సర్వలక్షణసారసంగ్రహము/తృతీయాశ్వాసము

శ్రీరస్తు

శ్రీమార్కండేయస్వామినేనమః

సర్వలక్షణసారసంగ్రహము

తృతీయాశ్వాసము

రేఫద్వయనిర్ణయము




మద్ధరణీధరక
న్యామానసపద్మభృంగనయగుణసంగా
సామజదనుజవిభంగా
కోమలభసితావృతాంగ కుక్కుటలింగా.

1


వ.

దేవా యవధరింపు మింక రేఫఱకారములప్రకరణం బెరంగిం
చెద నందు రేఫంబు లెవ్వియనిన.

2


క.

అరియప్ప నమరి సింజిని
యరదంబరవాయి యరిటి యరగ న్ననఁగా
నరయుట యరణంబను పురి
కరుగుట యరిగెయును రేఫ లహిపతివలయా.

2

క.

ఇర వనగ నునికిప ట్టగు
నిరువది యన నిదు రనంగ నిరువు రనంగా
నిరవన్నెపసిడి యిరసయు
నిరుగుడుమ్రా నఁనగ రేఫ లిభచర్మధరా.

3


క.

ఉరులొడ్డుట యురియూడుట
యురళించుట యురువడించు టురువలి యనఁగా
బరగు నివియెల్ల రేఫలు
శరదిందునిభద్రకాశ శైలనివేశా.

4


క.

ఎరగలి బిచ్చకు జిత్తం
బెరియుట మే కెరు వనంగ నెరమ్రింగెను సొ
మ్మెరవిమ్మెరపరికెము నా
బరుపడి నివి రేఫలయ్యె బాలేందుధరా.

5


ఆ.

ఒరు లనంగ నన్యు లొండొరు లోరిమెయు
నొరిమెకెయును సొమ్ము లొరయుటిల్ల
మొరయు టొక్కరుండు నొరగంట రాచుట
రేఫలయ్యె ధవళవృషతురంగ.

6


సీ.

కరివాడితూఁపులు కరిసేముకృషిపైడి
                  గరగుట కరణియు కరువలియును
కరవాలుఖడ్గంబు కరకలుకరకరి
                  కరువున బోయుట కనికరంబు
కరకర గ్రాలుట కరమొప్పుటయు కూడు
                  కరడు కట్టుట లక్క కరవటంబు
కరిగోరుటయు వానఁ గురియుట కెరలుట
                  కొరబ్రాణమును నాఁగ బరగునట్టి


గీ.

పలుకులందెల్ల బరికింప ప్రౌఢకవుల
యనుమతంబున లఘురేఫ లమరియుండు

గురుతరోల్లాస పీఠికాపురనివాస
కాశధవళాంగ శ్రీకుక్కుటేశలింగ.

7


సీ.

గరితపతివ్రత గరకరియును మేను
                  గరుదాల్చుటయుఁ బెండ్లి గరగగరికి
గరువతనంబును గరిడియు గరపచే
                  ల్లిరగిర వ్రాయుట గురుగుగూర
గురబోతు సవరపుగురుజులు గురివింద
                  గురువులు వారుట గురువురొడ్డు
గురుగులు పిడతలు గొరవంక పిట్టలు
                  గొరగొరనడుచుట గొరిజుమోపు


గీ.

నాఁగ దగుశబ్దములయందు నలువు మీఱు
నట్టివన్నియు లఘురేఫ లగుచునుండు
బన్నగాధీశ కేయూరభవవిదూర
కుముదహితకోటిసంకాశ కుక్కుటేశ.

8


క.

చిరుగుట చిత్తరుబొమ్మలు
చెరువులు చెచ్చెరయు గోకచెరగులు చేటం
జెరుగుట జెరువుట చొరవయుఁ
జొరకుండుట రేఫలయ్యె సుమశరహరణీ.

9


సీ.

తరచియాడుట యేటితరగలు తరతర
                  తరములచుట్టలు తరముగామి
తరచినమజ్జిగ తరువాయిదేహంబు
                  తరలబారుటయును తరబడియును
తిరుగుట తిరియుట తిరుగ గ్రమ్మరనంట
                  తెరతెరవచ్చుట తెరువుతోడు
తెరలుకట్టుట రెండుతెరగలు తెగలగు
                  తెరలగ్రాగిననెయ్యి తొరయుటయును

గీ.

తొరగుటయు ననుపలుకుల దొరలియున్న
వన్నియును రేఫలని కవు లెన్నుచుండ్రు
భూనుతవిలాస పీఠికాపురనివాస
కుముదహితకోటిసంకాశ కుక్కుటేశ.

10


గీ.

దరికొనుట దరిద్రొక్కుట దరిదరియుట
దురము దురటిల్లుటయు దురదుర నెదురుట
దొరయు దొరకొంట దొరలుట దొరకొలుపుట
దొరసుటయు దొరకుట రేఫ లురగభూష.

11


క.

నరము లన నురుము లనఁగా
నెరపుట యన నెరి యనంగ నెరసు లనంగా
నెరసుట నెరసినతల యనఁ
బరగు న్రేఫంబు లగుచు భావజదమనా.

12


సీ.

పరువులు వెట్టుట పరిచనుదెంచుట
                  పరపుట నించుట పరపు నిడుపు
పరిపరి పరువడి పరిమార్చుటమ్ములు
                  పరగించుటయు మరి పరిణయంబు
పరుసదనంబును పురపుర బొక్కుట
                  పురికొల్పుటయు తుట్టెపురుగు తనకుఁ
బురు డెవ్వఁ డనుటయుఁ బురుటాలుగుమ్మడి
                  పెరడాల పెరుగు మెన్వెరుగుటయును!


గీ.

పొరుగు పొరిగొంట పొరిఁబొరి పొరలుటయును
పొరలు పొరిబొచ్చమును మరి పొరిగరుఁగుట
యాదిగాఁగలశబ్దంబులందు రేఫ
లమరియుండును శైలకన్యాధినాథ.

13


గీ.

బరులు బరిమెను బరిగట్టె బరడు బరువు
బరువసం బనుబరుజులు బిరుదు బిరుసు

బురద బురబుర బొరగుట బెరయుటయును
బెరకు బొరసును రేఫమ్ము లురగహార.

14


గీ.

మరులు మరియాద మరలుట మిరియములును
మురువు మురమురలాడుట మురియుటయును
మురుగు మురియలు మెరమెర మొరపనేల
మొరడు మొరయుట రేఫలు గిరినిశాంత.

15


ఆ.

రచ్చ రజ్జులాఁడి రమ్మంట రంకెలు
రమణ రవణి రంతు రహియు రంగు
రిత్తయగుట రెండు- రెట్టవెట్టుటయును
రొదయు రేఫలయ్యె మదనమధన.

16


గీ.

వరపు వరుజులు వరువుడు ల్వరియు వరగ
వరుస విరవిరఁబోవుట విరియుటయును
విరియఁజల్లుట విరులును విరివి వెరవు
వెరసులును రేఫలై యొప్పు గరళకంఠ.

17


గీ.

సరకులమ్ముట సరిసరుల్ సరకుగొనమి
సరగ నరుదుట సరసను సరవి సరిగె
సిరి సురటి సురె సురుగుట సెరబడియును
సొరదియును రేఫములు ధరాధరనివేశ.

18


క.

హరివాణము తెలిహరువన
నరయఁగ హురుమంజిముత్తియంబుహొరంగుం
బరికింపఁగ రేఫములగు
గిరితనయాధీశ గగనకేశ మహేశా.

19


సీ.

చక్కెర జక్కర ముక్కెర మువ్వురు
                  నలువురు పయివురు నగరు తొగరు
జేగురు తొలకరి చీపురు బంగరు
                  మార్తురు నెత్తురు మదురు కుదురు

తలవరి జూదరి తనరుట దేవర
                  కొబ్బరి వెరవరి యబ్బురంబు
క్రమ్మర తామర కనరెవ్వరియ్యరు
                  వివరము మోహరం బివురు సవురు


గీ.

డిప్పరంబును పొగరును చప్పరంబు
వేగిరం బోగిరంబును వెదురు కదురు
సదరు మొదలగు పదముల తుదలఁ గొన్ని
రేఫ లగుచుండుఁ బార్వతీప్రియ మహేశ.

20


క.

ఇవి కురుచలపై రేఫలు
భువి నెన్నఁగ నింక దీర్ఘములపై రేఫల్
వివరింతుఁ జిత్తగింపుము
కువలయమిత్రోత్తమాంగ కుక్కుటలింగా.

21


క.

ఆరుట నిండుట యారెకు
లారాటం బారగించు టారట మెదలో
నారయుట రేఫ లయ్యెను
క్రూరాహితమదవిభంగ కుక్కుటలింగా.

22


క.

ఈరికె లెత్తుట యీరెలు
నీరేడుజగంబులందు నీరననిరదౌ
నీరస మీర్ష్యము దానం
బీరే యన రేఫలయ్యె నిభదైత్యహరా.

23


క.

ఈరనఁగ గ్రామనామం
బూరార్చుట యూరకుంటయును రేఫములౌ
నేరీయన నేరికియన!
నేరాయన రేఫలయ్యె నిందువతంసా.

24


క.

ఓరసిక యోరసిల్లుట
యోరుచుకొను టోరెమిడుట యోరీ యనుటల్

ధారుణి లఘురేఫము లగు
గౌరీహృత్పద్మభృంగ కంధినిషంగా.

25


సీ.

కారులు కల్లరు కారు మెరుంగులు
                  కారించుటయును ముక్కారుపంట
కారాకులును పట్టుగారు కారాటము
                  కూరుకు నిద్రచే కూరుటయును
కూరిమి యమ్మెలుగూర నేయుట మన్నుఁ
                  గూరుటయును తోటకూర నెనరుఁ
గూరిచియుండుటఁ గూరుట పొగలుట
                  కేరుట కోరడి కోరికయును


గీ.

కోరు నాఁబన్ను వెట్టుట కోరగిన్నె
పందికోరాడుటయు ననం బరగు నట్టి
నుడువులం దెల్ల రేఫము లడరుచుండు!
శమితకీనాశ నగతనూజాహృదీశ.

26


క.

గారాము గారపట్టుట
గారాబము గారవంబు గారెలు నాగా
గారయనఁ దరువిశేషము
గోరులనన్ రేఫలయ్యె గోపతిగమనా.

27


సీ.

చీరికిఁ గొనకుంట చీరలుఁ గోకలు
                  చీరట పిల్చుట చించుటయును
చూరయనంబొడి చూరీలు చేరుట
                  చేర చేరుచుకొంట చేరికయును
చేరువ ప్రోగును చెంతయుముత్తెఁపు
                  చేరును రేఫలై చెలఁగు మరియు
తారసిల్లుటయును దారు దారనుటయుఁ
                  దీరనిక్కినదియుఁ దూరుపుదెస

గీ.

తేరన రథంబు తేరకు తేరగంజి
తేరు తేరోరి యచటి కేతేరఁబోకు
తోరమై యొప్పె సందిటితోర మనెడు
పలుకు లెల్లను రేఫముల్ పార్వతీశ.

28


ఆ.

దారిఁజనుట పట్టుదారము దూరులు
పలుకుటయును దోరబళ్లు శిలలు
దోరవెట్టుటయును దోరుటయును దోర
గల్లు రేఫలయ్యె గరళకంఠ.

29


గీ

నారచీరలు సింగాణినారి పోర
నీరగుట చచ్చుటగుఁ దేటనీరు నాఁగ
నేరుపును గంగనేరెడు నోరనంగఁ
బరగునవి యెల్ల రేఫలు ఫాలనేత్ర.

30


క.

పూరేడు పూరి పెరుగుట
పేరెద పేరెములు పూసపేరుల జేరుల
బేరుం బోరచి పోరుం
బోరామియుఁ బోరితంబు భువి రేఫ లజా.

31


ఆ.

బార బారి బారు బీరము బూరుగ
బూరటిలుట బూర బూరి దేర
ములును బేరజంబు బోరగిలుట బోర
బోరుగొండ రేఫములు గిరీశ.

32


గీ.

మారిమసఁగుట మారేడు మారటహరి
మారుతు రనంగ రిపులు వేమారు మీరు
మూర మేరయు మోరయు మోరతోపు
ననెడునుడువులు లఘురేఫ లగసుతేశ.

33


సీ.

రాణ రాణించుట రాయిడి రాయఁడు
                  రాచూలి రాయంచ రాపొడియును

రాముల్కపండులు రాము రాగిల్లుట
                  రారాపు రాచుట రావిమ్రాను
రాణువ రాయుట రాజుట రాలుట
                  రామి రానట్టుట రాచబంటు
రీతి రూపుట రూక రేయి రేఁగుట రోఁత
                  రోయుట వెదకుట రోవెలంది


గీ.

రోలు రోకలి రోజుటం చోలిఁబలుకు
పలుకులన్నియు రేఫలై పరగుచుండు
కుధరజాసంగకలశ నీరధినిషంగ
ఇభదనుజభంగ శ్రీకుక్కుటేశలింగ.

34


క.

దారని కోపము వారక
వారించుట వారువంబు వారకులును కూ
డ్వారుచుట వారకంబును
వారు న్వీరనెడుతీరువలు రేఫ లజా.

35


గీ.

సారెలును పెళ్ళిసారె వేసారుటయును
సారెకును సూరెలును సేరు సైరణయును
సరవి సోరణగండ్లును సౌరు నాఁగఁ
బరగు నివియెల్ల రేఫ లంబరశిరోజ.

36


క.

ఇది రేఫప్రకరణ మిఁక
ముద మొదవఁగ శకటరేఫములు తెరగెల్లన్
విదితంబుగ నెఱిఁగించెద
సదమలనుతి చిత్తగింపు జగదీశ శివా.

37

శకటరేఫప్రకరణము

క.

మేర చెడకుండ రేఫ ఱ
కారంబుల తెరగెఱింగి కబ్బంబులలోఁ
గూరుపవలయున్ సుకవులు
సారెకుఁ దద్భేదములు విచారించి శివా.

1


ఆ.

ఎన్నిలక్షణంబు లెఱిఁగిన రేఫలు
బండిఱాలు నెఱుఁగకుండునట్టి
కవి కవిత్వమెల్ల గవ్వకుఁ గొఱగాక
కొరఁతఁ జెందు రజితకుధరనిలయ.

