హంసవింశతి/పందొమ్మిదవ రాత్రి కథ
పందొమ్మిదవ రాత్రి కథ
గాండ్లచేడె ద్విజవటువును గూడుట
క. శ్రీకర మను నొక పురము సు
ధాకర బింబ భ్రమప్రద స్వర్ణమణి
ప్రాకార గోపుర వర
ప్రాకార సువజ్ర కలశమై సిరులొందున్. 201
శా. సాలాగ్రస్థల కేళి తత్పర మహీస్వామ్యర్భక వ్యూహ దోః
పాళీ క్రీడిత రత్నకందుక మహా బాఢ వ్రణావ్యాప్తిచే
నాళీకప్రియ ధీరసారథికి మున్ పాటిల్లి యీనాఁటికిన్
బోలేదయ్యె ననూరునామ మదివో మూలంబు తత్సంజ్ఞకున్. 202
మ. పరిఘాంభః పరిదృశ్యమాన విలస త్పాతాళ సంచార బం
ధుర దర్పోత్కర భోగ రత్న ఘృణి సందోహంబు కెందమ్మి మొ
గ్గ రహిన్ గుల్క హరింపఁ బూని యది రాకన్ దక్కినన్ బల్మఱున్
గరముల్ సాఁచఁగ బోంట్లు, నవ్వుదురు వీఁకన్ వారికేళిన్ సతుల్. 203
తే. ఆ పురంబున ఫణిహారుఁ డనెడు పేరఁ
గాపురము సేయు నొక తిలఘాతకుండు
సంభ్రమంబున నాకార సౌష్ఠవమున
వాఁడు కందర్పునకుఁ జీటి వ్రాయఁగలఁడు. 204
తే. గానుగ కడెంబు మోకులు గడ్డపాఱ
కాఁడి సిద్దెలు గూటంబు కడవ జల్లి
గంప కనుగంత తక్కెడ గట్టి యెద్దు
చుట్టు చవికెయు సర్వ వస్తువులు దనరు. 205
తే. వెల్లగిసెనూనె కుఱునూనె వెఱ్ఱినూనె
నల్లనూ నిప్పనూనెయుఁ దెల్లనూనె
కుసుమ గానుగ దుండుగ కొబ్బరయును
నూనె పొగనూనె తగిరెసనూనె దీయు. 206
క. పరిపాటి కల్మి చేతను
గరగరిక వహించి మించి కడు నాగరిక
స్పురణన్ దమ వంశంబున
కరయంగాఁ బిన్న పెద్దయై యతఁ డుండున్. 207
చ. అతనికి నొక్క యింతిగల దంగజు పట్టపుదంతి జారిణీ
సతులకు మేలుబంతి విటజాలము లాడెడు పూలబంతి యా
యతమతి జార చిత్తజ మహా విరహాగ్నికి శాంతి దేహ ని
ర్జిత చపలా సుకాంతి మణిచిత్రిణి నాఁ దనరారు పేరునన్. 208
నిరోష్ఠ్య కందము.
దర గళ ఘన రసధర కచ
ధర సదృఢ స్తన సురదన తరళ నయన సుం
దర కంఠ కక్ష కరయుగ
సరస చరణ యనఁగఁ దరుణి సరసతఁ దనరున్. 209
సీ. నీల ధారాధర నిర్మల కాంతుల
గడియలో మాయించుఁ గలికి వేణి
సంపూర్ణ పూర్ణిమా చంద్రబింబ స్ఫూర్తి
దినము కుందఁగఁ జేయుఁ దెఱవ ముఖము
నిద్దంపు రుచు లొల్కు నద్దమ్ము వీక్షించి
గవిసెనల్ పెట్టించుఁ గాంత చెక్కు
లలరారు జిగిదేఱు నల చకోరంబులఁ
బుట్టు గ్రుడ్లని పల్కుఁ బొలఁతి కనులు
తే. నెట్టుకొని గట్టువగ పట్టు పుట్టచెండ్ల
బట్టి కొట్టించు వీఁపునఁ గొట్టుఁ బాఱఁ
గొమిరె సిబ్బెంపు గబ్బి చన్గుబ్బబోయి
విను మదారంభ గంభీర వేది గమన! 210
క. తనుకాంతి మెఱుఁగు మినుకా
మినకావర మఱఁచుగౌను మేలిమి గనకా
కనకాద్రి తోడ సరిచనుఁ
జను కాఠిన్యమ్ము పొగడ సన్మణి తునుకా! 211
తే. నీరజేక్షణ సిబ్బెంపు నిబ్బరంపు
