/కండకన్నులవాడు

పదబంధ పారిజాతము/కట్టుకంబము→

కంఠ____కంఠ 333 కంఠ____కండ

వరకూ ఒకతిని దేహి అని యాచించను." వా.

రూ. గొంతులో ప్రాణ మున్నంతవరకూ.

కంఠ గతప్రాణంగా

కొన ఊపిరితో.
"వా డిప్పుడు కంఠగతప్రాణంగా ఉన్నాడు." వా.

కంఠగతప్రాణ మగు

ప్రాణాపాయస్థితిలో నుండు. కొన ఊపిరితో నుండు.
"ఇట్లు క్షుధాతురత్వంబున గంఠగత ప్రాణం బై నోరం దడి లేక..." హంస. 1. 192.

కంఠపాఠంగా

కంఠోక్తిగా, నోటికిబాగా.
"వాడికి ఆ కావ్య మంతా కంఠ పాఠంగా వచ్చు." వా.
రూ. కంఠాపాఠం
రూ. కంఠోపాఠం.

కంఠము తడుపుకొను

దాహము తీర్చుకొను.
"తత్కూప తటస్థితి ద్రోణికాగ్రంబున నున్న, యల్పజలంబులం దనకంఠంబు దడిపికొని...." హంస. 1. 192.
రూ. గొంతు తడుపుకొను.

కంఠశోష

చెప్పడం వ్యర్థము.
"వాడికి నీ వెంత చెప్పినా వట్టి కంఠశోషే కాని ఏంఈ లాభం లేదు." వా.

కంఠస్థం

కంఠోక్తిగా వచ్చును, నోటికి వచ్చును.
"వాడికి ఆ కావ్య మంతా కంఠస్థం." వా.

కంఠస్నానము

తల తడుపుకొనకుండా చేయు స్నానము.
"వైద్యుడు ఈరోజు కంఠస్నానం చేయ మనీ, రెండుమూడు రోజులు తాళి జ్వరం రాకుంటే శిరస్స్నానం చేయమనీ చెప్పాడు." వా.
చూ. శిరస్స్నానం.

కంఠేకాలుడు

ఈశ్వరుడు. గొంతుపై నలున్న వాడు గనుక.

కంఠోపాఠం.

చూ. కంఠపాఠం.

కండకన్నులవాడు

కండకావరము కలవాడు.
"కండకన్నులవాని నాకటను బండ, తిట్ల బేతాళికల సారె దిట్టువాని." ఆము. 6. 20.

కండకావరము

కండక్రొవ్వు; పొగరు.
"కానిమ్ము నీ కండకావర మ్మడతు." ద్వి. సారం. 1. 31.
"వాని కెంత కండకావరమో? నీళ్లకు పోయే పిల్లలపై చిల్లరరాళ్లు వేస్తున్నాడట." వా.

కండక్రొవ్వు

కండకావరము; పొగరు.
"కండక్రొవ్వున గన్ను గానక పెక్కు, దుండగంబులు ప్రేలి త్రుళ్లు గా కేమి?" ద్వి. జగ. పు. 170.

కండ గట్టుకొను

బలియు. కండ____కండ 334 కండ____కండ

"కండ గట్టుకొంటివా వేంకటరమణుడ దీన,బండు సేసి తిది నన్ను బాపురా లోకానకు." తాళ్ల. సం. 12.62.

కండచక్కెర

కలకండ, పటికబెల్లం.
"కలికి నీ నెమ్మోని కండచక్కెర." కృష్ణ. శకుం. 3. 48.

కండతుండములుగా

ముక్కలు ముక్కలుగా. జం.
"ఒంటి వచ్చినవాని గెంటి పోవగ నీక నఱకుండు కండతుండములు గాగ." జైమి. 8. 94.

కండపట్టు

లా వగు.
ఇది వాడుకలోను 'కాస్త ఆపిల్ల పండపట్టింది (పెట్టింది)' అనేరూపంళో వినబడుతుంది.
"ఇవ్విధంబున మెలగు నయ్యింతి యొంటి, తిండికతమున నినుమడి కండపట్టి." శుక. 3. 348.
"ఏమోయ్! ఈ మధ్య కాస్త కండ పట్టావే." వా.

కండ పెట్టు

బలియు, మదించు.
"వాడీ కీ మధ్య కాస్త కండపెట్టింది." వా.
"ఓహో! వాడి కేదో కాస్త కండపెట్టినట్టుందే. ఏదో తెగవాగుతున్నాడట." వా.

కండపొదుగు

పాలు లేనిపొదుగు.
"ఎంత పొదు గుంటే నేం? అది వట్టి కండపొదుగు." వా.

కండ మెం డగు

క్రొవ్వెక్కు.
"బిడ్డపాపల గని పెంచు జడ్డు లేక తిండిచే గండ మెం డైనదండికతన." హంస. 1. 214.

కండలు కరగునట్లు

ఎక్కువగా కష్టించి...
"వాడు కండలు కరిగేటట్టు పనిచేస్తాడు. అయినా కడుపుకు చాలడం లేదు." వా.
"కండలు కరిగేటట్టు పని చేయడం తప్పితే ఒక సుఖమా ఒక యిదా?" వా.

