కామగ్రంథమాల——మూఁడవ గ్రంథము.
కాళిదాసప్రహసనమ్
లంబోదరప్రహసనము
మహాకవి కాళిదాసు
హాస్యకళానిధి
1922
తొడిమ
ఈ ప్రహసనమును మహాకవి కాళిదాసుచే రచియింఁపబడెనని కొందరును యవాచ్యము లుండెను గాన నింకెవరో రచియించి కాళిదాసవిరచితమని వ్రాసియుండి రని కొందఱు నీమధ్య వాదప్రతివాదనలు మిక్కుటముగా జరిపిరి. తుదకు పర్యవసాన మేమియుఁ దేలినదికాదు. భోజరాజు కంఠములో నొకవ్రణము
పుట్టెనని, యెక్కువగా నవ్వినగాని యావ్రణము పరిపక్వమునకు రా దని వైద్యులు సలహా నీయుటవలన కాళిదా సీప్రహసనమును రచించి, వినిపింప భోజరాజు మిక్కిలిగా నవ్వుటచే నాతని కంఠమునం గల వ్రణము పరిపక్వమునకు వచ్చె నని, యనాదినుండియు ననుకొనెడి జనశ్రుతిని బట్టియు, డిండిమప్రహసనముకూడ నిట్లే యవాచ్యములతో నుండుటవలనను బ్రతాపరుద్రీయము మొదలుగాఁగల నాటకముల యందు హాస్యరసపోషణమునం దవాచ్యములే యుండుటవలనను పూర్వకవులు హాస్యరసమున నవాచ్యములే వాడి యండుటవలనను నీప్రహసనము మహాకవి కాళిదాసవిచిరత మని మా యభిప్రాయము.
మావలన “హాస్యకళానిధి”యని బిరుదము నందిన నాధునికకవివరుం డొక్కరుఁ డీప్రహసనమును నాంధ్రమున ననువదించి లంబోదరప్రహసనమని నామకరణ మొనర్చి మాకుఁ బంపి తననామమును ముద్రింప వలదని కోరుటవలన "హాస్యకళానిధి” యని మాత్రము ప్రకటించితిమి. సంస్కృతమునన గాళిదాస ప్రహసన మొకవైపునను ననుసరించిన లంబోదర ప్రహసన మొకవైపునను ముద్రించి తమసన్నిధికిఁ బంపితిమి. కావున 1, 2, గ్రంథముల మాదిరిగా నాదరింతు రని దలచుఁ చున్నారము.
కాళిదాస
ప్రహసనమ్
నాన్దీ
శ్లో.
లంబోదరస్య విగళత్నటి సూత్రలంబీ
అసిచ—
శ్లో.
అల మఖిల సురేంద్రై రస్తు పుత్రప్రదం వో
[నాంద్యంతేసూత్రధారం॥ సామాజికా నవలోక్య సాదర మంజలిం బధ్వా]
శ్లో.
కస్యాశ్చి త్పననామయేన గురుణాస్తబ్ధోరుజానోర్భృశం
[ఇతీ పుష్పాజంలిం వికీర్య నేపధ్యాభిముఖమవలోక్య] మారిష! ఇతి స్తావత్ ప్రవిశ్యపారిపార్శ్వకః భావ ఏషోస్మి!
సూత్రధార —అసి శ్రుత మాజస్త మార్యమిశ్రైః?
పారిపార్శ్వకః—కథమివ?
సూ—అయి భరతపుత్ర! కదాచిత ప్యదృష్టచరం ప్రహసనం నామా రూపకం ప్రదర్పయేతి.
.
లంబోదర ప్రహసనము
నాంది
చ.
పదపడివచ్చు షణ్ముఖుని వాహమయూరము పామటంచు పె
మ.
దినమున్ రేలును లేచి వింధ్యగిరిగా దీపించి యబ్జార్క మా
సూత్ర—(ప్రవేశించి) సభికులను సాదారముగా జూచి దోసిలొగ్గి.
ఉ.
జానువు లూరువుల్ బిగియఁజాలగ వాతముచేత భూమిపై
[పుష్పాంజలిం జల్లి తెరవంక జూచి మారిషా! ఇటురమ్ము.]
మారి—(ప్రవేశించి) బావా! వచ్చితిని.
సూత్ర —బాగు! చుల్ల పెట్టినతోడనే పచ్చసెగ తగులుకొన్నట్లు మాటలోనే వచ్చితివే! కాని యార్యమిత్రుల యాజ్ఞ వింటివా?
మా— ఏమని?
సూత్ర— "ఓయీ! భరతపుత్రుడా! యెన్నడును జూచియెఱుంగని హాస్యరసబంధు
పా—(సహర్షం) భావానుగృహీతా స్స్మః.
శ్లో.