గబ్బి గుబ్బల నెఱ రూపు గాంచి తొడరు
కాంతిఁ బొంగారు బంగారు కలశములకుఁ
గసలు బిబ్బోక నిరాకఁ గలుగఁ జేసి. 212
మ. వనజాతాక్షి పయోధరంబు లలకవ్రాతంబు కంఠంబు మో
హనలీలం దగు ఫాలభాగమును నూగారున్ గనల్లీలచే
ఘన నీలాబ్జ కళాకలాప జయకాంక్షన్ మించుటే మబ్రమౌ
ఘన నీలాబ్జ కళాకలాప జయ కాంక్షన్ వేణి రాణించఁగన్. 213
ఆ. దాని జవ్వనంబు దనువు నిరీక్షింప
మౌని కైన నెనయ మనసుపుట్టు
నితర జనులు చూచి యేణాక్షి రతిఁ జెంద
నిచ్చయింతు రనుట కేమి యరుదు? 214
తే. త్రుప్పు తుల్లిన నొప్పారు తోయజాస్త్రు
చికిలి నిద్దంపుఁ గైదువు చెలువు తోఁప
నూనె మెఱుఁగున నునుచాయ మేను దనర
నది విటాళుల కన్నాసయై మెలంగు. 215
చ. నడవడి గల్గువాఁడు కడు నాణెము చేఁ గలవాఁడు రూపునన్
బెడగగువాఁడు బల్ రతుల బేరజమై తగువాఁడు నిద్ధరన్
జెడుఁగడు బ్రహ్మ దీనిని నిసీ! మగనాలుగఁ జేసెనంచు లో
మిడుకుచు దాని యింటికడ మీసలు దీటుచు నుందు రెప్పుడున్. 216
సీ. పనిలేని పని పూనుకొని వచ్చి ముంగిలి
నెలవుగఁ దిరుగని నీటుకాఁడు
వేఱొక్కకడ కేఁగు వేళల నటు తొంగి
చూచిపోఁ దలఁపని సొగసుకాఁడు
సంగడికాఁ డిందుఁ జనుదెంచెనా? యని
వాకిలిఁ ద్రొక్కని వన్నెకాఁడు
గానుగ యీ ప్రొద్దు కట్టలేదా? యంచుఁ
గూర్చి యింటికిరాని కోడెకాఁడు
తే. మందునకు నైనఁ బ్రాయంపు మనుజులందు
వెదకి చూచిన నొకఁడైన వీటిలోనఁ
గలుగఁ డటువంటి మహిమ గల్గంగ దాని
కేమి జనవశ్య మున్నదో యెఱుఁగ రాదు. 217
ఉ. ఆ మణిచిత్రిణీ సుదతి యన్యజనోత్కరసంగమంబుపైఁ
బ్రేమ జనింప నాత్మ పిరువీకులు పెట్టఁగ వీటిలో విట
స్వాముల గారవించుఁ గృకవాకు భుజంగమ ధేనుకేభ ము
ఖ్యామిత బంధకేళులఁ గళాదు లెఱింగి కరంగఁ జేయుచున్. 218
తే. ప్రేమఁ గన్పట్టి వేథిలో బెళుకు మగల
సరసి కనుసైగ చేసేడి యంద, మంత
లోనె లోఁబడఁ జేయంగనైన నేర్పు
దానికే కాక కలుగ దేచాన కైన. 219
తే. ఇరుగుపొరుగింత వినకుండ నింటిమగఁడు
తెలియకుండఁగఁ బరరతిఁ దేలి నంగ
నాచివలె నుండుఁ గాని యా నాతిగుట్టు
బ్రహ్మదేవునకైనను బయలుపడదు. 220
వ. వెండియు నయ్యండజయాన విటకాండంబులఁ గూడి యఖండమోహంబునఁ బలుదెఱంగులఁ జరించుచుండె నివ్విధంబున. 221
వసంతము
ఉ. అంత వసంతవేళఁ జెలువంతట నెంతయు సంతసిల్లె న
త్యంతలతాంతకుంతసమరాంతదురంతనితాంతతాంతతా
శాంతికరంబు కంతుశరసంతతి సంతత కాంతతాసమా
క్రాంతవనాంతరంబు కలికాతతి దంతురిత ద్రుమాంతమై. 222
తే. కలయఁ గొమ్మలతోఁగూడి కాననమున
నుండువిటపుల ననిలచోరుండు పట్టు
కొని దళాంబరముల దోఁచుకొనియె ననఁగఁ
బండుటాకులు గాడ్పులుపర్వ రాలె. 223