కండలు కోసి యైన నిచ్చు

ఎంత త్యాగమున కైనా సిద్ధపడు. తన సర్వస్వాన్నీ ధారవోయు అనుపట్ల ఉపయోగించే పలుకుబడి.
"సఖుడు సంబంధి శిష్యుండు సవ్యసాచి నాకు నతనికి నై యేను నరవరేణ్య కూర్మిమై నిత్తు గండలు గోసి యైన నరయ నాతండు నాయెడ నట్టివాడ." భార. భీష్మ. 3. 283.
"అమాయకు లైన పల్లెటూరి వాళ్ళు నమ్మితే కండలు కోసైనా ఇవ్వడానికి సిద్ధపడతారు." వా.

కండలు పెంచుకొను

సోమరితనముతో నిర్వ్య పారిగా ఉండు.
"అట్లా తిని కండలు పెంచుకోక పోతే కాస్త యింట్లో పనైనా చూచుకుంటే తప్పటరా?" వా. కండ____కండ్ల 335 కండ్ల____కండ్లు

కండ లురలు

శరీరమునుండి కండ లూడి పడు.
"కండలురులగ గడుదుల జెండె నొకడు." శుక. 1. 263.

కండెవట్టు

ఇలుకుపట్టు; వంచ వీలు కానిదగు.
"బాహానాళంబు కండె వట్టిన." సాంబో. 3. 128.

కండవడము

కాండపటము, తెర. కనపడకుండా కట్టునది.
"బెదరుచు నంతరంగమున భీతికి గండవడంబు సుట్టి పల్కెదు..." కుమా. 4. 58.
"ననిచిన కల్పవల్లి మదనాగ గతిన్ నడపాడ జొచ్చెనో, యన జనుదెంచె గండవడ మల్లన వెల్వడి బాలికాలితో, ఘనపటలంబు వెల్వడువికాసితతారక సంభృ తేందులే, ఖనయము గ్రేణి సేయుదు నగప్రియనందన చెన్ను వింత గాన్." కుమా. 9. 20.

కండోలవీణ

చండాలవల్లకి. ఒక రక మైనవీణ.

కండ్ల కావరం

పొగరు.
"వాడికి కండ్లకావరం ఎక్కు వయింది. కనిపించినపిల్ల నంతా కన్ను గీటుతున్నా డట." వా.

కండ్ల కు కట్టినట్టు

1. ప్రస్ఫుటంగా.
"తిరుపతిజాతరలో తెల్లవారుజాము న్నే గంగమ్మను తీస్తారు. మైలు దూరం నుంచి చూచినా కండ్లకు కట్టినట్టు కనబడుతుంది." వా.
"వెయ్యి మందిలో ఉన్నా వాడూ, వాడి వేషం కండ్లకు కట్టినట్టు కనిపిస్తాడు." వా.
2. మఱచిపోకుండా.
"ఆనాటి సంబరం ఇంకా కండ్లకు కట్టినట్టుగా ఉంది." వా.

కండ్ల కు పొర లడ్డు వచ్చు

1. కొ వ్వెక్కు.
"వాడికి కండ్లకు పొర లడ్డం వచ్చాయి." వా.
2. ఒక రోగము వచ్చు.
"ముసలితనం వచ్చేసరికి వాని కండ్లకు పొర లడ్డం వచ్చాయి." వా.

కండ్లు తెరచు

ప్రపంచజ్ఞానం కొద్దిగా తెలియు; జ్ఞానోదయ మగు.
"వాడు మొన్న పుట్టి నిన్న కండ్లు తెరిచాడు. నన్నేదో తప్పు పట్ట బోతాడు." వా.
"వా డిప్పుడిప్పుడే కండ్లు తెరుస్తున్నాడు." వా.

కండ్లు తెరవని

వయసు చాలని, అనుభవము లేని.
"వాడు కండ్లు తెరవనివాడు. వాణ్ణి కట్టుకొని మన మేం చెయ్యగలం?" వా.

కండ్లు తేలవేయు

ఏమీ చేయ లే నన్నట్లు సూచించు, తెలివి తప్పిపోవు. కండ్ల____కంద 336 కంద____కందా

"ఏమిరా డబ్బేం చేశా వంటే కళ్లు తేలవేశాడు." వా.
"వాణ్ణి పట్టుకొని నాలుగు ఉతికేసరికి కండ్లు తేలవేశాడు." వా.
మూర్ఛ పోవునప్పుడు కండ్లు తేలిపోవుటపై వచ్చినపలుకుబడి.

కండ్లతో చూడ లేదు.

ప్రత్యక్షంగా చూడ లేదు.
"అందరూ అంటున్న మాటే నే నన్నాను. నే నయితే కండ్లతో చూడ లేదు." వా.
"అన్నెం పున్నెం దైవాని కెరుక. అందరూ అనడమే కానీ నే నైతే కండ్లతో చూడ లేదు." వా.

కండ్లతో చూడ లేము!