2


సూ.

"నాన్యేషాం వైధర్మ్యం లఘ్వలఘూనాం రయోస్తు నిత్యం స్యాత్"


వ.

అని వాగనుశాసనుఁడు చెప్పినాడు గనుక.


గీ.

జ్ఞాతి వైరంబులంది ప్రాసంబులందు
విశ్రమములందుఁ దమలోన వేఱు గలిగి
దేవదానవులట్లన దెనుఁగులందు
మించి ఱేఫఱకారముల్ మెలఁగు గృష్ణ.

3


ఆ.

సొరది భోజకన్య నరదంబుపై నిడి
రేయి దెచ్చెననఁగ రేఫమయ్యె
మఱఁది యనక సిగ్గు పఱచి రుక్మిణి జాల
ఱట్టుపరచెననఁగ ఱాముకుంద.

4


వ.

అని ముద్దరాజు రామన్న చెప్పినాడు.


ఆ.

ఱజ్జులాడి యీగి ఱాపడి సభలోన
ఱేసిపోరిలోన ఱిచ్చఁబొఱసి
ఱెన్నమడుగు పుడమిఱేల నేల నుతింప
మనకు విశ్వనాథుఁ డొనరియుండ.

5

వ.

అని పెద్దిరాజు చెప్పినాడు.


ఆ.

మరునితండ్రి లోకమహితుండు యాదవ
రాజసింహు డార్తరక్షకుండు
ఱాగలేలు పనఁగ ఱంపిల్లు నెక్కటి
వళ్ళు నాగ నిట్లు వనజనాభ.

6


వ.

అని యనంతుఁడు చెప్పినాడు. అటువలెనే మహాకవులు రేఫఱకారములుఁ గలియకుండం బ్రయోగించినారు.


గీ.

దేవదానవులట్ల ద్వేష మెపుడుఁ
గలిగియుండును రేఫఱకారములకు
నట్లు గావున నది గలియంగనీక
కావ్యములఁ గూర్పవలయు సత్కవు లెఱింగి.

7


క.

నన్నయభట్టాదులు కృతు
ల న్నిలిపినలక్ష్యములును లక్షణము లెఱుం
గన్నేరక యిది కల్లని
యెన్నుదు రొకకొంద రిందు కేమి యనజనున్.

8


క.

వెల్లంకి తాతయార్యుఁడు
తెల్లమిగా శకటరేఫ దీర్ఘంబులపైఁ
జెల్లదని పలికె నదియుం
గల్ల వితర్కింపఁ బ్రౌఢకవిసమ్మతులన్.

9


ఆ.

పదము మొదల నిడుద తుది దద్భవంబుల
రేఫ కాని శకటరేఫ కాదు
నిక్కమనుచు సుగుణనిధి దిట్టకవి వేంక
టార్యవరుడు నుడివె నది హుళక్కి.

10


గీ.

పదముమొదల నిడుద తుది గురురేఫలు
గలిగియుండు గృతుల గాటముగను

తెలియవలయు దీనితెరఁగెల్ల సుకవులు
తేటపరుతు వినుము త్రిపురమధన.

11


క.

కగచజతదనలపబమల
దగవసలన్ ద ఇ ఏ ఓల దక్కఁగ నెందున్
మిగిలినవర్ణంబులపైఁ
దగులవుగద బండిఱాలు ధనపతిమిత్రా!

12

1 లక్షణము

సీ.

అఱవఱలఱగఱలఱిముఱి యఱచుట
                  యఱుముట యఱిచెయ్యి యఱపుకొనుట
యఱకటబెట్టుట యఱమఱయఱ లేక
                  యఱువుడు కుప్పసం బఱుగులరిసె
ఎఱుఁగుట తక్కువ యఱవది యఱసోర
                  దఱమూతయిల్లఱళ్ళక్కఱపడి
యఱకమ్ముటమఱంటు లఱవళు ద్రావిళు,
                  లఱకమ్మనఁగ నన్న మఱుగకుంట


గీ.

యఱుగుట తఱుగుట యయ్యె రూపఱ పొలుపఱి
క్రచ్చఱయు నన నివియెల్ల నచ్చుమీఁద
శకటరేఫలు రాజతాచలనివేశ
భవవియత్కేశ పార్వతీధవ మహేశ.

13


వ.

ఇందులో అరచెయ్యి అరకాలు అరవది యనునప్పుడు అర యనుట రేఫఱకారములు రెండున్నయ్యేటట్టుగాను మహాకవులు ప్రయోగించినారు. అందుకు ఉదాహరణము.

రేఫ యగుటకు

క.

అరకాలు ముల్లుగొనకిదె
తిరిగి రఘుస్వామి యేఁగుదెంచుం న్మదిలో

దరుణీ వెఱువకు విపినాం
తరముననను విడిచిపోవదగదిక నాకున్.

14

రామాభ్యుదయము

క.

అరపైకంబును జేయని
హరివాసరమునకు నైనిజాత్మజు దునుమన్
గరవాలు చేతఁబూనిన
కరణి యినుపమొలకు మేడ గాల్చుటసుమ్మీ.

15

రుక్మాంగదచరిత్రము

సీ.

అరవిడుగొప్పులవిరులవాసనకుఁ దో
                  రపుటూర్పుగాడ్పులు ప్రాఁపుగాఁగ

కళాపూర్ణోదయము

క.

గరివంకబొమలపై గ
స్తురిఁ దీర్చిన తిలకరేఖ సుదతికిఁ బొలిచెన్
మరుఁడు వెడవింటఁ దొడిగిన
యరవిరినునునల్లగల్వయమ్మును బోలెన్.

16

కవికర్ణరసాయనము

చ.

అరవిరిగుత్తులం బొలిచి యల్లన గాడ్పుల నీఁగు నీరతన్
దరహసితోదయంబున.....

17

ఉత్తరరామాయణము

క.

అరచందమామ నేలిన
దొరగా నెన్నుదురు నెన్నుదురు బిత్తరికిన్.....

18

విజయవిలాసము

శకటరేఫ యగుటకు

సీ.

కరువలి సుడియమి గదలక చెన్నొందు
                  నఱవిరిదమ్ముల నుఱకఁ దెగడి

19

విరాటపర్వము

క.

పిఱుదంగురుధరణీపతి
యఱచేతం బ్రాణములుగ నరినృపతిబలం
బుఱు తెగువముందటం బే
ర్గొఱలుట చిత్తమునఁ బెట్టుకొని హరియించున్.

20

స్త్రీపర్వము

క.

అఱపు లుడిగి పోపోనీ
యఱచేతం బళ్ళు వచ్చినప్పుడు మమ్ముం
గఱచెదవు గాని తగునెడ
మొఱయిడునది యెట్టిదైవములు వినియెడినో.

21

కళాపూర్ణోదయము

క.

అఱబోరకురుచచేతులు
నొఱవశరీరంబు గలిగి యొరులకుఁ జూడం
గొఱగాకుండియు మన్మథు
నొఱపులఁ బడియెడు నితండు యువతీ ప్రీతిన్.

22

అరణ్య పర్వము

క.

అఱవదికోటులుకపివరు
లుఱక జగత్రయము నొకట ను వ్వెత్తుగొనన్
దఱిగొన్నయట్ల నడువఁగ
నెఱసి కుముదుఁ డరుగుదెంచి నృపవరుఁ గనియెన్.

23


ద్విపద.

అఱగౌను లసియాడ నలసి యానముల
మెఱుపుగోయిలతలై మెయిదీగె లొలయ...

24

రంగనాథుని రామాయణము

క.

ఉఱికి భుజాయుద్ధమునకుఁ
దఱమినఁ గైదువులు విడిచి దట్టించుచుఁ బి
ట్టఱచేత బిట్టుచరచిన

నొఱిగొఱిగి యతండు నతనియురుమస్తకముల్

25

భాస్కర రామాయణము

2 లక్షణము

క.

ఇఱియుట యిఱికిగొనుట కూ
డిఱిసిచనుట యిఱకటంబు నిఱులనఁ జీఁక
ట్లిఱుకును గ్రిక్కిఱియుట బం
డిఱుసును గురురేఫలయ్యె నిభచర్మధరా.

26


వ.

ఇందులో నిరులు చీక ట్లనుటకు గురురేఫకు నుదాహరణ చింత్యము.

లఘురేఫ యగుటకు

సీ.

ఇసుక వెట్టిననేల నేఁచి యర్కాంశులఁ
                  జొరనీక దట్టమై యిరులు గవయ.....

27

మనుచరిత్ర

సీ.

కన్నులపండువు గ్రహసార్వభౌముండు
                  సురలయాఁకటిపంట యిరులదాయ...

28

నైషధము

క.

ఇరులు బలియుచును సలుపులు
కర మరుదై కరడుఁగట్టి కదసినకరణిం
బరగఁగ దోముడు కాటుక
కరవటముంబోలె నిజ్జగంబుఁ దనర్చెన్.

29

యయాతిచరిత్ర

చ.

పెరిగిన యీశునన్ నెమలిపించములన్ బురివిప్పఁబోలు నీ
సరసిరుహాక్షి వేనలికి సాటిగ నిల్వఁగ నోడిచొచ్చె నిం
దిరశరణంబు తేటిగమి నీలము లింద్రుని పేరు గాంచె పె

న్నిరులు గుహాశ్రమంబుఁ గనియె న్నెరిగల్గినవారి కోర్తురే.

30

శృంగారషష్టము

సీ.

నిండుఁజందురునవ్వు నెమ్మోము సిరితోడ
                  నిరులు గ్రమ్మెడు వేణిభరముతోడ....

31

కళాపూర్ణోదయము

3 లక్షణము

గీ.

ఉఱడునగైకొన డుఱుకుట యుఱుము లుఱక
యుఱిది బిగ్గెఱ యుఱుమిక్కి లుఱవుకొంప
లుఱియు టుఱుకఱి యుఱియయు నుఱని తెగువ
యుఱుతపిల్లలు బండిఱా లురగహార.

32


క.

ఎఱకలు ఱెక్క లెఱుంగుట
యెఱపఱికెం బెఱుకువాఁడు నెఱు పెఱుఁగుట సొ
మ్మెఱవిడుట యెఱచుమాంసం
బెఱికతయును బండిఱా లహీనవిభూషా.

33


వ.

ఇందులో నెఱవనుట రేఫఱకారములు రెంటం జెప్పినాడు. ఱకారమున కుదాహరణ చింత్యము.

రేఫకు

చ.

ఎరవుగఁ జూడఁజాగె హరిణేక్షణ బిన్నటనాటనుండియుం
బరిచితిఁ బూని మంజుగతి మాధురియు న్మృదువాగ్విభూతియు
న్వరుసన తెల్పి........

34

వసుచరిత్ర

క.

ఇమ్ము నరేశ్వర మాతుర
గమ్ముల నీకార్యమయ్యెఁ గాదే కడులో
భ మ్మొనర నొరులసొమ్ములు

రమ్మనిన న్వచ్చునే యెరవు సతమగునే.

35

ఆరణ్యపర్వము

క.

హరి పలికిన విధమంతయు
నెరవైయున్నయది వింటె యీమాటతెరం
గరయుదము......

36

ఉద్యోగపర్వము

4 లక్షణము

ఆ.

డిఱకటంపుత్రోవ యొఱగాల నిల్చుట
డిఱగువంక కత్తియొఱ యొఱయుట
యొఱగుబిళ్ళ లొఱపు లొఱవ దేహం బిది
శకటరేఫ లుదధిశయనబాణ.

37


సీ.

కఱపుట నేర్చుట కఱవు దుర్భిక్షంబు
                  కఱఁతలు పోకిళ్ళు కఱటిమంకు
కఱుదులు బుద్ధులు కఱకు కాఠిన్యంబు
                  కఱికప్పు బెబ్బులి గఱచుటయును
కిఱువుట కుఱుమాపు కుఱుగంటు కుఱుగడ
                  కుఱుకొని కుఱుకులు కుఱువు కుఱులు
కుఱకుఱమన్నిలు కుఱుగలి కుఱుచయు
                  కెఱయుఱుక్కెఱయు పక్కెఱయు కొఱఁత


గీ.

కొఱడు కొఱలుట కొఱగామి కొఱకు కొఱవి
కొఱుకుటయు కొఱకొఱయును గుఱుతు మీఱ
క శకటరేఫంబులని తొంటి సుకవు లండ్రు
శమితకీనాశ గిరితనూజాహృదీశ.

38


వ.

ఇందులో కుఱులనుటయు బక్కెఱనుటయు ఱకారము లగుటకు ఉదాహరణ చింత్యము.

రేఫయగుటకు

పంచచామరము.

సరు ల్పెనంగొనంగ జీల్గు జన్ను గప్పుమీఱఁగా
గురు ల్వెస న్నొస ల్వొసించి కూడి చాల మీఱఁగాఁ
దరు ల్బెడంకుచుండ నాని తారసిల్ల నేఁగి క్రొ
వ్విరు ల్గురించికోసె నోర్తు వెంటఁజానలంటఁగాన్.

39

యయాతిచరిత్ర

గీ.

ఇరులఁ గెలచిన యంతఃపురేందుముఖుల
కురులు మరుఁడనువేఁటకాఁ డురులు సేసి
మరులు గొలుపంగఁలేడయ్యె మనుజవిభుని
సరులు లేనిదృగంబున శాబకములు.

40

నైషధము

వ.

ఇవి రేఫప్రయోగములు. మఱియు.


సీ.

ఇందుబింబముమీఁది కందుచందంబునఁ
                  గురులు నెమ్మొగమున నెరసియుండ...

41

విరాటపర్వము

గీ.

కురులు కెంపులు బొగడలు నెరయదువ్వి

42

విజయవిలాసము

వ.

ఇందులో నెరసుటను ఒరసుటను రేఫఱకారములు రెంటం గలవు గనుక చింత్యము. కురులనుట రేఫఱకారముల రెంటం గలవు. పక్కెఱ ఱకారమగుటకు చింత్యము.

రేఫకు

సీ.

పన్నగాశికి నెదుర్పడి రెండురెక్కలు
                  ధరియించెననఁగ బక్కెర జెలంగె...

