కుమారసంభవము/చతుర్థాశ్వాసము
శ్రీ
కుమారసంభవము
చతుర్థాశ్వాసము
| శ్రీమదశేషమునీంద్ర । గ్రామణినుతచరితు విగతకల్మషు శివత | 357 |
వ. | ఇట్లు పార్వతి పరమభక్తియుక్తిం దగిలి నిరంతరశుశ్రూషాతత్పర యగుచుండె | 358 |
క. | వినుతింపఁ గామసుఖసా । ధనముగ గౌరిఁ జంద్రధరుఁడు తపస్సా | 359 |
వ. | ఇట్లు పరమేశ్వరుండు తపోవృత్తిం దగిలి జగద్వ్యాపారంబు లారయ కునికిం | 360 |
క. | వానిపటుదండములు కమ । రానీకము లప్పగింప కపగతరాజ్య | 361 |
వ. | తదవసరంబున. | 362 |
సీ. | మ్రొగిఁ దముఁ బడసినమునులమూర్తుల మీఱి ధర్మశాస్త్రములు మూర్తములు దనర | 362 |
వ. | ఇట్లు శతానందుండు సదానందకందళితహృదయారవిందుండగుచున్నంత | 364 |
క. | మీ కింత వంది కంద భ । యాకులతం బొంది నిర్గతైశ్వరులరై | 365 |
వ. | అని తమవచ్చినకార్యస్వరూపంబున కనురూపంబుగా నానతియిచ్చినవాక్పతికి | 366 |
సీ. | వేళ్ళతోడుతఁ గల్పవృక్షముల్ పెఱికించి కొనిపోయి తన కుపవనము జేసెఁ | 367 |
మ. | తన తేజం బహిమాంశువై తనమహత్త్వం బావసంస్తోమమై | 368 |
క. | అనిమిషపురముల నెల్లం । దనబలునాయకుల నిల్పదలఁచినవాఁడై | 369 |
క. | ఇలఁ జిత్రము తారకుకర । తలసంగత మైనఘోరతరవారి సొర | 370 |
చ. | పలుపఱుతారకుండు సురపాలపురంబులు గాల్చుధూమప | 371 |
గీ. | పోరఁ దన కోడిపాఱునీహారరోచిఁ । బట్టుకొని పోయి దానవప్రభుఁడు బిఱికి | 372 |
క. | ఆలమున నసుర చిచ్చును । గాలియుఁ గొని కవియుననుట గల దెదిరిరిపుల్ | 373 |
క. | సురగరుడోరగవిద్యా । ధరపురవరసతులతోడ దనుజేశ్వరుకిం | 374 |
గీ. | ఇప్పుడు నీ కే మిన్నియుఁ । జెప్పిన నందేమి దనుజుఁ జేకొని దయతో | 375 |
క. | కాలవశంబునఁ దనుజుఁడు । గాలునిఁ గీడ్పఱచె బలిమిఁ గాలుని నోర్చెన్ | 376 |
క. | గోపాలక విను మిప్పుడు । గోపాలకు లాదిగాగఁ గుత్సితమతులై | 377 |
క. | విషధరుఁడు హరియు దక్కఁగ । విషధరసురగరుడయక్షవిద్యాధరత | 378 |
సీ. | మృడునెద్దుఁ గొని [2]*గాడ్పుమృగము బండ్లఁగిఁ జేసి యెలయించి నెలలోని యిఱ్ఱినేయు | |
| చుండు రేయుఁబగలు నొండువినోదముల్ విడిచి సురల మీఁదివేఁట దగిలి | 379 |
క. | ఇనశశితేజంబుల జగ । మనిశము విధి నడపు టెంత యని వాని మహిం | 380 |
క. | కోపించి సురల వెలువడ । ద్రోపించె సురారి బలిమి ధూర్జటి నీళ్ళున్ | 381 |
మ. | హరుఁ డాదైత్యుని కోడి చన్నసడి వాయుంగాక మోక్షార్థమే | 382 |
క. | మందారార్కాలములు । ముందారార్కావనీజమయ మయ్యె సదా | 383 |
సీ. | అనిమిషపతిపుర మనిమిషాస్పదమయ్యె ననలుప్రోలెల్లను ననలమయము | 384 |
వ. | నిజవరప్రభావంబున దారకుండు ప్రజలుండగుటకు సంతోషించియు నిఖిలజగద | 385 |