1. అదేదో అతిమనోహరము.
"మైసూరు రాజభవనం దసరాలో విద్యుద్దీపాలతో ధగధగ మెరిసి పోతుంటుంది. ఆ వైభవం కండ్లతో చూడ లేము!"
2. అదేదో అతిబాధాకరము.
"వాడు కడుపునొప్పితో పడేబాధ కంద్లతో చూడ లేము!" వా.

కండ్లలో కారం పోసుకొను

అసూయపడు.
"ఎవరు కాస్త పచ్చగా కనబడినా వాడు కండ్లల్లో కారం పోసుకుంటాడు." వా.

కండ్లలో వత్తులు వేసుకొని

చూ. కంట వత్తి నిడుకొని.

కందదుంపకు పానకము

వ్యర్థము. కందను పానకంలో నాన వేయడ మెందుకు! కుక్కు. 87.

కందనకాయ

గుండెకాయ
"సందియ మింత లేదు పెలుచన్ నును మొగ్గల మిట్టకోలలన్, గందనకాయ నేసె సుమకార్ముకు డే మని చెప్పువాడ." రాజశే. 3. 146.

కందవాఱు

కందిపోవు.
"లలితముక్తాహారగుళికాకలాపంబు, ఘ్రాణానిలంబున గందవాఱె." నైష. 2. 119.
రూ. కందపాఱు.

కందా కొట్టు

తిరిపపుతిండి మెక్కు.
వివరమునకు చూ. కందాలరాజు.

కందాలరాజు

సోమరి, తిండిపోతు; తిరిపెపు తిండి మెక్కువాడు.
కందా అనగా రాజబంధువుల భోజనశాల అని బ్రౌను, అక్కడ ఎవరైనా వచ్చి రాజబంధువు పేరుతో తిని తిరుగుతూ ఉండవచ్చును. అలా ఆ పేర తిని తిరుగు తిండిపోతునకు పే రై యేర్పడిన పలుకుబడి. నందక. 79 పు. కంది_____కందు 337 కందు____కందె

కందికట్టు

కందిబేడలు (పప్పు) ఉడికించి వంచుకొన్న నీరు.
"ఈ రోజు మా యింట్లో కందికట్టు చారు పెట్టాను. మా వాడు చాలా బావుం దన్నాడు." వా.

కంది కుందు

వాడిపోవు; కందిపోవు.
"రసిక శేఖరు డా రాజు రాజవ్దన, కంది కుందిననెమ్మోము కళ లెఱింగి." శుక. 1. 305.

కందిపోవు

1. వాడిపోవు.
"ఎండలో తిరిగేసరికి వాని మొగం బాగా కంది పోయింది." వా.
2. దెబ్బ తగిలి నల్లవడు.
"బాగా రాయి కొట్టుకున్న ట్టుంది. తొడ కందిపోయింది." వా.

కందు కుందును లేని

నిష్కళంక మైన.
"కందు కుందును లెనికలువల చెలికాడు గలిగిన జెలి మేనికాక దీఱు." రాజగో. 3. 62.

కందువ చేయు

నివసించు.
"ని,క్కపుగతి ఋశ్యమూకము న గందువ సేయవె?" భాస్క. కిష్కిం. 477.

కందువమాటలు

చాటుమాటలు. చాటూక్తులు.
"కందువమాట లాడి వగ కారితనంబులు నూపి సన్న లిం,పాందగ సల్పి చేరికల్;అ నుల్లము రంజిలజేసి..." హంస. 3. 32.
"కాయజుతూపు లమ్ముదురు కందుక మాటల బుష్పలావికల్." విజ. 1. 14.

కందువ సెప్పు

నిర్ణీతస్థలమును తెలియజేయు.
"కందువ సెప్పి యొక్కెడ ద్రిగర్తులు దాడికి గూడువారు." భార. విరా. 3. 127.

కందు వాపు

కలత తేర్చు.
"కళాపూర్ణుండు నివ్విధంబున నవ్వనిత డెందంబు కందు వాపి సాంద్రానందంబున నభిమతక్రీడల రమించె." కళా. 7. 287.

కందువాఱు

మాసిపోవు, నల్లబడు, వివర్ణ మగు.
"కందు వాఱిన మించు కంచుటద్దము వోలె." హర. 7. 30.
"వెలవెల జాఱె మేఘ మరవింద విరోధియు గందువాఱె." నరస. 2. 70.

కందువు మానె డై

మోస మెక్కువగా కలిగి.
"కందువు మానె డై, కత్తిగొంటు లయినయ త్తగంతు." కుమా. 8. 135.

కందెన పడు

లంచ మబ్బు; డబ్బు చేతికి వచ్చు.
"కాస్త కందెన పడితే గానీ వాడిచేత పని చేయించుకోవడం కష్టం." వా.
చూ. కందెన వేయు.

కందెన వేయు.

డబ్బిచ్చు; లంచ మిచ్చు. కందె____కంప 338 కంప___కంప

కందెన వేస్తే బండిచక్రం గబగబా తిరుగుతుంది అనుటపై యేర్పడినపలుకుబడి.