43

పారిజాతాపహరణము

5 లక్షణము

సీ.

గఱికె నట్టులు గఱగఱికెయు గఱుగుగా
                  యలు బరికింపఁ జింత్యములు మఱియు
గఱుని డగ్గఱియంప గఱిపగఱియుమోట
                  గిఱకయు గిఱుమెట్లు గిఱిగొనుటయు
గిఱులు వ్రాయుటయును గిఱుపుటగుఱు కాని
                  గుఱుకువెట్టుటయును గుఱిగడచుట
గుఱుకొండి గుఱగుఱ గుఱువెట్టుటయు గుఱి
                  గుఱుసులు గింజలు గుఱుతు గొఱియ


గీ.

గుఱుకుకట్టెలు గొఱవంక గొఱుగుటయును
మొదలుగాఁ గలపలుకులు గదసియుండు
నట్టివన్నియు గురురేఫలై తనర్చు
భవవిరూపాక్ష త్రిపురదానవవిపక్ష.

44


వ.

ఇందులో గరగరి యనుటను గొరవంక పిట్ట లనుటను రేఫఱకారముల రెంటం జెప్పినాడు, గురురేఫ కుదాహరణ చింత్యము.

లఘురేఫ యగుటకు గరగరికకు

క.

సిరివంటిది బడెబీబీ
విరిబోఁడికి వెన్నుఁ డనఁగ వెలయుచు మిగులన్
గరగరికలఁ దనరెడు రా
సిరులొందు నమీనుఖాను చెలుపములగనీ.

45

యయాతిచరిత్రము

క.

పరమసుమనోమనోజ్ఞత
గర మాత్మారామవరవికాసము దనరన్
గరువఁపుజరితలగరితలు

గరగరికల గరిమనగరి గరిమకు నమరున్.

46

కళాపూర్ణోదయము

గొరవంక లఘురేఫ యగుటకు

మ.

శరసంధానముతోనె కొన్నియడుగుల్ జౌజౌవునం బారియా
ధరణిం గాల్గొని ద్రోణము ల్దివిచి దోర్దండంబులం జేసి యే
సిరిబోయ ల్టినుమంచు నార్చుపరచున్ జెట్టాసల న్డాయుచున్
గొరవంక ల్మొరవెట్టినట్లు గుణము ల్ఘోషింప రోషంబునన్.

47

మనుచరిత్రము

క.

మరు డపుడు బేసితూఁపులు
ధరియించియు నేమి జెప్పఁ దరుణిన్ నరునిన్
సరిగోలలు వడనేసెన్
గొరవంకరొద ల్సెలంగఁ గ్రొన్ననవింటన్.

48

విజయవిలాసము

6 లక్షణము

సీ.

చఱచుట యఱచేతఁ జఱచుట గొడ్డలి
                  చఱచుట బిట్టుగా చఱచుటయును
చఱులు బిచ్చఱమంట చిఱుతది చిఱునవ్వు
                  చిఱుకొట్టుటయును ముచ్చిఱతనంబు
చిఱిమి దేహంబెల్ల చుఱచుఱ గాల్చుట
                  చుఱుకుపుట్టుటయును చెఱిసగంబు
చెఱకులు చెఱసాల చెఱుముట చెఱుగులు
                  చెఱచుట చెఱలాట చెఱకబట్టి


గీ.

చెఱువున ద్విజుల్ భుజించుట చెఱుపుటయును
చెఱు వనఁ దటాక మగు నివి చెప్ప శకట
రేఫములు సుమ్ము పీఠపురీవిహార

యురగపరివృఢకేయూర దురితదూర.

49


వ.

ఇందులో చెఱగు లనుటను చెఱు వనుటను చెఱువు లనుటను రేఫఱకారములు రెంటం జెప్పినాడు.

చెరగు రేఫయగుటకు

,
చ.

రవి యనుదివ్వె కేతువుచెరంగున మూసి కృతోర్ధ్వయంత్రవా
రవిరళఘర్మయైకలరవాల్పరనోక్తుల నొత్త...

50

ఆముక్తమాల్యద

ఉ.

రంగు మెరంగు బంగరుచెరంగుల రెంటెము నాల్గుకొంగులన్

51

బహులాశ్వచరిత్రము

శకటరేఫ యగుటకు

మ.

చెఱగుల్ పూతపసిండివ్రాతపసిమిన్ జిత్రాతిజిత్రంబులై
మెఱయన్ రత్నపుగుచ్చులంచుల బడె న్మించ దువాళించు క్రొ
మ్మెఱుగుల్ చంద్రిక కాటపట్టు సురభూమీజార్పితం బిచ్చె నా
దఱచున్గన్నులవేల్పుపట్టి వసుగోత్రామండలస్వామికిన్.

52

వసుచరిత్రము

గీ.

అవని గంపింప లలితపీతాంబరంబు
చెఱఁగుదూలఁజకాంతులు దుఱగలింప...

53

భీష్మపర్వము

సీ.

కనకమేఘల గ్రుచ్చి కట్టై నెవ్వఁడు లీల
                  జెఱఁగున బూషార్కు మెఱఁగుపళ్ళు......

54

కాశీఖండము

వ.

చెఱు వనుట శకటరేఫ యగుట చింత్యము.

రేఫ యగుటకు

చ.

కరమున నున్న శూలమునఁ గ్రమ్ముమెరంగులు శత్రుసంఘభీ
కరములుగా గజాశ్వభటకాయములన్ గుదిగ్రుచ్చినట్లుగా

జెరువుచు వచ్చువానిఁ పురుసింహుఁడు జూచి మంధాంధసింధురో
త్కరరభసాతిభీషణముగాఁ గవిసెం బటువిక్రమోద్ధతిన్.

55

భీష్మపర్వము

సీ.

రిక్కలో యివి గావు రేచామతురుముపైఁ
                  జెరివినమల్లిక్రొవ్విరులు గాని

56

నైషధము

చెరువు రేఫ యగుటకు

గీ.

దనరు బకపఙ్క్తులకు జూ నుదఘ్న మయ్యె
చెరువుగమి యుడుములనరెల్ దిరిగి కుక్క
పసికి.....

57

ఆముక్తమాల్యద

శకటరేఫ యగుటకు

చ.

చెఱకుందోటలఁ బెంచి శాలిమయసుక్షేత్రస్థలుల్ నించి య
క్కఱలేకుండగ బూగనాగలతికాకాంతారముల్ ద్రోచి యే
డ్తెఱనం తంగుముదోత్ఫలాబ్జవనవాటీగోటి బాటించి పె
న్జెఱువుల్ వోల్చెఁ బురంబులన్ దెసలఁ బ్రస్ఫీతాంబుపూర్ణస్థితిన్.

58

యఱ్ఱాప్రగడ రామాయణము

క.

చెఱువులు గట్టిన పుణ్యులు
తఱపక ధాన్యంబు లమ్ము ధన్యులు ప్రజలం
జెఱ విడిపించిన సుకృతులు
నెఱి నర్కతనూజరారు నీపురమునకున్.

59

రుక్మాంగదచరిత్రము

7 లక్షణము

గీ.

జఱిజఱియు బూజఱియును పూజఱి జఱిగొని
జఱపుటయు చేతఁ జమఱుట జఱజఱయును

జిఱజిఱను ద్రిప్పుటయును జుంజుఱునెఱులును
జొఱజొఱయు బండిఱా లగు సోమమకుట.

60


సీ.

తఱుగుట కోయుట తక్కువ యగుటయు
                  తఱఁగరి బేహాఱి తఱిగొలుపుట
తఱలుట పుచ్చున తఱకలు శత్రుల
                  దఱియుట తఱుముట తఱులు తఱపి
తఱుచుదట్టము తఱితఱి గొనినడచుట
                  తిఱుగుట త్రిమ్మఱి తిఱివె నచట
తుఱగలితుఱుము వాతెఱ యేడ్తెఱయుకను
                  దెఱచుట తెఱవలు తెఱగొలుపుట


గీ.

తెఱపి తెఱలిన వాసన తెఱకువయును
తెఱఁగు తెప్పిఱి తొఱలుట తొఱగుటయును
పలుకులెల్లను శకటరేఫంబు లగును
రజతధరణీధరవిహార భుజగహార.

61


వ.

ఇందులో తరలుటను తరు లనుటను తిరుగుటను వాతెర యనుటను తొరగుటను రేఫఱకారంబుల రెంటం జెప్పినాడు.

తరలుట రేఫ యగుటకు

చ.

అరిజయకీర్తిసాంద్రుడగు నయ్యళిరామనరేంద్రసోదరున్
తిరుమలదేవరాయని నుతింపఁ దరంబె తదీయహేతిశాం
కరియతిలోహితావయవగాథను నాత్మహృదంతరంబులన్
దరలక తాల్చువారలకుఁ దార్చు సురీవరణీయవైకరుల్.

62

వసుచరిత్రము

వ.

మఱియును రేఫ యగుటకు బహుళముగాఁ గలవు.

ఱకార మగుట

చ.

ఒఱగె వసుంధరాస్థలి మహోరగనాథుఁడు వంగెఁ గూర్మమున్
దఱలె నభంబు మ్రోసె సురదంతులు మ్రొగై దిగంతరంబుల

త్తఱి నదరెన్ మరుత్సుతుఁడు దర్స మెలర్ప నహార్య ముధ్ధతిన్
బెఱుకఁగ గోత్రశైలములు పెల్లగిలెం గలఁగెం బయోనిధుల్.

63

భాస్కరుని రామాయణము

తరులు రేఫ యగుటకు

చ.

మురియుచుఁ దమ్మిచూలి మది ముంద రెఱింగినయట్ల నేర్పుతో
దరులను పైఁడికంట్లిడిన దాన దిరంబయియుండెఁగాక యే
వెరవున నిల్చు దీనివగువ్రేఁకపుజన్నులవ్రేఁగునం బయల్
దొరసినయట్టినెన్నడుము తోరపునల్వ కడంక మెచ్చితిన్.

64

యయాతిచరిత్ర

శకటరేఫ యగుటకు

చ.

తఱు లఱనిక్కఁ బూప నెఱతావియ చిక్క నపాంగమాలికల్
మెఱుఁగులు గ్రక్క నూరుపులమేలిమిదేటులు చొక్కహారము
ల్కుఱుచలు ద్రొక్క మున్గురులు క్రొంజెమటం బదనెక్క నేలుపుం
దెఱవయొకర్తు చేదిజగతీపతికిన్ శిరసంటె నేర్పునన్.

65

వసుచరిత్ర

చ.

చఱివడి తీవ్రఘర్షణవశంబున నొక్కట తీఁగె చుట్టి నె
త్తఱులయియున్న పాపతరి ద్రాటిమలంకలనిర్ఝరాంబువు
ల్గిఱిగొని మీదనుండి దిగ కిన్నరకంఠి పయోధి ధర్చు న
త్తఱి ఫణిరాజు చుట్టినవిధంబున నున్నది చూడు మిగ్గరిన్.

66

కాశీఖండము

తిరుగుట రేఫ యగుటకు

చ.

తిరిగెడుపుట్టలన్ బొదల ద్రిమ్మఱు పాముల రోసిరోసి ని
ష్ఠురభుజదీర్ఘదండమున డొల్లఁగ వ్రేయుచు......

67

ఆదిపర్వము

శకటరేఫ యగుటకు

గీ.

ఉడుకుకన్నీరు దడియంగ నొరలుచును వి
చేష్టయై యూరకుండుచు జెలులుతోడ
దిఱిగి పొగులంగ వేసరి నెఱియమనల
యవులఁ దిరుగుచునున్నది యక్కటకట.

68

స్త్రీపర్వము

క.

తిఱిగినకపులం గనుగొని
వెఱవకుడని విల్లుపూని విభుఁ డది యనికిన్
దఱియనిగంధర్వాస్త్రం
బఱిముఱి నరి బోసి యేసె నసురులమీదన్.

69

రామాభ్యుదయము

మ.

ఉఱుకుంగుంభయుగంబుపై హరిక్రియన్ హుమ్మంచు బాదంబులన్
దిఱుగుంగండము లెన్నుదన్ను నెగయున్ హేలాగతిం వాలముం
జఱుచు న్నుగ్గుగఁ దాఁకు ముంచు మునుగు న్శల్యంబులు న్దంతము
ల్విఱుగ న్వేయుచుఁ బొంచిపొంచి కదియు న్వేదండయూధోత్తమున్.

70

పోతరాజు యష్టమస్కంధము

వాతెర రేఫ యగుటకు

క.

గురువిందజైత్రుదొడ్డిన
కరములు కన్మావి యవుడు కరచిననును వా
తెరమీఁదఁ గాననగు పలు
వరుప యనన్ ననలు పల్లవముపై మొనసెన్.

71

పారిజాతాపహరణము

ఱకార మగుటకు

.
చ.

నెఱిగుఱులు న్విలోలసితనేత్రయుగంబును నొప్పులొప్పు వా
తెఱయును దీనియాననము తెల్పుఁ గరంబు మనోముదంబు నే
నెఱిగినయంత నుండియును నిట్టిలతాలలితాంగిఁ జూచి యే
నెఱుఁగ సురేంద్రకన్యకలు నిట్టిద రూపవిలాససంపదన్.

72

ఆదిపర్వము

సీ.

చెఱుకుబా లొదవువాతెఱ యీనిచో గంతు
                  చెఱుకుపా లౌదునో చిగురుబోఁడి....

73

విజయవిలాసము

తొరగుట రేఫ యగుటకు

సీ.

పొర లెత్తి ఘనసారతరువులఁ దనుదానె
                  తొరగెడు పచ్చకప్పురపువిడెము.....

74

మనుచరిత్రము

క.

పరిజనములు గన్నీరులు
దొరుఁగఁగ నడలొందువారితోడం జను న
ప్పరసున...

75

ఆశ్రమవాసపర్వము

చ.

చరణహతిన్ లతాతరులు చాల్పడి జర్ఝరితంబులై మహిం
దొరుఁగఁగ నిట్టు లొండొరులతోఁడ మదోద్ధతి షష్టహాయన
ద్విరదములట్ల.......

76

ఆదిపర్వము

సీ.