చ. | వెలయు నుమామహేశ్వరులవీర్యమునం దుదయించునట్టిదో | 386 |
వ. | అని తమకుం గరుణించి చతుర్ముఖుండు హితోపదేశంబు సేసిన దానికి మహా | 387 |
క. | తమ కప్పుడు త్రిభువనరా । జ్యము సేకుఱి నంతకంటె సంతోషముతో | 388 |
వ. | ఇట్లు వచ్చి పచ్చవిల్తు రావింపం బుచ్చినం దదాజ్ఞాప్రేరితుండై కుసుమాయుధుం | 389 |
ఉ. | పూవులతేరు జక్కవలు పూన వసంతుఁడుఁ దాను నెక్కి కీ | 390 |
వ. | ఇట్లు శృంగారయోని శృంగారరసప్రవాహంబు మేరదప్పి కప్పున ట్లప్పురంబు | 391 |
ఆ. | పడఁతు లెల్లఁ గామపరవశులై రది దగు మనోజుఁ జూచి మగలు గరము | 392 |
వ. | ఇ ట్లఖిలజనసమ్మోహనాకారుం డగునమ్మోహనాయుధుండు వజ్రాయుధు | 393 |
శా. | రంభాద్యప్సరసౌఘలాస్యరసపూరస్ఫారనేత్రామలో | 394 |
గీ. | తన్నుఁ గని యనిమిషులైరొ మున్నయైరొ । నాఁగ ననిమిషదృష్టిని నాకిసమితి | 395 |
వ. | ఇట్లు సురరాజు వలరాజుసుందరాకారంబు గని ముదితహృదయుం డగుచు సము | 396 |
మ. | అతినిష్ఠాపరుఁడై సురేంద్రవిభవవ్యాసక్తి నుగ్రాధిక | |
| స్థితి నెందేనియుఁ గల్గినం బనుపునన్ శీఘ్రంబ పుష్పాస్త్రసం | 397 |
క. | పరమపతివ్రతలై సుర, పురములు సాధింప నున్న పుణ్యస్త్రీ లె | 398 |
చ. | అనుపమరూపయౌవనమహాగుణవైభవలీల నెవ్వరిం | 399 |
చ. | వలయుజనాలి కెల్ల మును వశ్యులఁ జేసితిఁ బుష్పబాణకౌ | 400 |
సీ. | జలశాయి ననుఁ గన్నజనకుండు హరి చక్రియైనను స్వామికార్యంబుగాఁగ | 401 |
క. | వెరవున భుజశౌర్యంబున, సురవల్లభ పనుపు నీవ చూడఁగఁ బరమే | 402 |
వ. | అని నెనరు ముట్టం బూనినకుసుమాయుధుపూనికి వజ్రాయుధుండు ఘనంపఱిచి | 403 |
మ. | ధర నత్యుత్తము లైనధీరుల మనస్తాపంబు వాప న్మహా | 404 |
వ. | అని తన్ను నగ్గించుచున్న సురవల్లభుం జూచి రతివల్లభుండు విజృంభించి. | 405 |
చ. | పరముతపం బడంచి మఱి పార్వతియం దనురక్తుఁ జేయు మా | 406 |
క. | తారకునోర్వఁగ వేఱకు, మారకుఁ బడయంగ సంగమము సేయను మున్ | 407 |
వ. | అనిన సురేంద్రుండు నీ కసాధ్యం బెందును లే దైనను బరమేష్ఠి వచనం బలంఘ | 408 |
గీ. | శూలి సేకొన్నతప మెల్ల నాలిసేసి, యతనిదేహంబునందు సా మాలిఁ జేసి | 409 |
వ. | నాకుం దగిన కెలసంబు గంటి దీని కింతకు మైకొంటిఁ దాంబూలంబు దయ | 410 |
చ. | రతి మతిఁ దల్లడిల్లి పతిరాకయ వార్చుచు నంతకంత క | 411 |
క. | అలిగానము మదకోకిల, కలనాతోద్యమును శుకస్వసఘనమం | 412 |
క. | పతిఁ జూచి రతి నిజాంత, ర్గతఖేదం బెలమి మఱపుగా నిడి కాలో | 413 |
వ. | అని [3]తఱమియడుగు చున్నరతి ముఖవికారంబు గని మనసిజుండు మనంబునం | 414 |
చ. | బెదరుచు నంతరంగమున భీతికిఁ గండవడంబు సుట్టి ప | 415 |