క. వనలక్ష్మి మాధవ శో
భనమగు నత్తఱిని బాదపలతా పురుషాం
గన లన్యోన్యము క్రీడిం
చిన నెరయు వసంతమనఁగఁ జివురులు మొలిచెన్. 224
చ. వనకమలారుణాంబర షువారితకుంజ పికౌఘశోణలో
చన ఘృణిమండలంబు తరుసంఘ దిగంబరపంక్తి మస్తకో
కనదభ సజ్జటావృతము కాననమేఘు తటిల్లతోత్కరం
బనఁగ నవీన పల్లవచయంబు రహించె నరణ్యభూములన్. 225
చ. ఆళితతి డక్కి డొల్ల కుసుమావళి చుక్కలనామ ముల్లస
త్కళికలు పూసపేర్లు నన దట్టపు బట్టగఁబూని మావిజా
జులకు శుభాశుభాలు పికసూక్తులు దెల్పుచుఁ జైత్రకుం డనే
యల బుడబుక్కివాడు కలయన్ జరియించె వనాలయంబునన్. 226
చ. అళికుల గానవైభవము హర్ష మొనర్పఁ బరాగపూగ మన్
చలువపుఁదావి గందవడి సమ్మదమీయఁగఁ గల్కిచిల్క ప
ల్కులు నలరింపఁ క్రొత్త విరిగుత్తి చనుంగవ లింపునింపఁ బొ
ల్పలరు లతాలతాంగులను జాయుట లెట్లగుఁ బల్లవాళికిన్. 227
ఉ. చారుతరాతపత్రములు చామరముల్ సురటీలు పావడల్
సారతరోత్తరీయములు చల్వపు వల్పెపు దుప్పటంబు లిం
పారు సుగంధలేపనము లందముఁజిందు వితానపంక్తులై
మీఱె వనీరమాసతికి మెల్లనిగాడ్పుల రేఁగు పుప్పొడుల్. 228
వ. ఇత్తెఱంగున జగన్మోహనంబైన వసంతసమయంబున నవనీసురాదు లగ్నిష్టోమంబును షోడశ్యాప్తోర్యామంబు ద్వాదశాహస్సు వీజపేయంబు పౌండరీకం బతిరాత్రంబు చయనంబు గరుడచయనం బశ్వమేధంబు గవాలంభనంబు ప్రతిపత్స్తోమంబు మహావ్రతంబు విశ్వజిత్తు రాజసూయంబు సర్వతోముఖంబు విశ్వతోముఖంబు సత్రయాగంబు బృహస్పతిసవనంబు ప్రాతస్సవనంబు మాధ్యందినంబు సౌత్రామణియు నాగ్నేయం బుషస్యం బాశ్వినంబు హేమంత ప్రచ్యవరోహణంబు వృషభయజ్ఞంబును మొదలగు సకలక్రతువు లొనరింపం దొడంగి రట్టిసమయంబున. 229
. హరిశర్మ యనెడు పేరునఁ
బరఁగిన యొకసోమయాజి పనిచిన నొకభూ
సురసుతుఁ డొకదిక్కున న
ధ్వరపశువును బట్టుకొని ముదంబున రాఁగన్. 230
క. కంతు వసంత జయంతులఁ
బంతంబున గెల్చు నతని భవ్యాకృతి న
త్యంతముదంబునఁ గన్గొని
కంతు శరాహతుల కళికి క్రాఁగుచు నాత్మన్. 231
చ. కలికి చొకాటపున్ సొగసుకాయము కాయజుఁ గేరిమీఱు నీ
కలికి వయోవిలాసు బిగికౌఁగిఁట సొక్కుచునుండలేని యా
కులుకు టొయారిగబ్బి నసగూఁటి మిటారుల యందమేల? యె
మ్మెలపస యేల? యం చతనిమీఁదను గొంత దృఢానురాగయై. 232
ఉ. చెంతకుఁ జేరనేఁగి ముఖసీమ దరస్మితమొప్ప వారసీ
మంతిని కీయనో! వెలకు మార్చనొ! యేటికిఁ గొంచుఁబోయె ద
త్యంతరయానభాగము నటంచును మాటలు దీసిపల్క న
శ్రాంతముదంబుఁ గైకొని ధరామరసూనుఁడు విచ్చుఁగన్నులన్. 233
మ. ఆనవద్యాకృతి యౌవనంబుదగు నయ్యబ్జాక్షి నీక్షించి హా!