పరమాత్మపదములఁ దొరగిపారెడు నేటి
                  తరగలపైఁ లీల దాటిదాటి.......

77

నృసింహపురాణము

ఱకార మగుటకు

చ.

మఱియొక టేను చెప్పెద నమానుషవిక్రమలీల నల్గడన్
జఱపియుఁ జంపియు న్రిపునృపాలకసైన్యమురూ పడంచి మెన్
దొఱగుట యొప్పదే తనువు తూటులుగా గడుబేరు వాఁడి......

78

కర్ణపర్వము

గీ.

తొఱగు వోకుండ మెకములు కఱువకుండ...

79

విరాటపర్వము

గీ.

పొగడమ్రాకులమొదలను పుష్పరసము
తొఱగి నెత్తావి యందున నెఱియనొప్పె......

80

నృసింహపురాణము

8 లక్షణము

గీ.

అంద ఱిందఱు కొందఱు ముందఱ యన
బెద్దఱిక మిద్దఱద్దిఱ గద్దిఱ యన
పదఱు టెదుఱుట యనఁదగు పల్కులెల్ల
శకటరేఫంబు లుడురాజశకలమౌళి.

81


వ.

ఇందులో నెదుఱుట ఱకార మగుట కుదాహరణము చింత్యము.

రేఫ యగుటకు

క.

ఒకమరి కిరీటికట్టెది
రికి గ్రమ్మన బోయిరేని రెండవమా రి
య్యకొనుట కోర్వక...

82

విరాటపర్వము

క.

మగటిమి వారికి వీఁ డెదు
రుగ నమ్మి సుయోధనుఁడు విరోధము గొని.......

83

ఉద్యోగపర్వము

9 లక్షణము

సీ.

నఱుజు కొంచెము చెట్టు నఱుకుట నిఱుబేద
                  నుఱుముసేయుట వడ్లు నుఱుపుటయును
నెఱకులాయంబులు నెఱులు వెంటృకలగు
                  నెఱసుట నిండుట నెఱియమిగుల
నెఱిబాగునీటులు నెఱపుట నెఱపును
                  నెఱలేనిమిత్రుఁడు నెఱిక కాసె
నెఱదొడ్డు గొప్పలై నెగడును నెఱబంటు
                  నెఱజాణ నెఱజక్కి నెఱకటారి


గీ.

యనఁగ దగి ప్రౌఢసుకవుల యనుమతమున
బరగు నివియెల్ల శకటరేఫమ్ము లగుచు
రజతధరణీధరవిహార భుజగహార
పురనిశాచరమదహార దురితదూర.

84


వ.

ఇందులో నెరసుటను నెరపుటను రేఫఱకారముల రెంటం గలిగియుండు.

నెరసుట లఘురేఫ యగుటకు

క.

తరళనయనాబ్జదళములు
నెరయఁగ మైమున్ను చల్లి నృపసుతుఁ బూజిం
చిరి.......

85

ఆదిపర్వము

క.

నెరసె నెరసంజ చక్రక
సరసీరుహవిరహఖేదసంసూచకమై.......

86

కవులషష్టము

మ.

అరవిందోదరమూర్తి భానుఁ డపు డూష్మాంతంబునన్ సంకుచ
త్సరసీజేక్షణుఁడై పయోనిధి చొరన్ సంధ్యాతటిత్పూర్వమైం

నెరసెన్ జీకటి కార్మొగుల్ జగతిపై నిమ్నోన్నతాభోగముల్......

87

వసుచరిత్ర

శకటరేఫ యగుటకు

ద్విపద.

అఱిముఱి బుచ్చి హేమ్నాగ్నిలో వైచి
నెఱసి యార్చిరి దైత్యనికరంబు బెదఱ......

88

రంగనాథుని రామాయణము

నెరపుట రేఫ యగుటకు

సీ.

పరిమిళస్పర్శంబు నెరపె సింధురవల్లి
                  గృచ్చిఁదావులు సోఁకఁ గ్రోవిరెమ్మ........

89

వసుచరిత్రము

క.

వరమకుటరత్నకిరణ
స్ఫురణ ప్రతిఘట్టనమున భుగ్నాగ్రములై
మరలు తనుద్యుతు లనుమతి
నెరపె సుపర్వులకు విభుని నిటలాలకముల్.

90

కవికర్ణరసాయనము

శకటరేఫ యగుటకు

చ.

ఎఱుగవుగాక యొక్కపు డొకించుక మార్మొగ మిడ్డకూర్మికిన్
గొఱఁతయ యెంత జెప్పినను కోమలి నేరవ యల్క దెచ్చుకో
నెఱియన దీన వౌ టెరిగి నేడిది కైకయి కోక మిక్కిలిన్
నెఱపె నతండు నీవు విన నేర్చెదె మాపలు కిప్పుడేనియున్.

91

కళాపూర్ణోదయము

గీ.

మెఱపువిల్లు విలాసంబు నెఱపునిల్లు....

92

రుక్మాంగదచరిత్రము

గీ.

వత్సరంబున గడచను వ్రతము నాకు
దాని నీపాల జిలిపియుత్సాహవృత్తి

మెఱయ నీకుఁ గృతజ్ఞత నెఱపి తొల్లి
యెగ్గు చేసినవారి జయింపఁబోదు.

93

విరాటపర్వము

గీ.

ఆయుధంబులు విడిచితి నంతమీఁద
మెఱసి బలవిక్రమంబులు నెఱుపువాఁడ......

94

ఉద్యోగపర్వము

10 లక్షణము

సీ.

ప్రవహించుటయు వేఁగఁ బరువిడుటయును సే
                  యుటయును నగుఁబఱచుట యనంగ
పఱపఱఁ జించుట పఱుసదనము పఱ
                  పఱియులు పఱికెలు పఱిగొనుటయు
పఱతెంచు టమ్ములు పఱపుట శత్రులఁ
                  బఱపు టంపఱయు వెంపఱయు పఱుపు
పఱిమార్చుటయును తెప్పఱ పఱితోవుట
                  పఱువైనపువ్వు చూపఱపిఱుంద


గీ.

పిఱిచనుట పిఱివోవుటఁ బిఱికితనము
పిఱుఁదు తెప్పిఱి పుఱియమే బెఱుగుటయును
పెఱయు పెఱసనిపోవుట పెఱుకుటయును
పెఱికెలును బండిఱాలు భూభృన్నివేశ.

95


వ.

ఇందులో పరుసదన మనుటయు, పరతెంచుటయు, పరిమార్చుటయు, పరువగుటయు, చూపర యనుటయు, పెరగుటయు రేఫఱకారముల రెంటం గలవని ప్రాచీనలక్షణకారుడు చెప్పినాడు. అందు.

పరుసదనము రేఫ యగుటకు

సీ.

కల్యాణగోత్రంబు గరిమవంచినదూరు
                  సరసుల నింకించు పరసుదనము...

96

వసుచరిత్ర

క.

తురగముఁ దురగము గలిగరి
నరుఁడు నరునిఁ దేరుఁ దేరు నలిఁదాకిన న
ప్పరుసదన మేమి చెప్పుదుఁ
బొరి మిడుగురు లెగసెఁ గైదువులపొడి రాలెన్.

97

దోణపర్వము

ఱకార మగుటకు

ఆ.

ఎల్లవారు నెరుఁగ నొల్లనిధర్మువు
లేల నీకు నెరుగ నేలవలసె
జిఱుతవాని కింతపఱుసదనమ్ములు
సన్నె వృద్ధజనము లున్నచోట.

98

సభాపర్వము

పరతెంచుట రేఫ యగుటకు

క.

ఒరసుకొనిపోవ నత్తఱి
సురసైన్యం బార్చుటయును జూచితి తిరముం
గర మచ్చెరువుగఁ గ్రక్కనఁ
బరతెంచుడు నసురకొడుకు బరతెంచి వడిన్.

99

ఉత్తరరామాయణము

ఱకార మగుటకు

క.

వెఱచఱవ నీరిలో న
క్కెఱగా నొకముసలి చూడ్కికి నగోచరమై

పఱతెంచి కుంభసంభవ
చిఱుదొడి వడిఁ బట్టుకొనియె శిష్యులు బెదరన్.

100

ఆదిపర్వము

క.

నెఱియఁగ నసహ్యమగు న
మ్మొఱ వీనులఁబడిన మిన్నుముట్టు నెలుఁగుతోఁ
బెఱవకు వెఱవకు మిది నే
బఱతెంచితి సత్వరమున భామిని యనుచున్.

101

కళాపూర్ణోదయము

సీ.

చఱచి నిబ్బరముగా బఱతెంచు ఖగరాజు
                  ఱెక్కగాడ్పులు మింట రింగు రనఁగ...

102

పాండురంగమాహాత్మ్యము

ద్విపద.

ఉఱక నీరుగఁ జేసి యుగ్రవేగమునఁ
బఱతెంచుగతిఁ జూచి భానువంశజుఁడు

103

రంగనాథుని రామాయణము

వ.

పరిమార్చుట ఱకార మగుట కుదాహరణ చింత్యము.

రేఫ యగుటకు

సీ.

పరిమార్పఁజాల రెవ్వరు పెక్కుభంగుల
                  మాటలాడక మరుమాటకేల...

104

స్త్రీపర్వము

క.

గురుభీష్మకర్ణసైంధవ
గురుతనయులతోడఁ గూడ గురుపతిబలమున్
బరిమాడ్చునట్టిసత్త్వము
పురుహూతా యిమ్ము కరుణ పొంపిరివోవన్.

105

శ్రీనాథుని హరవిలాసము

క.

పరిభవకరుఁడగుకీచకు
బరిమార్చుట యిపుడు గడువబడియెనెయిమ్మై
దురిటిల్ల నేల వ్రేల్మిడి
బొరిగొని నీమనము కలఁకబుత్తు లతాంగీ.

106

విరాటపర్వము

వ.

పరువనుట ఱకారమనుటకు చింత్యము.

రేఫకు

క.

తరుణీ యీతరుశాఖాం
తరలోలదుకూలమారుతము లింద్రాణీ
పరివారవారసతులకు
బరువపువిరిగోఁత బొడము బడలిక కడఁచున్.

107

పారిజాతాపహరణము

సీ.

పరువంబు దప్పిన వీరులు దాల్చుచుఁ దరు
                  చయము చుక్కలరేనిచంద మఱయ.

108

ఉద్యోగపర్వము

సీ.

పరువంపుమంకెనవిరివంపు నరవంపు
                  వాతెర చింద్రెంపువాన గురియ...

109

ఆముక్తమాల్యద

చూపర రేఫ యగుటకు

మ.

గురుబంధుల్ దను జుట్టిరా దిగిచి యాక్రోశింప నిశ్చేష్టుఁడై
యొరులం దన్ను నేరుంగలేక యసుహృద్యూఢార్తి మున్జెంది చూ
పరత న్మ్రోయుచు బో వివర్ణత మెయిం బాటిల్ల.......

110

శృంగారషష్టము

ఱకార మగుటకు

క.

కొఱవియు కొఱవియు దాఁకిన
తెఱఁగున నర్జునుఁడు సురనదీసూనుఁడు చూ
పఱ వొగడన్ దాకుట ని
ద్దఱిదిక్కులసైన్యములునుఁ దలపడియె వడిన్.

111

భీష్మపర్వము

క.

మెఱయు వెలిమావులుం గడు
మెఱుగారెడు నరదములును మింటను మంటల్
వఱపెడు వాలమ్ములు చూ
పఱ నత్తొలుతాకు వెరఁగుపడఁజేసె నృపా.

112

కర్ణపర్వము

వ.

పెరుగుట శకటరేఫ యగుటకు చింత్యము.

రేఫ యగుటకు

సీ.

ధృతరాష్ట్రునొద్ద దత్సుతులతో నొక్కటఁ
                  బెరుగుచు భూసురవరులవలన...

113

ఆదిపర్వము

చ.

పెరిఁగినయీసున న్నెమలిపింఛములన్ బురివిప్పఁబోలు నీ
సరసిరుహాక్షి వేనలికి సాటిగ నిల్వఁగనోడి....

114

శృంగారషష్టము

11 లక్షణము

క.

బఱబఱ నీడ్చుటయును ద
బ్బఱ బిఱబిఱఁ ద్రిప్పుటయు వివాహములతఱిన్
బిఱుసులుఁ గాల్చుట కోటకు!
బుఱుజులు వెట్టుటయు ఱాలు బురదైత్యహరా.

115

సీ.

మఱచుట మఱునాడు మఱదలు మఱఁది యే
                  మఱుపాటు పలుమఱు మఱియు మఱుఁగు
మఱవ మృద్భాండంబు మఱుగుట వేమఱు
                  మఱుపడి మఱలేక మఱుఁగు లేక
మఱగాలు మఱల త్రిమ్మఱుటయు పడమఱ
                  మిఱిచూపులును మిఱిమిట్లుఁగొనుట
ముఱిముఱిచీఁకటి ముఱిముఱి బడిబడి
                  ముఱిమొండె మఱిముఱి మొఱము విడుట


గీ.

మెఱపు మెఱయుట మెఱుఁగు కన్మొఱఁగుటయును
మొఱకతనమును వేపులు మొఱఁగుటయును
మొఱయ మొఱమొఱలాడుట మొఱక వెలితి
మొఱసుటయు బండిఱాలు సముద్రతూణ.

116


వ.

ఇందులో పలువురు వేమరు ననుశబ్దములు రెంటం గలిగియుండును. అందు.

పలుమరు రేఫ యగుటకు

చ.

ఇరువురు సిగ్గు లగ్గలపుటేవఁ గచాగచిఁ బైకొనన్ ముఖాం
బురుహయుగంబు వాంచి తలపుల్ మది నువ్విళులూరఁ జూపు లొం
డొరులపదంబులన్ దొరయ నొండునెపంబున మోము లెత్తి ప
ల్మరు మరువెట్టి చూపునెడనున్ గుడి నేయఁదొడంగెఁ గంతుఁడున్.

117

రామాభ్యుదయము

ఱకార మగుటకు

క.

విఱుఁగుట నొచ్చుట మనదెసఁ
దఱుచుగ నాడెదవు పాండుతనయులబల మే
డ్తెఱఁ దఱుగక పెనఁగుట బ
ల్మఱుఁ జెప్పెదవగుట యేమి మాయయొ తలపన్.