వ. | అనిన దివ్యాంతరిక్షభౌమాంగికాద్యనేకదుర్ణిమిత్తంబులు నిర్ణిమిత్తంబ వుట్టు | 416 |
సీ. | మనకులదైవ మన్ మన్నన లేదేని ద్రిభువనారాధ్యుఁ డన్ తెంక లేక | 417 |
చ. | విడపక పంచె నాకఁ డొకయేలినవాఁ డని పూన్కికాఁడవై | 418 |
క. | ఆనాకంబున గలయ, మ్మానిను లందఱును నీకు మన మిడి యున్నం | 419 |
క. | నినుఁ జూచినకన్నుల సుర, వనితలు దనుఁ జూడకున్న వాసవుఁ డలుకం | 420 |
చ. | త్రిదశులు పిల్చి [7]పంపు డొకతేజముగాఁ గొని దేవదేవు నె | 421 |
గీ. | హరుఁడు నెప మల్గి చూచుడు నాక్షణంబ, యఖిలజగములు సంహార మగురయమున | 422 |
క. | కనుకిట్టిన నిట్టిక నమ, లినవిధమున దేవతావలికిఁ బూనితి నే | 423 |
వ. | అని పరమేశ్వరు నెఱింగించుచున్నరతిం గనుంగొని. | 424 |
ఉ. | ఏ నలరమ్ము లొడ్డఁ బరమేశ్వరుచిత్తము గౌరిచిత్తముం | 425 |
గీ. | జగము లెల్లను నాయాజ్ఞ మిగుల కునికిఁ, గనియు వినియు నెఱుంగుదు వనజనేత్ర | 426 |
వ. | అని మనసిజుండు మీఁదులేక పలికిన విని రతి పరమేశ్వరుమాహాత్మ్యంబు దలంచి | 427 |
చ. | అతనిశరాసనంబు గనకాచల మిక్షుశరాసనంబు నీ | 428 |
గీ. | ఈశుఁ దలఁచు మహాత్ములహృదయములును, గాఁడ నోపనిమృదుపుష్పకాండనికర | 429 |
గీ. | ఆఁడదాన నబల నైన నేయించుక యలిగి చూచుడును భయమున దలరు | 430 |
సీ. | కొని బాలు రైనను దిని పిప్పి యుమిసెడు చెఱకు విల్లని నమ్మి చేతఁబట్టి | 431 |
చ. | చిరముగ నొల్వువడ్డనరసింహునికంటెను బెద్దవే శిరం | 432 |
మ. | హరికంకాలము చేతిముద్ర దివిజేంద్రాస్థుల్ సుభూషావళుల్ | 433 |
వ. | అనిన విని బలపరాక్రమాతిధైర్యశౌర్యమంత్రతంత్రధ్యానధారణైశ్వర్యాద్యశేష | |
| నంబునం గరంగునట్టు లతికోమలం బైన కాముకశక్తికి లోనై మృదుభావంబునం | 434 |
గీ. | అదిమిపట్టినఁ గరులైనఁ జిదియు నట్టి, కడిఁదిబలు లగుమగ లొత్తి కౌఁగిలింపఁ | 435 |
వ. | దానికిం గారణం బేమి యందేని | 436 |
క. | ఆరయఁగా స్త్రీపురుషా, కారములై చిత్తవృత్తి గలిగినఁ జాలున్ | 437 |
వ. | అని యాదిసృష్టికిని గారణం బైన కామతత్త్వమహత్త్వంబు దెలిపి రతి నొడం | 438 |
సీ. | పంకరుహంబులు బండికన్నులు చంపకంబులు నొగ లుత్పలంబు లిరుసు | 439 |
వ. | అంత రతిసమేతుండు పుష్పాయుధుండు పుష్పరథారూఢుండై నిజసామ్రా | 440 |
మ | వలరా జామనిఁఁ బిల్చి వేగమెయి నీవాసంలికానందదో | 441 |
క. | తన సూడగు ధనధదిశాంగన నినుఁ డొడఁగూడఁ బోక గని యామ్యదిశాం | 442 |
చ. | మలయసమీరణాభిహతి మ్రాఁకుల నాకులు డుల్లి డుల్లి క్రొ | |
| ట్మలములు గ్రమ్మిక్రమ్మి కుసుమంబులు వాసన కెక్కియెక్కి గు | 443 |
క. | భోరన సంకురపల్లవ, కోరకపుష్పఫలవితతిఁ గొమ రమరి మనో | 444 |