వనజాతాసమసృష్టికౌశలము ఠేవన్ దీని నిర్మించినం
తనె కానంబడె నేర్పరౌననుచుఁ దద్వాణీశుఁ గీర్తించి మె
ల్లనె చేరంజని దానిచెంగటను మేలంబాడుచున్ నిల్చినన్. 234
తే. అలరుకన్నులఁ దేలించి హర్ష మొదవ
సరసమాడుచుఁ గనుసైగ నెఱపి వేగ
నింటికేఁగిన నచ్చెలి వెంటనేఁగి
క్రతుపశువు నాతఁ డొకచోటఁ గట్టివైచి. 235
వ. అప్పుడు. 236
క. మోహంబుమీఱఁ గంద
ర్పాహవమున వారలిరువు రతుల ప్రౌఢిన్
బాహాబాహి కచాకచి
దేహాదేహిని బెనఁగి ధృతినున్నంతన్. 237
ఆ. దానివిభుఁడు వచ్చి తలుపుదీయు మటంచుఁ
దనదు సతిని బిల్వ విని విటుండు
కడుభయంబు వొడమఁ గంపితదేహుఁడై
యింక నెట్టులనుచు నింతి కనియె. 238
ఉ. అత్తఱి నెట్లు బొంకి వసుధామరశేఖరుఁడైన యా జం
గోత్తము వెళ్లనంపవలె నుత్పలగంధసుగంధి! లెస్సగాఁ
జిత్తములోన యోజనలు చేసుక తెల్పుమటన్న హంసతో
బిత్తరి నేనెఱుంగ నిది పెంపుగ నీవు వచింపు నావుడున్. 238
క. మంచి దిది విను మటంచున్
గాంచనగర్భాశ్వ మబలఁ గన్గొని పలికెన్
బ్రాంచ న్మధుర సుధారస
చంచ న్మకరంద బృంద సదృశ మృదూక్తిన్. 240
ఆ. లలన నటుల భర్త పిలిచినఁ దా విని
వసుమతీసురుండు వడఁకుచుండ
వెఱవ వలదటంచు వీపు దట్టి లతాంగి
వేగ మేకపోఁతు విడిచి పెట్టి. 241
తే. “పొదువు పోనీక పట్టుము భూమిదేవ
వర్య!” యనుకొంచు వచ్చి కవాటము గడె
యెడపినంతనె తద్భర్త యింతి తోడ
“నెవ్వఁ డీతండు? గజిబిజి యేమి?” యనుచు. 242
చ. గదిమిన నా వధూటి కలఁగంబడ కాత్మ భయంబు లేక “భూ
మిదివిజుఁ డితఁ డీ సవనమేషముఁ బట్టుక పోవఁ ద్రాడు చే
వదలిన వేగవచ్చి మన వాసముఁ జొచ్చుక చిక్కకుండినన్
బదపడి తల్పు మూసికొనఁ బల్మఱు మేషము ద్రిప్పు లాడెడిన్. 248
క. చూడు” మని చూపి, “బాపన
బోడిక ముగ్ధుండు మేకపోఁతును బట్టి
మ్మేడకుఁ బోవలెనో” యని
చేడియ చెప్పిన నతండు చిఱునవ్వొలయన్. 244
తే. తఱిమి మేషంబు పట్టిచ్చి తఱలు మయ్య
బ్రాహ్మణోత్తమ! యని పంపి భార్యమీఁద
సందియము లేక యెప్పటి చందమునను
వేడ్క లిగురొత్తగా నుండె వెలఁది మగఁడు. 245
క. ఈ మర్యాదఁ జరింపం
గా మహిమ యొకింత నీకుఁ గలిగిన భూమి
స్వామినిఁ జేరఁగఁ బొమ్మని
హేమావతితో మరాళ మిట్లను వేళన్. 248
సీ. కృకవాకు కంఠకీచక నివృత్తి కదంబ
కములకుఁ బడమటికడ మరుత్తు
బహుళ నిద్రాముద్ర పద్మకానన పద్మ
భవనను మేల్కొల్పు పాఠకుండు
చక్రవాక ద్వంద్వ సంబంధ సంధాన
శేముషీ భూషణ చేటకుండు
సురమార్గ దీర్ఘికాంతర తీర బిసఖండ
భక్షణాయాత వలక్ష పక్షి
తే. భూరి కైరవ వనరమా ముఖ వివర్ణ
భాగ సంపత్కరంబైన పగలువత్తి
కులట లెదస్రుక్కుఁ జోరులు గుట్టలెక్క
వేగ జనియించె జిగినిక్క వేగుఁజుక్క. 247
చ. అపుడు కథాచమత్కృతికి నద్భుతమై తలఁదిప్పి యద్దిరా!