"కాస్త కందెన వేస్తే ఆ గుమాస్తా మనకు కావలసిన కాగితా లన్నీ ఈ క్షణంలో తెచ్చిస్తాడు." వా.
చూ. కందెనపడు.

కందెఱ

1. కన్ను తెఱచునది.
"సృష్టి కందెఱ." కాశీ. 1. 121.
2. కనుచాటు, తెర.
"మఱునా డంధకవృష్టిభోజ యదు సామంతాగ్రణీ సేన గం,దెఱగా." ఉ. హరి. 2. 84.

కంపకోట

ముండ్ల కంచె. కంపతో వేయుకంచె.
"కంపకోట ఘటించుకరణి జుట్టుక యున్న, యీరంపు వెడసందు కేగు వెరవు." రాజగో. 1. 69.

కంప గట్టు

కంచె వేయు.
"చెట్టుచేమలు, కానంబడ నఱికి కంప గట్టినపిదపన్." విప్ర. 2. 19.

కంపగొట్ట!

ఒక తిట్టు.
"నీ యింటికి కంపగొట్ట." వా.
కంపగొట్టుట పాడుపడుటను సూచిస్తుంది.

కంపగొట్టు

పాడువెట్టు.
"వా డెప్పుడో నాన్న పోగానే యింటికి కంపగొట్టి దేశాంతరం పోయాడు." వా.

కంపతొడు గీడ్చినట్లు

జాడలు ఏర్పడునట్లు అనుట.
"కంపతొడు గీడ్చిన ట్లేదు గాన జన్నం,దెరు వెఱుంగుచు." మను. 4. 54.

కంపనబడ్డ కాకి అగు

చాలా చిక్కులలో తగులుకొని విలవిల లాడుతున్నా డనుపట్ల ఉపయోగించే పలుకుబడి. కాకి కంపమీద పడ్డప్పుడు విదిలించుకొన్న కొద్దీ మరింత ముళ్లల్లో చిక్కుకొంటుంది కదా?
"వా డిప్పుడు కంపనబడ్డకా కై అవస్థ పడుతున్నాడు." వా.
చూ. కంపలబడ్డ కాకి అగు.

కంపము పుట్టు

వడకు పుట్టు.
"వెక్కస మగు నెవ్వగ ల్వొడమె గంపము పుట్టె." పారి. 1. 100.

కంపలబడ్డ కాకి అగు

చిక్కులలో తగులుకొన్న వాడగు. కంపలలో పడినకాకి తప్పించు కొనబోయిన ట్లెల్ల మఱింత చిక్కుకొంటుంది. అందుపై వచ్చినపలుకుబడి. ఇది నేటికీ వాడుకలో ఉన్నది.
"డక్కిన విష్ణుభక్తియు దృఢంపు విరక్తియు గల్గు నమ్మరు,ద్భుక్కటకుం భజించుమతి పుట్టుక కంపల బడ్డ కాకి నై." పాండు. 2. 184.
చూ. కంపనబడ్డ కాకి అగు.

కంపవెట్టు

పాడు వెట్టు.
"పొంచి యెంతయు దోడ బుట్టిన దానిల్లు, కంప వెట్టినమహాఘనుండు వీడు." బిల్హ. 2. 65.
చూ. కంపగొట్టు.

కంబళపురీషము

నీచము; కంబళిమీది మలినము - ఒక తిట్టు. తొలగింపరాని దనుట. పట్టుకుంటే వదలని అహిత వస్తువు.
"మటుమాయలాడు కంబళ పురీషంబు." గౌ. హరి. ద్వితీ. పంక్తి. 4483.

కంబళికఱ్ఱ

ఒకరకం వంటచెఱకు.బ్రౌను.

కంబళిపురుగు

నీచుడు అన్న అర్థంలో దీనిని తిట్టుగా ఉపయోగిస్తారు. నల్లగా కంబళివలె ఉండు పురుగు. చెట్ల ఆకులపై ఉంటుంది.
"వాడు వట్టి కంబళి పురుగులా ఉన్నాడు." వా.

కంబీ తీయు

పాఱిపోవు. చిత్తూరుజిల్లాలో నేటికీ వినిపించే పలుకుబడి.
"అప్పు సంగతి యెత్తేసరికి వాడు కంబీ తీశాడు." వా.
చూ. కమ్మి తీయు.

కంసాలి ఉన్నచోట కథ చెప్పరాదు

యుక్తిశాలి ఉన్నచోట వట్టిమాటలు చెప్పుట కూడదు అనుపట్ల ఉపయోగించేది. కంసాలి యుక్తిశాలి అని ప్రతీతి.
ఇది ఒక కథపై యేర్పడినది. ఒకతను కథలు చెప్తున్నాడు. "ఒకచోట ఒక అరటి ఆకూ, మంటి పెళ్ళా స్నేహిత మయ్యాయి. అరటాకు అన్నది కదా 'వానవస్తే నేను నీమీద పడి రక్షిస్తాను. గాలి వస్తే నీవు నామీదపడి రక్షించు - అని." ఇలా అతను చెప్తుండగనే శ్రోతల్లో ఉన్న అతను అందుకొని రెండూ కలసి వస్తేనో అన్నా డట. అప్పుడా కథకు 'కంసాలి ఉన్నచోట కథ చెప్ప రాదు' అని వెళ్ళిపోయా డట!