118

భీష్మపర్వము

మ.

మఱియు న్వచ్చిరి ధాత్రిగల్గు నగసామ్రాజ్యైకధౌర్యేయులన్
దఱుదద్భూరిభరాప్తి గృంగ నపనిన్ దా మృత్ఫణారాజి బ
ల్మఱు సంధింపుచునుండె గాని వసుకల్యాణంబు వీక్షింపగా
వెఱచెన్ శేషుఁడు శేషవృత్తి కగునే విస్రంభసంభారముల్.

119

వసుచరిత్ర

వేమరు ననుట రేఫ యగుటకు

క.

మరుఁడల నెలకడ డాచిన
విరితూఁపును నల్లచెఱకువిండ్లునుబలె వే
మరు నలరు చేరుచుక్కయు
నరుదగు కనుబొమలు మిగుల నతివకు నమరెన్.

120

యయాతిచరిత్ర

ఱకార మగుటకు

పంచచామరము.

మెఱుంగుబోడి కిట్లు చెల్వమీఁద జేసినన్
గుఱంగటన్నిలంగ రానికూర్మి వెచ్చవెచ్చఁగాఁ
దుఱంగలించు వేడ్కతోడ దూరి పల్కి రంత వే
మఱున్ మరున్ మరున్మృగాంకమత్తకోకిలాదులన్.

విజయవిలాసము

."
వ.

మరలుట రేఫఱకారముల రెంటం జెప్పినాఁడు.

రేఫకు

క.

పరిజనములు కన్నీరులు
దొరుగగ నడలొంది వారితోడన్ జను ని
ప్పరుసునఁ దనదుతనూజుల
మరలమికిన్ బాండురాజమహిషి మరుగుచున్.

122

ఆశ్రమవాసపర్వము

క.

గిరితటము దాకి తిరిగెడు
తరంగిణియుబోలె దేవతాపతియాజ్ఞన్
మరలి వియచ్చరవాహిని
మురహరునింబొదలి ఘోరముగఁ బోరుతరిన్.

123

పారిజాతాపహరణము

క.

అరిగి సమత్ప్రసవకుశాం
కురపక్వఫలోత్కరంబుఁ గొని గృహమునకున్
మరలి యట వచ్చునప్పుడు
ధరణీసురనందనుండు దనగట్టెదురన్.

124

కవులషష్టము

ఱకార మగుటకు

చ.

నెఱియఁగ నీప్రసాదమున నిర్జరలోకలలామ నాకు నే
గొఱతయు లేదు కోరగల కోరిక యెద్దియు గాన నైన నా
కొఱకు రణంబులోన కపికుంజరు లీల్గినవారు వారలన్
మఱలగ వేగనిచ్చుటయె మన్నన దీననె సంతసిల్లుదున్.

125

భాస్కరరామాయణము

12 లక్షణము

సీ.

ఱట్టువొందుటయును ఱంపిల్లుటయు ఱంకు
                  ఱవఱవల్ కోపము ఱవళి ఱవికె
ఱంతులు వజ్రపుఱవలును ఱంపము
                  ఱికిరించుటయు ఱిచ్చ ఱిక్కలిడుట
ఱివ్వున నెగయుట ఱింగున మ్రోయుట
                  శిలలఱుప్పుటయును చిలుకఱెక్క
ఱెల్లుగడ్డియు కనుఱెప్పలు మూయుట
                  పూఱెమ్మలును ఱొమ్ము పొలుపుమీఱ

గీ.

శకటరేఫమ్ములై మహాసుకవివరుల
కావ్యములయందుఁ దఱుచుగ గ్రాలుచుండుఁ
జక్రధరబాణ భువనరక్షాధురీణ
దురితనిర్నాశ పీఠికాపురనివాస.

125


వ.

ఇందులో రవళి ఱకార మగుట కుదాహరణ చింత్యము.

రేఫ యగుటకు

సీ.

ఎల్లప్పుడును బిక్కటిల్లుబేరులమ్రోఁత
                  రహిమించుతరగలరవళి గాఁగ....

126

యయాతిచరిత్ర

మ.

నవలావణ్యపయోధిఁ జిత్తమను మంధానాద్రికిం జంద్రికా
పవనాశిం దరిత్రాడుఁగాఁ బెనచి యబ్జాతాసనుం దీర్చినన్
రవళిం గోకిల కీరము ల్దరువ నారత్నాకరంబందు ను
ద్భవముంబొందిన లక్ష్మి గానలయు నప్పద్మాక్షి నీక్షింపఁగన్.

127

పిల్లలమఱ్ఱివీరన్న శకుంతలాపరిణయము

ఱవికె ఱకార మగుటకు

చ.

ఱవికెయుఁ బట్టుపుట్టము చెఱంగుమరుంగయి యున్కిజేసి గౌ
రవపరిమాణమున్ దెలియరామికి...

128

నైషధము

వ.

రంతనుట రేఫఱకారముల రెంటం గలిగియుండును.

రేఫ యగుటకు

ఉ.

అంగడివీథిఁ బల్లవుల కాసగ మామిడిపండు లమ్ముచు
న్జంగమువారిపిన్నది పిసాళితనంబునఁ జూచెఁబో నిశా
తాంగజబాణకైరవసితాంబుజమత్తచకోరబాలసా
రంగతటిన్నికాయముల రంతులు చేసెడి వాడిచూపులన్.

129

శ్రీనాథుని చాటుధార

వ.

మరియు.


శా.

రంతు ల్సేయకు కుక్కుటాధమ దరిద్రక్షుద్రశూద్రాంగణ
ప్రాంతోలూఖలమూలతండులకణగ్రాసంబుచేఁ గ్రొవ్వి దు
ర్దాంతస్వానిలభిన్నహృత్ఫణిఫణాంతర్మాంసమాధుర్య మే
చెంతంగ్రోలు ఖగేంద్రుచెంగటను నీజంఝాటము ల్సాగునే.

130

శ్రీనాథుఁడు

ఱకార మగుటకు

రగడ.

ఱం తేమిటికి గొరుంతే మల్లెల
వంతుల కాసే వంతుల చెల్లెల

131

యయాతిచరిత్ర

సీ.

ఱంతుతో మేఱమీఱ దొకప్పుడును ఘన
                  శ్రీలఁ బొంగియును నీసింధుకన్య.......

132

వసుచరిత్ర

ఉ.

ఱంతులు మీరి మిక్కిలిగఱాగ్రతనంబున దొమ్మిచేసి దు
ర్దాంతపరాక్రమోన్నతులు దానవదైత్యులు.......

133

శ్రీనాథుని భీమఖండము

వ.

ఱికిరించుటను, ఱింగు రగుటను, ఱెక్క యనుటను, ఱిచ్చ యనుటను.

ఱకారము లగుటకు

సీ.

ఱికిరించుకొనియున్న ఱెక్కమొత్తముతోడ
                  నొడలు జాడించి నెవ్వడి విదుర్చు......

134

నైషధము

సీ.

చరచి నిబ్బరముగా బఱతెంచు ఖగరాజు
                  ఱెక్కగాడ్పులు మింట ఱింగురనఁగ...

పాండురంగమాహాత్మ్యము

ఉ.

ఱెక్కలతో సరాగము నెఱింబరికింపడు వేడ్కఁజెందియో
యక్కనకాచలంబు విబుధాధ్వమునం జనుదెంచుచున్న.......

136

కవులషష్టము

."
ఉ.

ఱింగను మ్రోతఁ మ్రోయుచును ఱెక్కల పాములవోలె శౌరిచే
సింగిణివింటివెల్లిగొను చిత్రశరంబులు.....

137

పారిజాతాపహరణము

ఉ.

ఒక్కడు మాకులంబున సముద్ధతి చూపిన జాతరోషుఁడై
ఱెక్కలుఁ ద్రుంచి వేలుపులఱేఁ డటు పాపముఁ జేసెఁ గాని యా
ఱెక్కలు నేడుఁగల్గిన నెఱి న్గగనంబునఁ బారుతెంచి బి
ట్టెక్కనె జూటకోటితటు లెల్లను నుగ్గులుఁగాఁగ మేరువున్.

138

కాశీఖండము

ఱిచ్చ యనుటకు

క.

కని యుత్తరుండు గరుపా
ఱిన మేనును దలఁకు మనము ఱిచ్చవడిన చూ
పునునై తొట్రువడుచు ని
ట్లనియె దిగులుచొచ్చి యాబ్రుహన్నలతోడన్.

139

విరాటపర్వము

క.

చిచ్చునకుఁ డోడు కరువలి
వచ్చినక్రియ భీముకడకు వాసవి యిమ్మై
వచ్చిన మనయోధావలి
ఱిచ్చవడియె వారిమొన దఱిమికొనవచ్చెన్.

140

విరాటపర్వము

ఱెప్ప యనుట ఱకార మగుటకు

ఉ.

అప్పుడు ముద్దరాలిఁ జెలు లక్కునఁ జేర్చి ముఖాబ్జ మెత్తి కన్

ఱెప్పల బాష్పము ల్దుడిచి ఱేఁపె నృపాలుఁడు గారవింప......

141

వసుచరిత్రము

వ.

మఱియు.


ఉ.

ముప్పిరిఁగొన్న వాసవులమోహ మొకింతయుఁ గప్ప నీదు కన్
ఱెప్పలుఁ గప్ప నీదొకతఱిన్ జమరారఁగ నీదుమేన.....

142

వసుచరిత్ర

ఉ.

ఱెప్పలు వ్రాల్ప కప్పుడమిఱేని మనోహరమూర్తిఁ గన్నులన్
దప్పక చూచిచూచి విబుధప్రమదల్ ప్రముదంబు లాత్మలన్.....

143

నైషధము

ఉ.

ఎప్పుడు నెయ్యెడన్ బొదవి యిందకుంఱదగ నీవు కంటికిన్
ఱెప్పయపోలె మాటయు నెఱిన్ బనులారసి యొజ్జచాడ్పునన్
జెప్పుచు....

144

ఉద్యోగపర్వము

వ.

ఱొమ్ము గురురేఫ యగుట చింత్యము.

రేఫ యగుటకు

ద్విపద.

నీరొమ్ముఁగొనికాఁడ నేర్తునా చూడ
నీరాజ్యగతిఁ జూడ నేరుతుఁగాక....

145

రంగనాథుని రామాయణము

వ.

తక్కిన విట్లే గ్రహించునది.

13 లక్షణము

గీ.

వఱత వఱదయు వఱలుట వఱడు వఱుగు
విఱుగు విఱివోటు విఱిగాలి విఱివిడియును
వెఱపు నివ్వెఱ వెఱబొమ్మ వెఱచఱుచుట
వెఱఁగు గురురేఫ లుష్ణాంశువిధురథాంగ.

146

క.

సుఱసుఱ స్క్రుక్కుటయునుఁ బెం
పఱి యసుఱుసురనుట యారయఁగ గురురేఫల్
మఱి నిడుపుల గురురేఫము
లెఱిఁగించెద చిత్తగింపు మిందువతంసా.

147


ఉ.

ఆఱనితేజ మాఱడియు నాఱికెపంటయు నాఱు షట్కమూ
టాఱినముత్తియంబు తడియాఱెను పాపము లాఱె జిల్గు నూ
గాఱు వెలంది కొప్పె ననునట్టిపదంబులయందు పెద్దఱా
ల్మీఱుచునుండుఁ గబ్బముల మేరుమహీధర రాజకార్ముకా.

148


వ.

ఇందులో ఆఱుట యనఁగ నిండుటకును అడంగుటకును అర్థ
మగును. నిం డెనను యర్థముఁ జెప్పునపుడు లఘురేఫయును, అడంగెనను యర్థముఁ జెప్పునపుడు గురురేఫయు నగును.

నిండెనను యర్ధమునందు లఘురేఫ యగుటకు

క.

కౌరవులు సేయు నపకృతి
కారణమునఁ గోప మొత్తు కర్ణుని వదనాం
భోరుహముఁ గనుఁగొనఁగ శమ
మారు న్నావశముఁ గాక యంతనబుద్ధిన్.

149

శాంతిపర్వము

వ.

శమ మారు ననఁగా శాంతము నిండు ననుట.

అడంగునను నర్ధమునకు గురురేఫ యగుటకు

క.

కారడవిఁ బరచు మృగముల
నూఱటకున్ డిగిచి డస్సియు న్నతనిశ్రమం
బాఱగ నెదఁ బరితాపము
దీఱఁగఁ బైవీఁచె నన్నదీపవనంబుల్.

150

ఆదిపర్వము

; "
వ.

శ్రమ మాఱఁగ ననఁగా నలయిక యడంగగా ననుట.

ఆరడి ఱకార మగుటకు

ఉ.

ఆఱడియార నీరసధనాధిప లోకము నిండ్లు వాకిళుల్
దూఱుటమాని శ్రీనగము తూరుపు వాలి విదూఱిపాపముల్
నీఱుగఁ జేసె గంధవతినీళ్ళను గ్రుంకి మనంబులోని చి
చ్చాఱఁగఁ జేయుటొప్పు త్రిపురాంతక దీవునికై నమస్కృతుల్.

151

త్రిపురాంతకుని యుత్కలిక

ఉ.

ఆఱడి బోకయున్ ఫలము లందుటయుం గని పల్కనేరమిం
మాఱట నోరిదాననని మాటలు చిత్తమునం దలంప కే
కాఱులు వల్కెదన్ వినుఁడు కర్జము నెగ్గునుఁ గాన నల్కమై
వీఱడియైనమానిసికి వెండివివేకముఁ గల్గనేర్చునే.

152

ఉద్యోగపర్వము

ఆరు సంఖ్యాపరమైనప్పుడు గురురేఫ యగుటకు

క.

ఆఱమ్ము లతనిమేనం
దూఱంగా నేసి నాల్గు తురగాంగములన్
గీఱించినఁ గని ద్రోణుం
డూఱట ధర్మజునిదెసకు నున్ముఖుఁడయ్యెన్.

153

ద్రోణపర్వము

ఉ.