సీ. | వేదన విరహులు సేదలు సెడి సంధు లెడలంగఁ బల్లాకు లెడలెఁ దరుల | 445 |
క. | మదనుతలిరెల్లులో యన, బొదిగొని కెందలిరు లెసఁగు భూరుహములపై | 446 |
ఉ. | పొన్నలు పూచెఁ బొన్న లొగిఁ బూవకముందఱఁ బూచె గోఁగు లా | 447 |
క. | భావజవిభుఁ డలిశుకపిక, సేవకతతి కెడరుదీర జీతము సేయం | 448 |
క. | నలి మొగ్గలు విరిపువ్వులు, సలలిత మయి చూడనొప్పెఁ జంపకమృత్యూ | 449 |
గీ. | పొలిచె మధువేళఁ గంకేళి పూచి భృంగ, పరివృత మ్మై మనోజుండు పాంథతతికి | 450 |
క. | విరహులహృదయంబులు జ, ర్ఝురితంబులు చేసి మరుడు శరశస్త్రము లా | 451 |
క. | నునుపగు నలిగానము విని, వనదేవత గరము మెచ్చి వానికి నొసఁగం | 452 |
క. | సురపొన్నలపైఁ బ్రాఁకిన, గురువిందలు నవలఁ బెరిగి కొమ రమరె రతీ | 453 |
క. | మారుజయలక్ష్మి మలయస, మీరునిపైఁ బూఁత మధుసమృద్ధికి నురుశృం | 454 |
చ. | మొగడలు వజ్రముల్ విరులు ముత్తెము లింపగునున్పుగెంపు లేఁ | 455 |
క. | చన నున్మదనమదనమో, హనసంతాపన వశీకరాస్త్రము లన హృ | 456 |
సీ. | పలఁకెడు కారాకులలితాస్థిచయముగా సోలుకొమ్మలు పలుకేలు గాఁగ | 457 |
చ. | అలరులమందహాసమున నన్నినషట్పదమంజుగీతి రా | 458 |
క. | తలిరెల్లిపూవుటమ్ముల, బలసిన పికకీరభృంగపరివారముతో | 459 |
చ. | మలయసమీర మర్థి సుకుమారలసత్సహకారనందనా | 460 |
చ. | అలు లొడఁగూడుఁ బిండుగొని యాడు మృదుధ్వనిఁ బాడు నోట దొం | 461 |
చ. | చెలఁగుచుఁ బాఱి యొక్కొకటిఁ జీఱి వనంబులు తూఱి చిల్కపిం | 462 |
చ. | గుమురులు గట్టి యీరికలు గుట్టి ప్రవాళము వట్టి కింకతో | 463 |
మత్త. | మెత్తమెత్తన చంచనాద్రిసమీరణుండు మనోభవుం | 464 |
సీ. | ఆరగ్వధార్కజంజీరకర్కోలమందారచందననారికేరసింధు | |
| దారుసల్లకికరవీరగుగ్గులుపీతసారపున్నాగనమేరుకర్ణి | 465 |
క. | మధుసంగమునఁ ద్రిలోకీ, వధు వనురాగమునఁ గామవశగతిఁ జేతో | 466 |
సీ. | నెలఁతలపరిమళనిశ్వాసపవనంబు దలఁపించె దక్షిణానిలవిలాస | 467 |
క. | సోలుచు సమ్మదరసమునఁ, గ్రాలుచు వనపాలబాలికలు నవలతికాం | 468 |
సీ. | కరి యిచ్చె నరమేసి కరిణికి సల్లకీపల్లవ ముల్లంబు పల్లవింప | 469 |
క. | ఆమనికి నెలమి విపులా, రామంబులపొల్పు సూచి రాగోత్కటమై | 470 |
సీ. | లత్తుకరసమునఁ జొత్తిల్లఁ బదతలముల నరచేతుల మోవిఁ బూసి | 471 |
వ. | ఇ ట్లఖిలభువనభవనాపూరితం భై సకలజనానందకరం బై యతీరమణీయం బైనవసం | 472 |
మ. | దలితాంభోజదళాంగుళీతనుశిరస్త్రాణంబులుం గోమలే | 473 |
చ. | ఇ ట్లసమశరుండు సమరసన్నద్ధుండై సకలజనంబులు నభినవవసంతోత్సవంబున | 474 |
మస్ర. | హరహాసాకాశగంగాత్యమలజలమరాళాబ్జనీహారధాత్రీ | 475 |