కంసాలిప్రొవ్వులు

దిక్కు కొకరు మొగ మై విడి విడిగా ఉన్నా రనుట. కక___కక 340 కకా___కక్కు

ఐక మత్య రాహిత్యాన్ని తెలిపే పలుకుబడి. కంసాలులలో తెగ లెక్కువ. నలుగురు కలిస్తే ఎవ రంతకు వాళ్లే గొప్ప అనుకొని వేరే వేరే పొవ్వులు పెట్టుకొని వంట చేసుకునేవారు. అందుపై వచ్చిన పలుకుబడి.
"ఆ ఊళ్లో ఒకరిని చూస్తే ఒకరికి పడదు. ఏపని వచ్చినా ఊరంతా కంసాలిపొవ్వులుగా తయా రవుతుంది." వా.

కకపిక లగు

చెల్లాచెద రగు.
"వికవిక లేలె నివ్వెఱ లకుముకులు, కకపిక లాయె దక్కక పికవాణి." అనుక. 2. 115 పు.
చూ. కకవిక లగు.

కకబికలు

చిక్కులు; బాధలు.
"వలచి యతడు కడు మోహము, తలమునుకలు గాగ మరుని తామర విరితూ, పుల కకబికలకు లోబడి, మలయుచు దా వెంట జాలిమాలి దిరుగన్." హంస. 5. 127.
రూ. కకవికలు.

కకవిక లగు

తలక్రిందు లగు; గందరగోళమగు.
"ఒకయూరికి నొకకరణము, నొకతీర్పరి యైన గాక యొగి దఱు చైనన్, గకవికలు గాక యుండునె, సకలంబును...." సుమతి.
చూ. కకపిక లగు.

కకాపికగా

చెల్లాచెద రగునట్లుగా.
"కలిగినపాతకంబులు కకాపికగా విడనాడి." విప్ర. 2. 16.

కకావిక యగు

చెదరి పోవు; కలగు.
"ఆత్మ సైనికచయంబు కకావిక లై కలంగి." కళా. 8. 58.
"ప్రక్క వేఱొక్క మగ డున్న బాగు తెలిసి...మిట్టిపడి కకావికయై." శుక. 1. 228.

కక్కరించు

కస్సు మను.
"కనుగొని డాయవచ్చి శునకంబు విధంబున గక్కరించి యి,ట్ల్ను." చెన్న. 2. 30.
"పిల్లవాడు దగ్గఱకు వస్తే ఆలా కక్క రిస్తా వేం?" వా.

కక్కసపడు

కోపపడు, బాధపడు.
"ఇంత చిన్న దానికే అంత కక్కసపడతా వేం ఖర్మం?" వా.

కక్కసపెట్టు

కష్ట పెట్టు.
"రక్కసులం గక్కసపెట్టి." రామాభ్యు. 8. 192.

కక్కిరి బిక్కిరిగా

తారుమారుగా, అస్తవ్యస్తంగా. శ. ర.
"అదంతా కక్కిరి బిక్కిరిగా ఉంది." వా.

కక్కుఱాయి

గఱుకుఱాయి. కక్కు___కక్కు 341 కక్కు___కచ్చు

"కంకలు దుంపలు కక్కుఱాళ్లు." సానం. 2. 6.

కక్కుఱితికాడు

కక్కుర్తిపడువాడు; తొందర పడువాడు; ఎంత కైనా లొంగువాడు.
"కక్కుఱితివాడు కార్యము, చక్కటి మెఱుగండు." నా. పంచ. 1. 320.
చూ. కక్కుర్తిగాడు.

కక్కుఱితిపడు

దేనిమీది ఆశతోనో ఎంతకైనా లొంగిపోవు.
"వా డేదో నాలుగుకాసులు వస్తాయని కక్కుర్తిపడి ఆ ఛండాలపు పని చేశాడు." వా.
రూ. కక్కుర్తిపడు.

కక్కుర్తిగాడు

స్వలాభమునకై ఎంత నీచాని కైనా ఒడిగట్టువాడు.
"కడగి పీనుగుమీద గంచంబు వెట్టి కుడువగా జూచు కక్కుర్తిగా డితడు. గౌర. హరి. ద్వి. 451-452.

కక్కుర్తిపఱుచు

కక్కుర్తి పడునట్లు చేయు.
"కక్కుర్తి పఱుపరే గాఢతపోరూఢు, డగుమందకర్ణజు నంతవాని." చంద్ర. 2. 74.

కక్కులకళ్లెం

ఇనుపగొగ్గు లున్న కళ్ళెము.
"ఆ గుఱ్ఱం కక్కులకళ్లెం వేస్తే గానీ మాట వినదు." వా.

కక్కువాయిదగ్గు

కోరింతదగ్గు.
రూ. కక్కాయిదగ్గు.

కక్కు వేయు

తిరిగిలిపై ఇనుపముక్కతో గఱుకుగా ఉండునట్లు కొట్టు.
"పిండి పడ్డమే లేదు. తిరగలికి కక్కు వేయించాలి." వా.