ఆబాల్యా దపి దీర్ఘం
మా—యుక్త ముక్తం భవతా; పరంతు పునరేవం న క్నోమి బృహద్బీజ తయా నర్తితుం, ఆతస్తయా సహాయభూతేవ సహ కధంచి దపినృత్య న్నా వర్ణయామి సామాజికమనాం సీతి మే నిశ్చయః
పా—
శ్లో.
తాడయ న్నూరు యుగళం
మా—తర్తి త్వర్యతాంభూమి కాగ్రహణా య, సంప్రతి హి —
శ్లో.
ఏష ద్విజో భవతి నాగరికో న హీతి
పా—భావ! సమ్యు గుపలక్షితో వసంతాగము ఇతి. యతః.
శ్లో.
విలసతి కిల వ్యాకోచాసన్న చంపకకుట్మలే
సూ—తదిదానీమ్
శ్లో.
శృంగారాద్భుత మేళనేన రుచిరో
మారి—భావా! యనుగ్రహింపఁబడితిమి.
క.
చిఱునాట నతిముదంబున
సూత్ర—బాగుగాఁ జెప్పితివి కాని నాకొక పెద్ద యవరోధమున్నదోయి! చిన్నప్పటినుండియు నేను నాట్యమునం దసమర్ధుఁడనే,వట్టలు క్రిందికి జాఱి దబ్బకాయగుత్తులవలె వ్రేలాడుచు నీతలయంత లావుగ నుండుటచే యీడ్చుకొని తిరుగుటకే కష్టమగుచుండ నాట్యము కూడజేయగలనా? అయినను విచారము లేదు నీసహాయమున నెట్లో సభ్యలమనముల నాకర్షింపగలను.
మారి—(నవ్వి) ఇక నేమి కావలయును? బాగుగానే యున్నది కాదా? నాతో నీకు బనియే లేదు.
తే.
కట్టుకొన్నట్టి ధోవతి కదులునటుల
సూత్ర —ఇదియును యుక్తియుక్తముగనే యున్నది. అటులైన వేషములు వేసికొనుటకు ద్వరపడవలయును. ఇప్పుడు
తే.
అధరదళమాన గమకించునట్టి ద్విజుని
మారి—బావా! వసంతఋతువు ప్రవేశించినట్లు బాగుగా గుర్తించితివి. ఎట్లన?
తే.
మ్రోలవికసించు సంపంగిమొగ్గయందు
సూత్ర—అందుచేత నిప్పుడన్నియును సమకూడినవి.
సీ.
అలరుశృంగారంబు నద్భుతరసమును
శ్రోతారో రసికా వసంతసమయే
త దావర్జనాయ సామాజికమనసా మహ మేవ వక్రవాసస్య భూమికా మాధాస్యే, త్వద్భగినీ తు గృధ్ర్యాః
సా—అహం పునః కన్య?
సూ—తచ్ఛిష్యయో ద్వితీయస్య కాసరస్య
పా—కః పునః ప్రథమస్య జంబుకస్య భూమికా మాధాస్యతి?
సూ—కిం న పశ్య స్యనుజం మమ గృహీతజంబుక భూమికం రంగిభువం ప్రవిశం తం? ఏష కిల—
శ్లో.
గందత్రిపుండ్రాంకలలాట 'దేశ
త దావా మ ప్యనంతరకరణీయాయ సజ్జీభవావః॥
వక్రచేష్టల కాలవాలం బనందగు
గీ.
విపఁగ వచ్చిన వీరెల్ల వేత్తలుకద!
మారి— నే నెవరి వేషము?
సూత్ర — వక్రవాసుని శిష్యులలో రెండవవాఁడగు కాసరుని వేషము.
మారి— మొదటివాఁడగు జంబుకుని వేష మెవరు వేయుదురు?
సూత్ర — జంబుకవేషము ధరించి రంగస్థలమునం బ్రవేశించు నా తమ్ము నింక నీవు చూడనేలేదా? వీఁడు.
ఉ.
చందనపుం దిపుండ్రము పసందుగ దిద్ది లలాటదేశమం
కాళిదాస ప్రహసనమ్
[తతః ప్రవిశతి యుఖనిర్దిష్టో జంబుకః.]
జం—
శ్లో.
గృధ్ర్యా సమం గణికయా సురతద్వయే౽పి
ఇతపరం కాసరం నామ సతీర్షం నదీతీర్థాహణాయ గుర్వర్థం త్వరిత మాదిశామి యతః ప్రభాతప్రాయా శరరీ. తథాహి—
శ్లో.
స్త్యాయంతే నరమూత్ర గ్రంధపిశునా
శ్లో.
కాశ్చిత్ స్త్రియః కంగృహీతకరీషపిండా
లంబోదర ప్రహసనము
(ప్రవేశము-జంబుకుఁడు)
జంబు—
చ.