క. | దీపితవిమలజ్ఞానసు, దీపితసుఖదళితమోహతిమిరాపహర | 476 |
మస్ర. | శివధర్మార్థప్రవీణున్ సితయశుఁ ద్రిజగత్సేవ్యు వేదాంతవేద్యు | 477 |
క. | దురితఘనాఘనమారుతు, నరిషడ్వర్గాటవీదవానలుఁ | 478 |
వసంతతిలకము. | సాహిత్యవేది గుణశక్తు వివేకయుక్తున్ | 479 |
గద్యము. | ఇది శ్రీమజ్జంగమమల్లికార్జునదేవదివ్యశ్రీపాదపంకజభ్రమరాయమాణకవిరాజ | |
- ↑ “దెసలు చూడఁగనుండె దిగ్గను చక్రసమూహంబునకుఁ దలమును
కలగుచు. ..... వెన్నెలనిట్టదోఁచె.” నిర్వ-ఆ-6 - ↑ గాడ్పుమృగము, జింకయనుటకు :-
“తద్వధూస్వకరన్యస్తచిత్రపత్రలతాంకితః । అసౌవిహారహరణః కింస్యాదనల
సారథేః” అని సాహసాంకచరిత్రము. “ప్రవహనామక మహాపపనవాహనమైన మృగ
ముగాబోలు నీమృగముతరుణి” నై-ఆ-8 - ↑ తఱిమి= నిర్బంధించి "కీడు గాంచి..... నొండెండ్లు లేదని | తఱిమి యడుగుటయును వెఱవు వాసి" నిర్వ-ఆ-8
"ఇత్తెఱంగున నూఱార్చి యింతిఁదఱమి | యల్లనల్లన దోకొని" నిర్వ-ఆ-9 - ↑ ఒదవుడు = ఒదవుట
- ↑ ఇట్టి సంధికి :- "అన్నిష్టసఖియూదియున్నదాని” భార. ఆది.
- ↑ "వైరేణ మరణం ధ్రువమ్మనంగ దివిజవరుడు వినఁడె." అనునది పాఠాంతరము.
- ↑ పంపుడు= పంపుట
- ↑ మీలనుమీలు ద్రాగువనుటకు:
“మండలనాథు నాజ్ఞకు సమస్తజనంబులు నోడిపాడిమై | నుండక మేరతప్పి బలియుండ బలున్ మననీక పెద్దమీన్ కొండికమీనుద్రాక్రియ గ్రొవ్వునఁ జంపుచునున్న వ్రేఁకమ | మ్మండల మేలియుండ మతిమంతులకుం బరపక్ష భైరవా" అని భద్రభూపాలుని నీతిశాస్త్రముక్తావళి.
మఱియు “తగరు కొండమీఁదఁ దాఁకగోరి నాదారి | నెదిరి తన్ను దెలియ కింత పలికె | నెంతమీను వచ్చి యెంతమీను మ్రింగె" రాధికాసాంత్వనము. - ↑ "నా, చేననుచుంబతాకయును జెంచరుణాచలమెక్కి..” త్రిపురాంతకోదాహరణము.
- ↑ మన్మథునిఛత్రముపల్లవ మైనందులకు "కర్ణికారపుమొగ్గ కనకంపుగుబ్బగాఁ గోయిలనోరూరు గొడుగుతోడ" ఉ.హరి. ఆ-2. "కోకిలవ్రాతంబు గ్రుక్కిళ్ళు ప్రసంగించు క్రొమ్మావిచిగురాకుఁగొడుగుతోడ" హరవి. ఆ.3.
- ↑ ఏఁగు శబ్దమున నఱసున్నకు :- "కాఁగానిమాట లాడెదు | రాఁగూడదు... నుండం | గాఁ గోమలి యిటు నిల్వక | యేఁగుము మగనాలి కేల యీదుర్గుణముల్" భోజ. ఆ.4; "తాఁ గడువేగిరించె... | లోఁగుచు నింత నుంగి... | నేఁగుచు .. | దాఁగుట దేనిపేరు నిలిడంబిక" ప్రభా. ఆ.5
- ↑ అగుడు = అగుట
- ↑ అలతి = ఆలాపము "వల్లభుమీఁదియర్మిలి నెపంబు మలంగి మనంబులో నరా | గిల్లి కుచాంతరంగమున గిన్నెర మోపి గుణంబు సారెము | న్నల్లనమాట నూల్కొనెడునాలతి సేసి నిజాంగలీల శోభిల్లఁగఁ బాడె దైన్యబలభిధ్వనుధాధరుమంత్రి శ్రీధరున్" హుళక్కి భాస్కరుని దశగతులు. "ఆలతి సేయ భృంగమాలికలకు బెదరి బెదరి" దశ. ఆ.3