కక్కూఱితిపడు

కక్కుర్తిపడు.
చూ. కక్కుఱితిపడు.

కచ్చ బిగించు

గోచి పెట్టు.
"నీలిచేల గడితంబుగ గచ్చ బిగించి." క్రీడా. పు. 92.

కచ్చలో కందులు వేయించు

అతికామి యగు. గోచిలోనే కందులు వేయించ గల వేడిమి - కామం - కల ...అనుట.
"అదంతా కచ్చల్లో కందులు వేయించే రకం." వా.

కచ్చ వద లగు

కామోఫ్రేకము కలుగు. కచ్చ బిగించుట నిగ్రహాన్నీ, అది వదు లగుట తన్నా శాన్నీ సూచిస్తుంది
"కులుకుచు నొకసారి పలుకరించిన బిచ్చ,వాని కైనను గచ్చ వదలిపోవు."పాణి. 2. 71.

కచ్చుకొను

కక్ష పట్టు. కచ్చు____కచ్ఛ 342 కజా___కట

"వేల్పు తేజిం,గచ్చుకొని హసించు వీట గల్గుహయంబుల్." చరు. 1. 30.

కచ్చుపెట్టు

పట్టుదల వహించు.
"కచ్చు పెట్టి వీనులకు గతలెన్ని విన్నాను అచ్చుతు కీర్తన వినే యందు సరి కాదు." తాళ్ల. సం. 10. 250.

కచ్చుపెట్టు కలుగు

బాధ, గాయము, ప్రమాదము కలుగు.
"చొచ్చితి నీకు శరణు సుద్దు లింక నేటికి, కచ్చుపె ట్టెవ్వరివల్లా గలిగే దేమీ." తాళ్ల. సం. 6. 176.

కచ్చువిచ్చు

పురి వీడిపోవు.
"కాలపాశము కచ్చు విచ్చె." రుక్మాం. 2. 48.

కచ్చువెట్టు

పగపట్టు. 'కచ్చపట్టినాడు' అనేలాంటి రూపంలో ఈ కచ్చు నేడు కానవస్తుంది.
"అగపడి కచ్చు వెట్ట యిత డాడిన మాటలకు." శల్యప. 2. 125.

కచ్చెపోతు

జగడగొండి; ఈర్ష్యాళువు.

కచ్ఛశుద్ధి

బ్రహ్మచర్యం; వ్యభిచార రాహిత్యం.
"వాడు కాస్త కచ్ఛశుద్ధి కలవాడు." వా.

కజాయము

నువ్వులూ, బెల్లం కలిపిన పిండి కానీ, కొబ్బరితురుమూ బెల్లం కలిపినపిండి కానీ లోపల పెట్టి పైన గోధుమ రేకు మడిచి అల్లి చేసే పిండి వంట.
"కజాయంబు లిం దెన్నే నున్నవి." పాండు. 7. 279.
చూ. కజ్జాయము.

కజ్జాకోరు

కలహశీలుడు.
"వాడు ఒట్టి కజ్జాకోరు. వాడిజోలికి పోవద్దు." వా.

కజ్జాయము

కజాయము.
"బళిరె కజ్జాయ మయ్యరె పాయసములు." వి. 2. 105.
చూ. కజాయము.

కజ్జెకాయ

పప్పులపొడి లోన పెట్టి గోధుమరేకుతో అల్లిన ఒక ఫలహారం.
"వదలుం జక్కెర కజ్జెకాయలును." రా. మా. 2. 115.

కటకట చేయు

కస్తీ చేయు.
ఇస్తావా చస్తావా అని నిర్బంధ పెట్టు.
"వాడి లెక్క ఫైసలు చేయ మని కటకట చేస్తున్నాడు." వా. కట____కట 343 కట____కట

కటకటంపడు

బాధపడు. శివ. 1. 87.
చూ. కటకటపడు.

కటకటంబడు

బాధపడు; విచారపడు.
"క్రూరకర్ము లగుకొడుకులం గంటినే యని కటకఋఅం బడి." కా. మా. 2. 25.
"కటకట బడి యౌడు గఱచి హుమ్మనుచు, దటము దాటించి చిందఱ రేగినట్లు." గౌ. హరి. ప్రథ. పంక్తి. 1061-62.
చూ. కటకటంపడు.

కటకటపడు

బాధపడు, కలతపడు.
"వెతలం గటకటపడి." రసిక. 4. 9.
"కటకట పడ దొడగె నపుడు కరము సెమర్చెన్." హర. 7. 76.

కటకట మని

ధ్వన్యనుకరణము.
"కటకట మని పండ్లు కొఱికి కసరు విసరుటే." శ్రవ. 3. 86.

కటకటాలు

ఇనుప ఊచలతో అడ్డుగా వేసిన ఆవరణము.
"కటకటాల వెనుక కూర్చుని వీథిలో పొయ్యేవారిని పిలవడం వాడి అలవాటు." వా.
ఈపదమే జైళ్లలో ఉన్న కటకటా లన్న విశేషార్థాన్ని పురస్కరించుకొని బందిఖానాకూ, నిర్బంధానికీ సూచక మైనది.
"వాడు కటకటాల వెనుక ఉన్నాడు. ఇప్పుడు మన కేం చేయగలడు? వాడు విడుద లయింతరువాత మాట చూతాం!" వా.