వెలిరతి లోరతమ్ముల నవీన విలాసల నాసగొల్పు రో
అప్పుడే తెల్లవారవచ్చుచున్నది. నాసహపాఠకుఁడగు కాసరుని గురువుకొఱకు నదీతీర్థమును దెమ్మని నియోగింతును. ( అంతట కలయజూచి,)
సీ.
నలుదిశిల్ వ్యాపించె నరమూత్రగ్రంధసం
గీ
అంగణము లూడ్చి శోధింప నావుపేడఁ
తదిదానీమ్—
శ్లో.
చారు శ్రమాంబులదాయతకర్ణపాశం
(కతిచి త్పదాని గత్వా శ్రవణ మభినీయ)
శ్లో.
ప్రాతస్స్నానవినిర్గతద్విజగణవ్యాజక్షణాకర్ణితం
శ్లో.
సభ్యేతరా శ్రుతిపథం దమితా గిరశ్చే
అస్తా మేత దన్యతో గమిష్యామి నాద్యాసి ముందతి తమ; ప్రపంచో నయనపదవీమ్.
అపిచ—
శ్లో.
సాంధ్రీభూతతమస్సు కుంజకుహరేష్వంతర్నదీగ్రామయోః
అస్తు—ఏతదభిప్రాయేణ విస్వస్తాయా కాసరో౽య మలాబూస్తన్యాం ద్వార వేది మధిశయీత. తత్రైవ రోచతే గమనమ్. ఆలాబూస్తనీ త్వపర్యాప్తం నా మథయ మస్యా.
శ్లో.
వేశ్మద్వారి మహోత్సవేషు లిఖతుంయా రంగవల్యై తయా
కావున నిప్పుడు.
చ.
సురుచిరఘర్మబిందువులు శ్రోత్రతలమ్ముల గ్రమ్మ సీత్కృతిం
(కొంచెము నడచి, వినుట నభినయించి చూచి)
ఉ.
కన్నె సమర్తకై విపణికాంతలు చెంతల బూతుపాటలన్
ఆశ్చర్య మాశ్చర్యము
తే.
వెలసతుల యిట్టిబూతులు వినుచు విటులె
ఇది యిటులుండనిమ్ము. నేను మఱియొకచోటికిం బోయెదను, ఇప్పటికిని కన్నుల గప్పిన చీకఁటి తొలఁగలేదు. ఆహా! ఇచ్చట నింకొక మహోత్సవము కంటఁబడినది.
ఉ.
ఊరికి నేటికి న్నడుమ నున్న లతాగుహలందు చీకఁటిన్
ఈవింత లిట్లుండుఁగాక! విధవయైన యలాబూస్తని వీధియరుఁగుమీదనే తప్పకఁ గాసరుఁడు పరుండియుండనోపు! అచ్చటకుఁ బోయెద. (అలోచించి) అలాబూస్తని యను నామము దీనికి చాలదు.
మ.
భవనద్వారమునందుఁ బండువుల నొప్పందీర్చు మేల్ మ్రుగ్గులన్
పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/301 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/302 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/303 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/304 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/305 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/306 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/307 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/308 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/309 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/310 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/311 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/312 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/313 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/314 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/315 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/316 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/317 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/318 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/319 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/320 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/321 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/322 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/323 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/324 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/325 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/326 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/327 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/328 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/329 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/330 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/331 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/332 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/333 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/334 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/335 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/336 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/337 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/338 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/339 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/340 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/341 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/342 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/343 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/344 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/345 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/346 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/347 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/348 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/349 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/350 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/351 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/352 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/353 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/354 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/355 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/356 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/357 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/358 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/359 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/360 పుట:పూర్వకవుల శృంగారప్రబంధములు.pdf/361
దీర్ఘ—మిత్రమా ! ఇదియేమి ?
జంబు —(స్వగతము) ఇంతపని జరుగక మాన దని దీర్ఘదంతు డిదివరకే జెప్పియున్నాడు.
కాస — గురువరా! గృధ్రీసంగమ మందే రసకందాయములో బట్టుబడితివా యేమి ?
వక్ర—
తే.
కుంజమున నేను గృధ్రియఁ గూరుచుండ
వక్ర — అందువలన నీ చండాలపురాజు దేశమునుండి మఱియొకతోటకు బోవుదము. తరువాత,
అంతవఱకు నిపుణికను జంబుకుడు నేనును నేకముగా విషయించుచుందుము; తరువాత వానికి నే నడ్డము రాను. కడుపునిండ దినినవానిని నీవు తినవద్దనినం బ్రయోజనమే మున్నది? కాసరుని భార్య దీర్ఘదంతునకును, కాసరున కలాబూస్తనియు దక్కి గదా! రాజుగారి యెడబాటువలన వానరవేషమున పౌరుల నందఱును నవ్వించుకీర్తి నాకు దక్కినది.