ఆఱురసంబులుం జవులయందలి క్రొత్తలువుట్ట నిచ్చలున్
లేఱొకభంగిఁ బాకములు విన్ననువొప్పఁగఁ జేసి చేసినన్
మీఱఁగ బాసి నీ కొకరు నింబురి గాననియట్లుఁ గాగ మే
న్గాఱియఁ బెట్టియైన నొడికంబుగఁ వండుదుఁ గూడుఁగూరలున్.

154

విరాటపర్వము

నూగారు ఱకార మగుటకు

సీ.

వెడవెడ నూఁగాఱు వింతయై యేర్పడ
                  దాఱనివళులుతో నాఱు నిగుడ.....

155

విరాటపర్వము

14 లక్షణము

క.

ఊఱడియనఁ జాలించుట
యూఱుంగాయలను జలము లూఱుటయును బం
డ్లేఱుట యేఱువసీమయు
నేఱును గురురేఫ లయ్యె నిందుకిరీటా.

156

ఊరట గురురేఫ యగుటకు

సీ.

కోలుమసంగెడు కోర్కులు వెనువెంట
                  బాఱుచు నునికి నూఱటయు....

157

విరాటపర్వము

క.

కాఱడవి బఱచుమృగముల
నూఱటకుం దిగిచి డస్సియున్నతని.....

158

ఆదిపర్వము

ఊఱుట ఱకార మగుటకు

ఉ.

మంచిగ మేనయత్తలు సమాదరణం బడరంగ బెట్టి పు
ల్డించిన మంచికజ్జములు తేనియనేతను దోఁచితోఁచి భ
క్షించుచు దల్లిఁదండ్రిఁ దనచిన్నికరాంగుళి వంచివంచి యూ
ఱించుచు నాడె మిన్నగమిఱేఁడుకుమారకు డింటిముంగటన్.

159

శ్రీనాథునిహరవిలాసము

క.

ఆఱేఁడువగలచారుల్
నూఱువిధంబుల రసావళుల్ వేయు వహు
ల్లూఱలు బచ్చళ్ళు ర్బిం
డూఱంగాయలకు లెక్కయు న్మరి కలదే.

160

బహులాశ్వచరిత్ర

వ.

మఱియు.


క.

కాఱుమెఱు గతనినారుల్

నాటుల్వోసిన విలోకనమ్ములు నాఱు
ల్నూఱాఱువగల బెట్టిన
యూఱుంగాయలు ఘటించి రొండొరు లెడలన్.

161

బహులాశ్వచరిత్రము

ఏఱుట ఱకార మగుటకు

గీ.

తాను నల్పురు జని తృణధాన్య మల్ప
మేఱికొనివత్తు ఱాకలి దీరకుండు...

162

అరణ్యపర్వము

క.

ఏఱకుమీ కసుగాయలు
దూఱకుమీ బంధుజనుల దోసము సుమ్మీ
పాఱకుమీ రణమందున
మీఱకుమీ గురువులాజ్ఞ మేదిని సుమతీ.

163

భీమకవి సుమతిశతకము

."

ఏఱనుట ఱకార మగుటకు

క.

ఈరముల గుబురుకొనునెడ
దాఱును వారేఁగుతెరవు దప్పి చెమటమై
నేఱులుగఁ గాకిదూఱని!
కాఱడివిం బరచుచో నొకచోటన్...

164

చంద్రభానుచరిత్రము

గీ.

వినుము సత్త్వాదిగుణము నాననమయాత్మ
తత్త్వమున లీనములు సేయఁ దన్మయత్వ
దర్శనము దాన నది మహోదధి నడంగు
నేఱు లట్లన రూపఱు వేఱు లేక.

165

శాంతిపర్వము

15 లక్షణము

గీ.

కాఱడవి కాఱుపోతులు కాఱుటయును
కాఱియల బెట్టుటయు హొంతకాఱిపాము
కోఱలును పండ్లు గీఱుట గీఱు టనగ
నాడుటయు బండిఱాలు పన్నగవిభూష.

166

కాఱు అనుట ఱకార మగుటకు

క.

కాఱడవి బరచుమృగముల
నూఱుటకుం దిగిచి....

167

ఆదిపర్వము

సీ.

మీఱుచు నేట్లాడు కాఱుపోతులకొమ్ము
                  చప్పుళ్ళ బులుగుల కుప్పఁగూల...

168

యయాతిచరిత్రము

కాఱుటయును కోఱట యనుటయు ఱకార మగుటకు

ఉ.

కోఱలు గీటుచున్న యనకోణములన్ దహనస్ఫులింగముల్
గాఱుఁగ నూర్పులం జదలు గాలికి నొక్కట తూల బాహువుల్
నూఱును బూఁచి మై వెనిచి నూఱుశిరంబుల నూర్ధ్వదిక్తుటుల్
దూఱగ గాలనేమి రణదోహలియై కడఁగెన్ సముద్ధతిన్.

169

యయాతి చరిత్రము

వ.

యఱ్ఱాప్రగడ హరివంశమునందు నిట్లే గలదు.

కాఱియ ఱకార మగుటకు

ఉ.

పాఱిన జూచి కౌరవనృపాలఁడు సూతతనూజుతోడ నీ
కాఱియ మద్బలంబునకుఁ గాదగునే వివిధాస్త్రసంపదన్
మీఱిన నీవు సూఁడఁ గనమేయపరాక్రమ నీకు పాండవు
ల్మాఱె తలంప నీతగుబలంబును జేవయు జూపు మిత్తఱిన్.

170

కర్ణపర్వము

క.

పాఱిన నాతని వెనుకన
పాఱితి సంప్రార్ధనప్రభాషణములతో
దేఱి మఱలి యమ్ముని మిముఁ
గాఱియబెట్టితిగదే? యకట యనుచు దయన్.

171

అనుశాసనికపర్వము

వ.

కారు లనుటను కూర లనుటను బ్రాచీనలక్షణకారుడు రేఫలు
గానే జెప్పెంగాని ఱకారకారములలో జెప్పినాడు కాడు. మహాకవులు ఱకారములుగా బ్రయోగించినారు. ఉదాహరణము.

172

కాఱు లనుటకు

ఉ.

ఆఱడి బోకయున్ ఫలము లందుటయున్ గని పల్కనేరమి
న్మాఱటనోఱిదాననయి మాటలు చిత్తమునం దలంప కే
కాఱులు పల్కెదన్ వినుము కర్జము నెగ్గును.....

173

ఉద్యోగపర్వము

కూఱ యనుటకు

క.

ఆఱేడువగలచారు
ల్నూఱువిధంబుల రసావళుల్ వేయువహుల్
కూఱలు బచ్చళ్ళూ ర్బిం
డూఱంగాయలకు లెఖ్కయు న్మఱి గలదే.

174

కాకమానసరాయని బహులాశ్వచరిత్రము

గీఱుట ఱకార మగుటకు

ఉ.

వేఱొకచాప మెత్తి పృథివీవరధర్మతనూజు డింతతో
దేఱగజేయుదున్ బగయతి ప్రకటంబుగ నంచు సూతు మై
దూఱ తురంగమాంగములు దూటులు వోవఁగ శల్యు నంగముల్
గీఱశిడంబు గాడబరగించె సముజ్జ్వలచండకాండముల్.

175

శల్యపర్వము

16 లక్షణము

ఆ.

చాఱుఁ ద్రావుటయును చాఱలబెబ్బులి
చాఱపప్పు సఖులఁ జీఱుటయును
చూఱఁగొనుట యుట్టిచేఱు చేఱెడు చొఱ
మీలు బండిఱాలు శూలపాణి

175


వ.

ఇందులో.

చాఱు ద్రావుట ఱకారమగుటకు

ఉ.

జోఱున వర్షముల్ గుఱియ సువ్రతుఁ డాచిఱుతొండనంబి దై
వాఱెడు భక్తి పెట్టు శివభక్తుల కర్ధిఁ జతుర్విధాన్నముల్
తాఱనియెల్పుపప్పును ఘృతంబును తియ్యనిపానకంబులున్
జాఱులు పిండివంటలును శర్కరయున్ దధియున్ యథేచ్ఛగన్.

176

శ్రీనాథుని హరవిలాసము

చీఱుట పిల్చుట యగునప్పుడు ఱకార మగుటకు

ఉ.

పాఱడు లేచి దిక్కులకు బాహుల నొడ్డడు బంధురాజిలో
దూఱడు ఘోరకృత్య మని దూఱడు తండ్రిని మిత్రవర్గమున్
జీఱడు మాతృసంఘము వసించు సువర్ణగృహంబులోనికిన్
దాఱడు కావరే యనుడు తాపము నొందడు కంటగింపడున్.

177

పోతరాజు సప్తమస్కంధము

చీఱుట చించుట యగునప్పుడు రేఫ యగుటకు

ఉ.

సారథిఁ గూల్చి యశ్వములఁ జంపి రథంబు వగిల్చి కేతువున్
జీరి శరాసనంబు వొడి నేసిన......

178

శల్యపర్వము

వ.

చూఱ యనుట రేఫఱకారముల రెంటం గలిగియుండును. అందుకు.

రేఫ యగుటకు

ద్విపద.

ఏసి బంగారంపుటిళ్ళలోఁ జొచ్చి
రాసు లర్ధములు చూరలుఁ జల్లువారు.

179

రంగనాథుని రామాయణము

సీ.

వందిమాగధుల కైవారంబుఁ శుభతూర్య
                  వారరవంబులఁ జూరఁగొనఁగ.....

180

కవికర్ణరసాయనము

శకటరేఫ యగుటకు

క.

నూఱుదెరంగుల నెరసులు
మీఱఁగ నీవిభ్రమములు మెరయించి మునిం!
గాఱగఁజేయుము మేనక
చూఱకొనదె యతనిఁదెలివి సొమ్ములు మున్నున్

181

ఎఱ్ఱాప్రగడ రామాయణము

క.

వేఱుగఁ గనినం బ్రకృతిం
జూఱవిడచినట్ల తనదు సుజ్ఞానమున
క్కాఱువిడచి తనకంటెను
మీఱ నొకటిలేమి కాన్పు మేకొనవలయున్.

182

అనుశాసనికము

ఉ.

మీఱినభద్రనాగములమీఁదికి దాటి తదీయకుంభము
ల్చూఱలు పట్టుకేసరికిశోరనఖావళినుండి రాలి యా
ఱాఱనిమౌక్తికంబులు ప్రియంబున నేఱి కిరాతబాలిక
ల్గీఱినగింజ లాడుదురు కేలిదలిర్పఁగ బక్కణంబులన్.

183

కువలయాశ్యచరిత్ర

వ.

చేరనుట శకటరేఫ యగుటకుఁ జింత్యము.

రేఫ యగుటకు

ఉ.

క్రిందను మీఁదనుం బడియుఁ గించిదసూయఁ బెనంగులాడు న
ర్ధేందుఁడు నుల్లసత్ఫలసమృద్ధతమిస్రమువోలెఁ జాలఁ జె
న్నొందెడు ఫాలము న్గబరియు న్పరిపాపిటముత్తియంపుచే
రుం దిలకంబుఁ గస్తురియు రూఢిగ బాహులలీల నొప్పఁగన్.

184

కళాపూర్ణోదయము

వ.

చేరె డనుట శకటరేఫ యగుటకు చింత్యము.

17 లక్షణము

క.

జాఱుట యనఁగ బజాఱు హ
జాఱము మొగసాల మఱి తుజాఱులు ధనికుల్
జోఱున వానలుఁ గురియుట
మీఱును గురురేఫ లగుచు మిహికాంశుధరా.

185

జాఱు శకటరేఫ యగుటకు

ఉ.

జాఱుటయు దదూరుయుగసాంద్రరుచుల్కటిమీఁదనుండి దై
వాఱినఁ గాంచి పంచశరపంచశరీపరికంపితాత్ముఁడై
పాఱుడు దా బహుశ్రుతము బల్మియు భావవిశుద్ధకల్మియు
న్మీఱిన నెమ్మనంబుఁ గడిమిం నిలు పోపఁగలేక లోలతన్.

186

శృంగారషష్టము

18 లక్షణము

గీ.

తాఱుటయు తీఱుటయు తీఱు తీఱిమయును |
తూఱుటయు తేఱుటయుఁ గడి దేఱుటయును
తేఱి చూచుట ధర్మంబు దేఱుటయును
తేఱుదు రనంగ బండిఱాల్ త్రిపురవైరి.

187

తాఱుట గురురేఫ యగుటకు

శా.

తాఱం గాగిననేల తంపఱతఁ బాతాళంబుఁదాకం జనం
దూఱం జెల్మిఱి మిన్నుఁదాఁకి తరగల్ దోరంబులై నల్గడల్
బాఱం బెల్లుగ నేఱు లుబ్బఱముగా బైపైన నీఱెక్కి దై
వాఱన్ జెర్వులు చెన్ను మీఱె నఖిలప్రాణుల్ ముదం బంచగన్.

188

ఎఱ్ఱాప్రగడ రామాయణము

తీఱుట ఱకార మగుటకు

క.

తీఱడితనంబు వెట్టుచు
దూఱంబని లేదు నిన్నుఁ దొల్లిటి చెయ్వుల్
దీఱనది యనుభవింపక
వేఱుండునె పూర్వజన్మవివిధకృతంబుల్.

189

భాస్కరుని రామాయణము

వ.

తీరనుట రేఫఱకారముల రెంట నుండును. అందు.

రేఫ యగుటకు

క.

ఈ రాజున కివముగ నొక
తీరున గావించి సేదఁ దీర్పమిఁదగునా...

190

యయాతిచరిత్ర.

ఱకాఱ మగుటకు

ఆ.

సందియంబు వడ విచారంబునకుఁ జొర
మాఱువల్క నొండుతీఱు సేయ
వెఱఁగుఁ గాఁగఁ బిడుఁగు వ్రేసినయట్లైన
మాటకియ్యకొనుచు జోటిబలుకు.

191

ఉత్తరరామాయణము

తీఱుటకు

ఉ.

మీఱినకోఱలున్ మిగుల మింటికి బర్వినపల్వవెంట్రుకల్
తీఱిన మిట్టగ్రుడ్డు నతితిగ్మతరంబగునట్టి సాహసం
బాఱనితేజమున్ దిశల నంటినచేతులు లోకరాజిలో
నేఱిన మేటిరూపరుల నెంతయు నేర్చిరి రాక్షసు ల్వడిన్.