కటకాముఖము

బాణమును లాగునప్పటి ఒక విధ మైనహస్తముద్ర.
"క్రమ్మఱ బలాశకటకాముఖమున గీర చలిత శాఖాస్ఫుటాశోక శరము గూర్చె." ఆ. ము. 5. 141.

కటపయాది సంఖ్య

అక్షరమాలలోని క, ట, ప, యాది అక్షరములను సంఖ్యలకు మారుగా ఉపయోగించు పద్ధతి. బ్రౌను.

కటపుటలు

అదరి పాటులు; విఱగ బాటులు. జం.
"అతం డక్కటపుటలు మాన్పె." కకు. 2. 104.

కట పెట

ధ్వన్యనుకరణము.
"కటపెట తొటతొట రాలెడు, పొటపొట చినుకుల ధరిత్రి పొడ నట్టు వడం." వైజ. 2. 146.

కట పెటగా ఉండు

చిక్కుగా, ఇబ్బందిగా ఉండు.
"వచ్చేడబ్బు చాలక వాడిపరిస్థితి చాల కటపెటగా ఉంది." వా. కటా____కటి 344 కటి____కట్ట

కటాకటిగా

దాదాపు; చాలీ చాలక. కొమె మించుమించుగా అనుట.
"అర్ధసేరుబియ్యం వేస్తే వాడికి కటా కటిగా సరిపోతుంది." వా.
చూ. ముటీముటాలుగా.

కటాక్షించు

దయ చూచు.
"కృతకవిప్రు నగజ కటాక్షించి." కుమా. 7. 44.
"ఏదో పేదవాణ్ణి మీరు కటాక్షించాలి." వా.

కటాక్షించుకొను

అనుగ్రహించు, ఆదరముతో చూచు.
"కేవలభక్తితో లేవ వణిక్కుల, గ్రేవల నట గటాక్షించుకొనుచు." దశా. 7. 188.

కటాబిటిగా

నిక్కచ్చిగా.
"అతడు చాలా కటాబిటిగా మాట్లాడతాడు. నాన్చడు." వా.

కటారువాడు

ఖడ్గధారి.
"నిజ,స్థానము నిర్గమించి పగని జంపగ వచ్చు కటారుకాని చం, దాన మహేశ్వరుం గదిసి." కా. మా. 2. 141.

కటిక ఉపవాసము

మంచినీళ్లు కూడా పుచ్చుకోకుండా ఉండే ఉపవాసము.
"వైకుంఠ ఏకాదశినాడు కటిక ఉపవాసం చేయడం అతని కలవాటు." వా.
"శుక్రవారంపూట కటిక ఉపవాసం చేయకూడదే ముత్తైదుపిల్లలు." వా.

కటికగుండె

దయావిహీన హృదయము.
"వానిది ఒట్టి కటికగుండె. కన్నతల్లి బ్రతిమాలినా యింటికి రా నన్నాడు." వా.

కటికచీకటి

చిమ్మచీకటి.
"కని కనుల్ కటికచీ కటులు గ్రమ్మ." రాధి. 2. 20.
"ఈ కటికచీకట్లో ఎక్కడికి పోతావు రా. పురుగూ పుట్రా ఉంటుంది." వా.

కటికతనము

కాఠిన్యము.
"కటికతనంబు మాన్చి చటుకాకు నిడంబము గూర్చి." నైష. 3. 54.

కటికనవ్వు 8విషపునవ్వు. కటిక(కి)నీళ్లు

వట్టినీళ్లు మాత్రమే ననుట.
"వాడు కటికినీళ్లు తాగి పడుకున్నాడు.పొద్దున్నుంచీ." వా.
"ఆ రెడ్డిగారింటికి మజ్జిగకు పోతే ఒట్టి కటికినీళ్లు పోశారు." వా.

కట్టకడ (పటి)

ఆఖరు (వాడు-అది)
"వాళ్లిల్లు ఆ వీధిలో కట్టకడన ఉంది." వా.
"వాడు వాళ్ల అన్నదమ్ముల్లో కట్టకడపటివాడు." వా. కట్ట____కట్ట 345 కట్ట___కట్ట

కట్టడ చేయు

ఏర్పాటు చేయు.
"పురీరక్షణస్థితికిన్ గట్టడ చేసి." జైమి. 3. 55.
2. ఆజ్ఞాపించు.
"అంత నయ్యూరిదొర ముత్తియముల జూచి, తెమ్మని సువేషు దవ్వుల దీవి కేగు, మనుచు గట్టడ సేయగా నతడు వచ్చి." శుక. 2. 210.

