ఆత్మచరిత్రము/ప్రథమభాగము : విద్యార్థిదశ/రామభజనసమాజ సంస్కరణము
ఏతన్మతస్వీకారము చేసి క్రైస్తవాచారముల ననుసరించినఁ గాని మనదేశమున కైహికాముష్మికములు లే వని విశ్వసించెడివాఁడను ! ఇట్టియూహలలోఁ గొంత సత్య మున్నను, ఇదియే యమోఘ సత్యము గా దని నేను గ్రహించి, మతవిషయమై నామనస్సున మఱికొంత మార్పు నొందినసందర్భ మిఁకఁ దెలిపెదను.
15. రామభజనసమాజ సంస్కరణము
1888 వ సంవత్సరాంతమున మాతండ్రి ఇన్నిసు పేట మధ్యభాగమున నొకచిన్న యిల్లు స్థలమును గొనెను. మఱుసటి సంవత్సరారంభమున మే మచటికిఁ బోయి, దాని కెదురుగ నున్న దేవరకొండవారియింటఁ గాపుర ముంటిమి. చెంతనుండు నొకయింట ప్రతి శనివారమురాత్రియుఁ గొందఱు యువకులు చేరి, రామభజన జరుపుచుండి, నన్ను తమసమాజమున కధ్యక్షునిఁ జేసిరి. రాత్రులు చాలసేపు ఎలుగెత్తి వారు గీతములు పాడుటవలన నిరుగుపొరుగువారల నిద్రకు నెమ్మదికిని భంగము గలుగుచుండెడిది. మాయింట రెండవ భాగమునఁ గాపురముండు నొకయుద్యోగి యొకనాఁడు, "ఈ రామభజన కడు బాధాకరముగా నున్నదే !" యని మొఱపెట్టఁగా, నే నాయనతో వాదమునకు డీకొని, బాలపామరుల కట్టి భజన లాభదాయక మని చెప్పివేసితిని. ఒకటి రెండుమాఱులు మా తండ్రియును రామభజనసమాజమువారిని గుఱించి విసిగికొని, వారితో జోక్యము కలుగఁజేసికొన వలదని నన్ను మందలించెను. అంతకంతకు రామభజనసమాజమువారి పోకడలు నాకును దుస్సహము లయ్యెను. ప్రార్థన సమయమున వారు రామునిపటమును ముందుంచుకొని, దానికి ధూప దీపనై వేద్యములు సమర్పించెడివారు. క్రీస్తుబోధనానుసారముగ మాన సికారాధన చేయ నభ్యాసపడిననే నంత రామభజనసమాజప్రణాళికను సంస్కరింప నుద్యమించితిని.
ఈవిషయమును జర్చించుటకై "రామభజనసమాజ" ప్రత్యేక సభ 6 వ అక్టోబరున జరిపితిమి. నా పూర్వసహపాఠి క్రొవ్విడి జగన్నాధరావు ఆసభ కగ్రాసనాధిపత్యము వహించెను. సంకుచితమగు పౌరాణికభజనము గాక, సర్వజనీనమును విశాలభావోపేతమునునగు మానసికారాధనము సలుపుటయె కర్తవ్య మని నే నానాఁడు దీర్ఘోపన్యాసము చేసితిని. పొరుగుననుండు పద్మనాభ మనువిద్యార్థి వ్యతిరకాభిప్రాయుఁడై, నాప్రతిపాదనమును ప్రతిఘటించెను. ఇరుకక్షల వారు నుద్రేక భావపూరితహృదయు లైరి. రెండుసమ్మతు లధికముగ వచ్చుటచేత నాతీర్మానము సభలో నంగీకరింపఁబడెను. నేను దిగ్విజయము చేసితి ననుకొంటిని. మఱునాఁటినుండియె మేము సమాజ పునరుద్ధారణమునకుఁ బూనితిమి. సత్యదైవమును నమ్మిన మాకూటమునకు "ప్రార్థనసమాజ" మని పే రిడితిమి. ఈ నూతనసమాజములో నాతో మిగుల తీవ్రముగఁ బనిచేసినవారు జగన్నాధరావు రాజగోపాలరావులు. పూర్వపు రామభజనసమాజమునకై వసూలు చేయఁబడిన సొమ్ము వారి కిచ్చివేయుటకు మేము సమ్మతింప లేదు. అందువలన నిరుకక్షలవారికిని పోరు ఘోర మయ్యెను. ఒకరిమనోభావముల నొకరు గేలి చేయసాగిరి.
మా నూతనసమాజవిధానమునుగుఱించి మే మంత తలపోయ సాగితిమి. నామిత్రుఁడు జగన్నాధరావు నన్నొక యాదివారమున కందుకూరి వీరేశలింగముగారు జరుపుచుండెడి ప్రార్థనసమాజసభకుఁ గొనిపోయెను. ప్రార్థనసమయమున నచట శ్రీ వడ్డాది సుబ్బారాయ కవికృత భగవత్కీర్తనములును, చెన్నపురి బ్రాహ్మసమాజమువారి గీతములును పాడుచుండిరి. ఆపుస్తకప్రతులు కొన్ని తెచ్చి మేము నుపయోగించుకొంటిమి. మాయిండ్లకుఁ జేరువనుండు మాధ్యమిక పాఠశాలాగృహమున మా సమాజప్రార్థనలు జరుపుకొనుచువచ్చితిమి.
నా కిపుడు సంఘసంస్కరణమే ప్రథానాశయ మయ్యెను. మిత్రులఁ గలసికొనినపుడు, వారలతో సంస్కరణావశ్యకతను గుఱించి యుద్రిక్తభావమునఁ బ్రసంగించు చుందును. నా దృష్టిపథమున సంస్కరణాభిముఖులు సజ్జనులు; తద్వ్యతిరేకులు కాపురుషులు, సంకుచితస్వభావులును ! నానాఁట నాసంస్కరణాభిమానము పలుకులు ప్రసంగములును దాటి క్రియాసోపానముఁ జేరెను. సంస్కరణపరాయణులు స్వేచ్ఛానువర్తనులుగ నుండవలయును. ప్రథమమున స్వగృహముననే వారు అనుష్ఠానమునకుఁ గడంగవలయును. ప్రకృతకాలమున పాఠశాలావిద్యార్థులలోఁ బలువురు కత్తిరించిన జుట్లతో నుండుట యాచారము. ఆకాలమున నగ్రవర్ణములం దట్టిపని కడు గర్హితము ! ఐనను, నాబోటి సంస్కరణాభిమాని జనాభిప్రాయములను లెక్కగొనక, ధైర్యమున నూతనపథము త్రొక్కవలదా ? తలనొప్పులు కనుల మంటలు నా కాకాలమున సన్నిహితబంధువులే ! కత్తితో క్షౌరమువలన నాకు నెత్తి మండుచుండెడిది. పుణ్యపురుషార్థము లిట్లు కలసిరాఁగా, నేను తలముందలి వెండ్రుకలు కత్తిరించుకొనుట కలవాటు చేసికొంటిని. క్రైస్తవులవలె నే నిట్లు తల పెంచుకొని, యింటను బైటను మనుజుల విపరీతవ్యాఖ్యానములకు గుఱి యైతిని. తల్లికి, తమ్ములకు, నౌకరులకు, తుదకు క్షురకర్మ చేయు మంగలికిని, నాచర్యలు విడ్డూరముగఁ దోఁచెను ! కాని, నేను స్థైర్యముఁ బూనియే యుంటిని.