నిపుణత! తద్ద మెచ్చఁగల నేర్పరి వౌదని పల్కి యంత న
చ్చపలమృగాక్షి దివ్యమణిసౌధములో విరిదమ్మిపాన్పుపై
విపులనృపాలమోహపరివేదనచే శయనించెఁ బొక్కుచున్. 248
వ. ఇట్లు శయనించి కొంతతడవు నిద్రించి హేమావతి రాజదూతి యగు హేలతో ముదంబున నిట్లనియె. 249
చ. కల యొకటేను గంటిఁ గలకంఠ సుకంఠి! శుకాశ్వకేళికా
కలితకళాకలాపపతిగాఢభుజాపరిరంభణక్రియా
సలలితపారవశ్యసుఖసంభ్రమగుంభనజృంభమానపుం
గలనల మేలుకొంటి రవిఁ గంటి నకుంఠతరోదయోపరిన్. 250
వ. అనిన హేమావతింగాంచి నీ యిష్టంబు శీఘ్రంబునన యీడేరు నని దూతి చెప్పిన విని సంతోషించి యమ్మగువ క్రమ్మర దినాంతంబున. 251
తే. నీలకాకోల కాకోల నీల నీల
కంఠ శ్రీకంఠ శ్రీకంఠ మనఘనాఘ
మనఘనాఘ ఘటాఘట ఘటన రుచుల
పెంపు గనిపించు చీఁకటి పేర్చువేళ. 252
క. నలుగిడి కుంకుమ పిండిని
దల సంపెఁగనూనె నంటి తావుల గంధా
మలక మొసఁగి పన్నీటన్
జలకం బొనరించి చల్వఁ దడియొత్తి వెసన్. 253
సీ. చీని కలంకారి చీటి కుచ్చుల మీద
సిరిమించు సరిగంచు చీరఁగట్టి
కొదమ రాచిల్కలఁ గూర్చి తీర్చు కసీదు
సవురు మేల్పని చల్వ అవికఁ దొడిగి
తళుకు మానికపు నిద్దా చెక్కడపుఁ బైడి
సొమ్ములు నెమ్మేన నెమ్మిఁ దాల్చి
కమ్మ నెత్తావి చొకాటంపుఁ గలపంబు
నెఱనీటుగా మెడనిండఁ బూసి
తే. తుఱుము లోపల నరవిరి సరులు దుఱిమి
వేడ్కఁ గపురపు బాగాలు వేసికొనుచుఁ
గులుకు జిగిబిగి వగ వింత గొలుప వచ్చె
బోఁటి లావణ్య మదన వధూటిఁ బోలి. 254
క. వచ్చి తన మ్రోల నిలిచిన
యచ్చపలమృగాక్షిఁ జూచి హంసము భళి! నిన్
మెచ్చితి నీ సొగసునకున్
మెచ్చుము కథవిని యటంచు మెలతకు ననియెన్. 255
ఇరువదవ రాత్రి కథ
మంత్రికుమారుని భార్యలిద్దరు నిద్దరినిఁ గూడుట
క. ఉజ్జయిని యనఁగ నొకపుర
మిజ్జగతిఁ బ్రసిద్ధికెక్కు నిద్ధ విభా సం