కట్టడి

ఏర్పాటు; ఆచారం. 'మా ఊళ్లో రోజూ మేకను దేవుని పూజ కివ్వడం కట్టడి' అనడం వాడుక. ఇట్లా అలవాటై ఆ యేర్పాటు ప్రకారం ఇచ్చే సొమ్ముకు కూడా తదుపరి పే రయింది. పెళ్లిలో మెట్టెలు చేసి పెట్టినప్పుడు అయిదు రూపాయిలో ఎంతో ఇస్తారు. దానిని కట్టడి అంటారు. రాయలసీమలో ఇది ప్రచురం.
"రోజూ ఒకరు దేవునిపూజ కివ్వా లని ఆ వూళ్లో కట్టడి చేసుకున్నారు." వా.
"తాళిబొట్టు చేస్తే ఒక వరహా, బియ్యం, బేడలు కట్టడి." వా.

కట్టడి కట్ట

చెలియలి కట్ట.
"కడలిగముల్ కడుం దొనకి కట్టడి కట్టలు దాటిపాఱగా." అచ్చ. యుద్ధ. 162.

కట్టని కోట

పెట్టని కోట; సంరక్షకము. దుర్గం కాకున్నా దుర్గప్రాయం అనుట.
"కట్టని కలుకోట - కరినంది ఱంకె." పల. పు. 7.

కట్ట బెట్టు

1. బలవంతముగా అంటగట్టు. వివాహము చేయు.
"ఆ పిల్లను వీడికి కట్టబెట్టి అన్యాయం చేశారు." వా.
2. చీరలు మొదలైనవి ఇచ్చు.
"అమ్మాయిని పిలుచుకొని వస్తే ఏదో ఒక చీర కట్ట బెట్టి పంపించాలి కదా!" వా.

కట్టలుక

తీవ్రకోపం.
"పొలయలుక గట్టలుక సేసి." కుమా. 8. 146.

కట్టలు కట్టుకొని

గుంపులు గుంపులు చేరి.
"ఆ అమ్మాయి కొత్త పట్నవాసం దుస్తుల్లో వచ్చేసరికి, పల్లె పల్లే కట్టలు కట్టుకొని చూశారు." వా.
చూ. కట్టలు గొను.

కట్టలు గొను

ఒకరిమీ దొకరు ఆనుకొని చేరు.
వాడుకలో: "కట్టలు కట్టి చూస్తున్నారు ఉత్సవాన్ని జనం" అంటారు. కట్ట____కట్టా 346 కట్టా___కట్టి

పండితా. ద్వితీ. మహి. పుట. 34.
చూ. కట్టలు కట్టుకొని.

కట్టల్క

క్రోధము, కోపము.
పండితా. ద్వితీ. మహి. పుట. 19.
రూ. కట్టలుక.

కట్టవియు

విరిసిపోవు, ప్రిదిలిపోవు, అవిసిపోవు.
"నీ,రాకర మెల్ల గట్టవిసిన ట్లురులంబఱ తెంచుచున్నదో." కుమా. 12. 61.

కట్ట వెడలు

అధిక మగు, పొంగి పొరలు.
"కట్టవెడలు కన్నీటిచే." వర. రా. సుం. పు. 103. పంక్తి. 6.

కట్టాణి ముత్యాలు

మేలుజాతి ముత్యాలు.
"కట్టాణిముత్యాల కంఠమాల." భీమ. 1. 116.

కట్టాయము

తప్పక [కట్టాయం = తప్పక తమిళం] కడ్డాయం అనే రూంలో తెలుగులోనూ రాయలసీమలో ఉన్నది.
"కట్టాయము సేయుచుండుదు." కుమా. 8. 176.
చూ. కడ్డాయము.

కట్టాయితపడు

సిద్ధపడు.
"పట్టుకొని చంప నొంపం, గట్టాయిత పడక." వేం. పంచ. 3. 158.

కట్టాయిత మగు

సిద్ధ మగు.
"కట్టాయితం బై సురాసురులు బిట్టేచి." హర. 6. 59.
రూ. కట్టాయితం బగు.

కట్టాయితము

యుద్ధమునకు సన్నద్ధ మైన సైన్యము.
"ఆత్మ సంభవుని కట్టాయితము." భాగ. 6. 445.

కట్టావి

వేడి ఆవిరి.
"ఎసగు కట్టావిక్రియ నావి రెగయ." ఆము. 2. 69. ఆము. 4. 134.

కట్టి కుడుచు

చేసినది అనుభవించు.
"కట్టిడి నీ కిట్లు కాకుండ నగునె, కట్టి కుడ్వక పోదె కర్మబంధంబు." సారం. 3. 172.

కట్టి కుడుపు

తప్పక అనుభవించునట్లు చేయు.
"అట్లగా, బఱచినపాటు కట్టి కుడుపణ్ జనునో చనదో విధాతకున్.." కకు. 1. 163.
"వల దన్న మాన కరిగెన్, జలమున దనపాలి విధి వెసం గొనిపోవన్, దొలి జన్మంబున జేసిన, కొలయును బుణ్యంబు కట్టి కుడుపక యున్నే?" సారం. 2. 32.
"వెన్న దిన్న యట్టి వెకిలితనము, కట్టి కుడిపె నేడు కంజాత నేత్రుని." శ్రీని. 5. 86.