192

భాస్కరుని రామాయణము

తేఱుటకు

క.

తేఱుదురు రిఫులు నక్కఱ
వాఱుదురును నిపుడు మూర్ఛ మెయి నిట్టున్నా
ఱాఱనితేజంబులతో
నీఱుపయిం గవిసియున్న నిప్పులువోలెన్.

193

భాస్కరుని యుద్ధకాండము

తేఱిచూచుటకు

క.

మీఱినభయమున రాముని
దేఱి కనుంగొనఁగ నోడి-ధృతిమాలి కడు
న్వెఱవరి తేఱిపైఁ బడి
బాఱి యతఁడు లంక సొచ్చెఁ బౌరులు బెదరన్.

194

రామాయణము

వ.

రకారలమీఁద దూఱుట ఱకార మగును. అందుకు ఉదాహరణములు మునుపే బహుళముగాఁ జెప్పినాము.

19 లక్షణము

గీ.-

నాఱు విడుచు టుల్లినాఱు సొన్నాఱియు
నీఱునిప్పులందు నెఱయుబూది
నూఱుసంఖ్య పసపు నూఱుటయును బెద్ద
ఱాలు జాతరూప శైలచాప.

195

నాఱు వోయుట ఱకార మగుటకు

క.

కాఱు మెఱగ తను నారుల్
నాఱుల్ వోసిన విలోకనమ్ములు నారుల్
నూఱాఱువగలఁ బెట్టిన
యూఱుంగాయలు ఘటించి రొండురు లెడలన్.

196

బహులాశ్వచరిత్ర

నీఱనుటకు

క.

తేఱందురు రిపులు నక్కఱ
మీఱుదురును నిపుడు మూర్ఛమెయి నిట్లున్నా
రాఱనితేజంబులతో,
నీఱుపయిం గవిసియున్న నిప్పులువోలెన్.

197

భాస్కరుని రామాయణము

నూఱు సంఖ్యాపరమైనప్పుడు గురురేఫ యగుటకు

ఆ.

నూఱుగతుల నీవు వాఱు దేనన్నియు
నెఱుఁగు బుల్గులెల్ల నెట్లు వారు....

198

కర్ణపర్వము

చ.

అనుటయు భీతి వేఁడుకొను యావులు వేయును నెడ్లు నూఱు నూ
బును రథముల్ శతంబును మెఱుంగులమొత్తము వోనియంగ నా
జనశతకంబు దంతిశతసప్తకముం గొని శాంతిఁ బొందవే
యనినను మానడయ్యె వసుఛామరుకోపము తీవ్రరూపమై.

199

వసుచరిత్ర

19 లక్షణము

క.

పాఱుడు నది వాఱుటయును
బాఱుట మేనెల్ల గగఱుపడుటయు యింకన్

బాఱుట పేఱుట పెనఁగుట
పోఱడు నా శకటరేఫములు వృషభాంకా.

200

పాఱుడును, పాఱుటను శకటరేఫ లగుటకు

గీ.

అరుగుదెంచితిననియు ధనార్థిననియు
నిట్లు వినుపించుటయు రాక్షసేశ్వరుండు
తేఱకొనఁజూచి యాత్మని పాఱుఁ డదముఁ
డగుటఁ దోచుచునున్నది యడుఁగవలయు.

201

శాంతిపర్వము

క.

పాఱెడునీ రెడదద్వగ
దారి బెడిదమైన యండ దనుకఁగ నిదురన్
బాఱి మడువంత వేడుక
కాఱులు జాలరులు చూచి క్రందుకొనంగన్.

202

21 లక్షణము

గీ.

బీఱువోవుట గురురేఫ మాఱుమొగము
మాఱి మసగుటయును మాఱు మాఱడగుట
మాఱుపడుటయు వేమాఱు మాటలాడ
మీఱుటయు బండిఱాలు సుమేరుచాప.

203

బీఱు వోవుట ఱకార మగుటకు

గీ.

బీఱు వోయె రథ్యంబులు మాఱుమొగము
పడిన చానొచ్చియుండియు నడచి శౌరి...

204

భీష్మపర్వము

మారుమొగ మనుటకు

ఆ.

అమరసైన్యములునుఁ దమయంత వర్తింప
నేరకునికి నాకు మారుమొగము

గా నొనర్పవలసె.....

205

ఉద్యోగపర్వము

వ.

ఇందులో మారుమొగ మనుట రేఫగా ప్రయోగించినాడు గనుక బీరువోవుటను మారుమొగ మనుటను రేఫఱకారముల రెంటనుఁ గలవు.

మాఱుదల, దూఱుకొని, పెక్కుమాఱులు, మాఱాడుట, వేమాఱు, మీఱుట ఱకారము లగుటకు

చ.

గదతోడ న్గద చుట్టి రాదిగుచుచున్ గండొప్ప లంఘించి మా
ఱుదలుల్ గైకొనుచున్ గడంగి పలుమాఱున్ దాఁకుచుం వాయుచున్ ...

206

శల్యపర్వము

వ.

ఇందులో మాఱుదల, పలుమాఱు ననుటకు నున్నవి.

మాఱుకొనుటకు

గీ.

పాండవులసైన్యమును సముద్దండలీల
మాఱుకొనినంతకును మూర్ఛఁదేరి నకులు
తమ్ముఁ డమ్మామపైఁ బడి.....

207

శల్యపర్వము

పెక్కుమాఱు లనుటకు

గీ.

ఓరిదుష్టాత్మ నే నిప్డుఁ బోరఁ బెక్కు
మాఱు లెగువంగ సిగ్గఱి పాఱుచుండు
దట్టి నీకున్న యునికి న.......

208

ఆరణ్యపర్వము

మాఱాడుట యనుటకు

క.

వేఱొకతెఱఁగున నొరులకు
మాఱాడక యునికి లెస్స మనుజేంద్రుకడన్

..

దీఱమిఁగలచోట్లం దా
మీఱి కడఁగివచ్చి పెంపు మేకొనవలయున్.

209

విరాటపర్వము

వేమాఱు ననుటకు

క.

మీఱినమౌనులకినుకను
మాఱగకయున్న మీసమగ్రక్షమ వే
మాఱు గొనియాడఁగాఁదగు
గీఱువ సాత్వికులబుద్ధి కిల్బిషచయముల్.

210

నృసింహపురాణము

ఉ.

కోఱలు నుగ్గునుగ్గయిన క్రూరఫణీంద్రుగతిన్ దరంగముల్
మాఱిన భూరివారిధిక్రమంబున రాహుకరాళవక్త్రమున్
దూరిన తీవ్రభానుక్రియ దోర్బలసైన్యతఁ బుత్రహీనతన్

211

ఎఱ్ఱాప్రగడ రామాయణము

ఉ.

గీఱి పరాభవాదిగతి గీడ్పడి భూపతి నెమ్మనంబునన్....

212


వ.

మాఱిమసగుట ఱకార మగుటకు చింత్యము.

రేఫ యగుటకు

ఆ.

అనిన నతఁడు పాండవాగ్రజు గవలనుఁ
దాఁకి విపులబాహుదర్ప మొప్ప
నారసములఁ బొదవి మారి మసంగిన
ట్లైనఁ జూచి నరుఁడు ననిలసుతుఁడు.

213

భీష్మపర్వము

మీఱుటకు

ద్విపద.

మీఱి ఇంద్రాదిసమితి గిట్టి నూఱు
మాఱులు గెలిచిన మగటమివాఁడు

214

రంగనాథుని రామాయణము

చ.

చనుగవ వ్రేగునన్ మిగులసన్నఁపుగౌ నసియాడఁ గెంపుమీ
ఱిన నునుబట్టుచేలకటి ఱింగులు వాఱగఁ గట్టి భూమిభృ
త్తనయ ప్రసూసగుచ్ఛములుఁ దాలిచి లేజిగురు ల్ధరించి వ
చ్చిన నడదీగవోలె నిలిచెం దరుణేందుకిరీటిసన్నిధిన్.

215

శ్రీనాథుని హరవిలాసము

22 లక్షణము

ఆ.

ఱాచుటయును ఱాయి ఱాఁగ ప్రేఱేచుట
ఱెప్ప ఱేవు ఱేసి ఱేకు ఱేఁడు
ఱేల ఱేచు గుక్క ఱేఁగు ఱోయుట ఱోత
ఱోలుటయును బండిఱాలు శర్వ.

216


వ.

ఇందులో ఱాచుట ఱకార మగుటకు చింత్యము.

రేఫ యగుటకు

ఉ.

రాహువుఁ గాను ని న్నరయ రాచిన శూలినిఁ గాను నీతను
ద్రోహము చేసినట్టి యల రోహిణితండ్రిని గాను తజ్జగ
న్మోహిని నీలనీలకచ ముద్దులచక్కెరబొమ్మఁ గూర్ప క
య్యో హరిణాంకతావక మయూఖముఖంబుల నేచ నేటికిన్.

217

మాదయగారిమల్లన రాజశేఖరచరిత్ర

వ.

మఱియు నుదాహరణములు రేఫ లగుటకు బహుళముగా
గలవు.


గీ.

రాయియనెడుచోట బాయక రేఫయం
చాద్యులై బ్రసిద్ధు లైనకవులుఁ
గృతుల నిలిపి రమలమతి తిక్కనయు గురు
రేఫఁ గాఁగ నిలిపెఁ గృతి నుమేశ.

218

రాయి రేఫ యగుటకు

గీ.

మరునియురు లనఁదగు తేఁటిసిరుల వఱలు
తెఱవ కుఱులకు సరిగామి దివిరి గాక
కడిమి దమపెంపువో పూరిఁ గఱవ నేల
రహి యలర వేలుపుల రాచరాలకెల్ల.

220

యయాతిచరిత్ర

క.

నీలంపుమేనిసూత్రపు
రాల కనుంగవయు పుష్యరాగపుటెన్నున్
గ్రాలెడు చొక్కపుతుమ్మెద
తాళీయొకలేమ పేరె దన్నెల కొల్పెన్.

221

చంద్రభానుచరిత్ర

సీ.

రాయైనతబిసి పేరంటాలి గ్రమ్మర
                  గలిగించునడుగుచే వెలసినాడు.

222

శృంగారషష్టము

ఉ.

జాయను జూపవేమి యనుజా యను నవ్విధి యెంతఁ జేసె నౌ
రా యను నాదుగుండె బలురాయను....

223

రామాభ్యుదయము

శకటరేఫ యగుటకు

క.

నాయుల్ల మరయ నిను మో
ఱాయో కాకిట్లు రూపఱకవిన నోర్చె
న్సాయకసముదయఖర భవ
దీయవచనచయము గవియు దేఱందిరమై.

224

భీష్మపర్వము

క.

పోక నడుకొట్టి తేనియు
ఱాకింతుజుమీ మొగంబు ఱాచట్టుపయిన్

శ్రీకాశిక నిందించిన
నీ కింతట నేల పోవు నీచచరిత్రా.

225

భీమఖండము

ఆ.

ఱజ్జులాడి యీగి ఱాపడి సభలోని
ఱేసిపోఱిలోన ఱెచ్చఁబొఱసి.....

226

పెద్దిరాజు అలంకారము

ఱాగ యనుట శకటరేఫ యగుటకు

ఉ.

ఱంతులు మీఁదిమిక్కిలిగ ఱాగతనంబున దొమ్మి చేసి దు
ర్దాంతపరాక్రమోన్నతులు దానవదైత్యు లు.....

227

భీమఖండము

ఱెప్ప, ఱేపు అనుటకు

ఉ.

అప్పుడు ముద్దరాలిఁజెలు లక్కునఁ జేర్చిముఖాబ్జ మెత్తి క
న్ఱెప్పల బాష్పము ల్దుడిచి ఱేఁపె నృపాలుఁడు గారవింప....

228

వసుచరిత్ర

ఱేవనుటకు, ఱేసి యనుటకు

ద్విపద.

ఱేసి చూడగరాని ఱేవు చక్కటికి
డాసిన పొదలలో డాఁగి యే నుండ...

229

రంగనాథుని రామాయణము

చ.

అనఘ యకంపమై విమలమై పరిపూర్తియు లోఁతు దియ్య ము
న్ఘనతయుఁ గల్గి సజ్జనమనస్సదృశస్థితిఁ జాల నొప్పు మీ
ఱినయదియన్న దీజలము ఱేవును మంచిది....

230

ఎఱ్ఱాప్రగడ రామాయణము

ఱేఁడు, ఱేసి యనుటకు

క.

దానిఁ గని వచ్చి పైఁబడు
వానిని బల్లెములఁ గొంగవాలు లసు రెలన్

మేనులువాలిచి పెంపున
ఱేనికి సంతసము చేసి ఱేసిరి కడకన్.

231

యయాతిచరిత్ర

ఉ.

వీఁడె నలుండు విశ్వపృథివీవలయైకవిభుండు వచ్చుచు
న్నాఁడని భీమభూమివరనందన నూరడిలంగఁ బల్కి పూఁ
బోఁడులమాట నేర్చుకొని ప్రోది శుకాంగన యట్ల పల్కిన
న్ఱేడిది నన్ను నేక్రియ నెఱింగెనొకో యనుచుండె నాత్మలోన్.

232

నైషధము

ఱేకనుట ఱకార మగుటకు

సీ.

కబరికాభరముపైఁ గన్నెగేదంగిపూఁ
                  ఱేకులతోఁగూడ ఱేని జెరివి

233


ఉ.

ఱెక్కలు చించి కంఠమున ఱేకులు వాసి సిరంబు వ్రచ్చి పే
రుక్కున గ్రాంచి చందమగు-నొడ్డణముంగలఁగంగఁ భీష్ముఁ డే
దిక్కున దానయై....

234

భీష్మపర్వము

ఱేల యనుట ఱకార మగుటకు

ఉత్సాహ.

చాలుఁజాలు నెంతకైనఁ జాలు నున్నగన్నెరల్
ఱేలపూల కేల గోల ఱేయ నిందులోనఁ బో
ఱేల తాళుమన్న నన్ను నెట్టి తిట్టె దక్కటా
మేలు మేలు ముద్దరాల మెచ్చువచ్చె నామదిన్.

235

యయాతిచరిత్ర

ఱేగు ఱకార మగుటకు

గీ.

మహితకమలమధురమధురసాస్వాదన
పరవశాత్మయైన భ్రమరకాంత

ఱిచ్చబుద్ధి నకట ఱేఁగుబువ్వులరస
మాను నెట్లు బేలవైతి గాక.

236

ఆరణ్యపర్వము

వ.

రోయుట ఱకార మగుటకు చింత్యము.

రేఫ యగుటకు

క.

పులికి బలుసు వాఱినక్రియ
నలవుజలము సిగ్గు విడిచి య ట్లొక్కనికో
ల్తల కోర్వక విరిగిన పు
త్త్రుల నేమని విందు నేను రోయక యింకన్.

237

ద్రోణపర్వము

ఉ.

క్రూరత కోర్చియించుకయు రోయక పైకొని యెల్లభంగులన్....

238

భీష్మపర్వము

ఱాలుట ఱకార మగుటకు

ఉ.

కాలను కేలనుం జదిపి గంధకరిన్ దెగటార్చు సింహమున్
బోలుచుఁ బేర్చియాద్రుపదభూపసుతున్ సమయించి వేదనల్
ఱాలగ ఱోఁజగాఁ బలుమఱున్ బొరలంబడ.....

239

సౌప్తికపర్వము

23 లక్షణము

క.

వేఱుపడుట వీఱడియున్
వేఱొకటియు బండిఱాలు వెరవొప్పఁగఁ బ
ల్మాఱు నిది యెఱుఁగకుండెడు
వీఱడి రచియించుకవిత వృధగద శర్వా.

240

వీఱడి యనుట గురురేఫ యగుటకు

క.

వీఱడితనంబు వెట్టుచుఁ
దూఱంబనిలేదు నిన్నుఁ దొల్లిటిచెయివుల్

దీఱ నది యనుభవింపక
వేఱుండునె పూర్వజన్మవివిధకృతంబుల్.

241

భాస్కరుని రామాయణము

వేఱనుటకు

క.

వేఱొకవిలుఁ గొని యమ్ములు
గీఱ మెఱఁగునారసములు గిఱికొల్పిన నో
టాఱి మెయిన్ గ్రొన్నెత్తురు
వాఱ నతఁడు తేజిమీఁదఁ బడి మూర్ఛిల్లెన్.

242

ద్రోణపర్వము

24 లక్షణము

గీ.

అరయ గురురేఫ హల్లుతో బెరసినపుడు
ప్రాసముల విశ్రమములు రేఫములతోడఁ
గలసియుండును సుకవిపుంగవులగృతుల
జగదవనసూత్ర గిరితనూజాకళత్ర.

243

ఉదాహరణము

ఉ.

నూఱ్వురు నొక్కచందము మనోగతి సైరణ చేసి నన్ను నా
సర్వకులంబు నుత్తమయశంబున నుంచితి రమ్మలార మీ
కుర్విని పాటియే యబల లొండొరుదేవతలున్ బటుక్షమా
నిర్వహణం బొనర్చుటకు నేరరు మర్త్యులఁ జెప్ప నేటికిన్.

244

ఎఱ్ఱాప్రగడ రామాయణము

క.

కార్చిచ్చు గవసి మృగముల
నేర్చుకరణి నేఁడు భీష్ముఁ డేచిన కడిమిన్
బేఱ్చి మనభీముఁ బొదవె శ
రార్చులు నవ్వీరుఁగ న్ను లారంగంటే.

245

భీష్మపర్వము

వ.

మఱియు.


సీ.

హయమేధపర్యంత మైనశ్రౌతము బహు
                  స్మృతులుఁ బుత్త్రునకు వేఱ్వేఱఁ దెలిపె...

246

భీష్మపర్వము

క.

చెలఁగి పటుసింహనాదం
బులు ఱంకెలుఁ గాఁగ వారు వొలిచిరి వృషభం
బులక్రియ నొండొరులకు మా
ఱ్మలయుచుఁ దాఁకుచు నుదాత్తరభసోజ్వలులై.

247

ద్రోణపర్వము

వ.

ఇది ఱకారప్రకరణము.


క.

అలసానిపెద్దకవి పిం
గళిసూరన రామభద్రకవివర్యుఁడు పి
ల్లలమఱ్ఱివీరభద్రుఁడు
గలపిరిగద గృతుల ఱాలుఁ గడురేఫములన్.

248


వ.

పెద్దన్న రేఫఱకారములఁ గలుపుటకు.


శా.

శ్రేణు ల్గట్టి నభోంతరాళమునఁ బాఱెన్ బక్షు లుష్ణాంశు పా
షాణవ్రాము కోష్ణ మయ్యె....

249

మనుచరిత్ర

మ.

ఇలకు న్వ్రేగుగ బండుదీర వనపుండ్రేక్షుచ్ఛటల్ దీపు ల
గ్గలమై వ్రాల నురుస్వరంబు లెసఁగన్ గాఁద్రిప్పు రాట్నంపుగుం
డ్రలు నాదేనెకొలంకులం బొగలి పాఱన్ విచ్చు పంకేరుహం
బుల నాడెన్ దొలుసంజ దేఁటివలయంబుల్ తారఝంకారముల్.

250

ఆముక్తమాల్యద

వ.

మఱియు.


మ.

పునుకుం దావిన నోదనంబు మిరియంపుంబొల్లతోఁ జట్టి చు
య్యన నాదారని కూరగుంపు ముకుమందై పేర్చు నావన్ జిగు

ర్కొను పచ్చళ్లును పాయసాన్నములు నూఱుంగాయలున్.....

251

ఆముక్తమాల్యద

చ.

ముదిముదిఁ దప్పి తోటం మునిముఖ్య భవత్తనయన్ గృహంబునన్
బదిలను చేసి వచ్చి మఱి బట్టబయల్ వెడదూరు దూరె దా
సదనమి కొక్కమా టరసి చంచలలోచనఁ గానకున్న దూ
ఱెదు మది కానిబుద్ధి విపరీతతఁ బొందకపోయి చూడుమా.

252

ఆదిఱకారమునకు

శా.

ఱేవుల్ మావుమతంగజంబును మణిశ్రీఖండముక్తాళియున్
రావాణిజ్యముఁ బెంచి యేలఁగ నగున్.....

253


సీ.

 కానలో దారు మృగంబులకైవడిఁ
                  గైకొని యసమాస్త్రకర్మకలన.....

254

సూరన్న రాఘవపాండవీయము

వ.

ఇందులో గానలో దారు = తమరు అనునర్థమునందు లఘురేఫయు, తారుట = యడుంగుట అనునర్ధమునందు గురురేఫయు నగును. అందుకు వెల్లంకి తాతంభట్లు నిడుపులమీఁద బండిఱా లేదనినాడు. తారుట రేఫమే అని రాఘవపాండవీయమునకు టీక వ్రాయుచున్న ముద్దరాజు రామన్న సమ్మతి వాసినాడు. అది కాదు. తారుట ఱకారమే సిద్ధము. మఱియు.


సీ.

రేఖలై మీఁదటిఱేవులై యొప్పు ప
                  న్నాగంపుగడవళ్ళబాగు నెఱప

255

కళాపూర్ణోదయము

క.

గ్రక్కునఁ జని వ్రాలుదునో
ఱెక్కలుఁ గట్టుకొని దివిజరిపుమేడలపై
నక్కొమ్మ జూచు టెపుడెపు

డొక్కొయనునంత తమక మున్నది మదిలోన్.

256

ప్రభావతీప్రద్యుమ్నము

ఉ.

సైరిభవారిభద్విరదశాసనఖడ్గఖరాదిరూఢులై
దారలు బూరగొమ్ములును తప్పెటలున్ బటహంబులున్ బదుల్
నూఱులు వేలు మ్రోయ గమనుల్వడి వెల్వడి హత్తి యుత్తర
ద్వారమువంక దార కిరువంకల పౌఁజులు దీర్చి రయ్యెడన్.

257

కవిరామభద్రుని రామాభ్యుదయము

వ.

మఱియును.

.

ఉ.

...............................................................ఠీవి మీ
ఱంగ నటించు గొబ్బురిపురప్రభురంగనకీర్తి రంజిలున్.

258


ఉ.

తూరుపు తెల్లవాఱుటయుఁ దోడన మంగళపాఠకస్తుతుల్
మీఱఁ దదీయరాగముల మేల్కని కాల్యసమంచితక్రియల్
దీఱిచి పాండుపుత్ర వసుదేవసుతుల్ ప్రమదంబు మోములం
దేఱగ వేడ్కతో నరుగుదెంచి సభాస్థలి నిల్చి రయ్యెడన్.

259

పిల్లలమఱ్ఱివీరన్న జైమినీభారతము

గీ.

వనధి సర్వంకషం బయ్యు వలయు పనికి
ఱేవులనకాని చొఱరాని రీతిఁ దనరి
విశ్వరూపకుఁ డయ్యు శ్రీవిభుఁడు కూర్మ
రూపముల సేవ్యుఁ డగు నారురుక్షులకును.

260

సంకుసాల నరసింగయ్యకవి కవికర్ణరసాయనము

వ.

నా న్యేషాం వైధర్మ్యం లఘ్వలఘునాం రయోస్తునిత్యం స్యాత్
"అని ఆంధ్రవ్యాకరణసూత్రమునకు టీక వ్రాసి రేఫఱకారము లునుపరాదని చెప్పిన బాలసరస్వతి చంద్రికాపరిణయమునందు."


ఉ.

అక్కమలేక్షణన్ సవినయంబున గాచుము నాదుమాఱుగా
మ్రొక్కుము సేమ మాభువనమోహిని నీ కని పల్కుమార్తిచే

జిక్కితి వేఁగ బోవుమని చెప్పుము పొమ్మిక తేటిరాయ నీ
ఱెక్కలమాటున న్నను భరించి లభింపుము కీర్తిపుణ్యముల్.

261


వ.

ఇటువలెనె మహాకవులకును రేఫఱకారములపట్ల బరిశీలన లేకపోయినది.


ఆ.

కాకనూరియప్పకవి యహోబలపతి
ముద్దరాజు రామముఖ్యు లెల్ల
పోతరాజుకబ్బమున రాలు రేఫలు
గదిసెనంచు బలికి రది హుళిక్కి.

262


ఉ.

బమ్మెఱపోతరాజకృతభాగవతంబు సలక్షణంబుగా
కిమ్మహి నేమిటం గొదవ యెంతయు నారసి చూడ నందు రే
ఫమ్ములు ఱాలునుం గదసి ప్రాసము లైనకతంబునంగదా
యిమ్ముగ నాదిలాక్షణికులెల్లను మాని రుదాహరింపగన్.

263


వ.

అని రామన్న చెప్పినాడు.


క.

పురసతులవిలోకనములు
సరసాలాపములు నర్మసంభోగంబుల్
మఱిగి హరి మనల నెల్లడు
నరవరు లోయమ్మ నూతనప్రియులుగదే.

264


వ.

అని పోతరాజు చెప్పినాడని యహోబలపతి వ్రాసినాడు. మరియు గొందఱు లాక్షణికులును ఆలాగే యన్నారు గాని పోతరాజు లాక్షణికుం డగుటను కాకుండుటను పరిశీలనము లెస్సగాఁ జేసినారు కారు.


సీ.

అఖిలవేదాంతవిద్యారహస్యవిదుండు
                  సహజపాండిత్యవిశారదుండు
మత్తక్షితీశాధమస్తోత్రవిముఖుండు
                  శంభుపదాబ్జపూజారతుండు

పటుతరకవితానిభాసితప్రతిభుండు
                  సకలాంధ్రలక్షణచక్రవర్తి
రఘుకులేశనిదేశరవితమహాభాగ
                  వతపురాణుఁడు పుణ్యవర్ధనుండు


గీ.

బుధజనహితుండు బమ్మెరపోతసుకవి
యెన్న రేఫఱకారంబు లెఱుగ డనుచు
నజ్ఞు లొకకొంద రాడుదు రమ్మహాత్ము
కవిత కెందును లోపము గలుగ దభవ.

265


సీ.

ఘనుడు పోతనమంత్రి మును భాగవతము ర
                  చించి చక్రి సమర్పించునెడల
సర్వజ్ఞసింగయక్ష్మావరుం డది దన
                  కిమ్మని వేఁడిన నిడకయున్న
నలిగి యాపుస్తకం బవని బాతించిన
                  జివికి యందొకకొంత శిథిలమయ్యె
గ్రమ్మర నది వెలిగందల నారప
                  రాజును మరి బొప్పరాజు గంగ


గీ.

రాజు మొదలగు కవివరు ల్దేజ మెసఁగ
జెప్పి రాగ్రంథములయందె తప్పు లొదవె
గాని పోతకవీంద్రునికవితయందు
లక్షణం బెందు దప్పదు దక్షహరణ.

266


వ.

పోతరాజు చెప్పినవి ప్రధమస్కంధమును ద్వితీయస్కంధమున కొంతయు షష్టసప్తమాష్టమనవమస్కంధములును దశమస్కంధము పూర్వభాగము కొంతయు నున్నది. అందులో రేఫఱకారసాంకర్యము లేకుండుటకు వ్రాయుచున్నాము.

దీర్ఘములమీది ఱకారములకు

ఉ.

మాఱుపడంగలేని యసమర్థుల సుప్తుల నస్త్రవిద్యలం
దేఱనిపిన్నపాపల నతిత్వరితంబునఁ ద్రుంచెఁ గ్రూరుడై
పాఱఁడు గాని పాతకుడు ప్రాణభయంబున వెచ్చనూర్చుచుం
బాఱెడు వీనిఁ గావుము కృపామతి నర్జున పాపవర్జనా.

267

ప్రథమస్కంధము

కుఱుచలమీది ఱకారములకు

చ.

వెఱచినవారి దైన్యమున వేదురునొందినవారి నిద్రమై
మఱచినవారి సౌఖ్యమున మద్యముద్రావినవారి మగ్నులై
పఱచినవారి సాధుజనభావమువారినిఁ గావుమంచు వా
చఱచినవారిఁ గామినులఁ జంపుట ధర్మము గాదు ఫల్గునా.

268

నిడుదలమీది ఱాలకు

ఉ.

పాఱడు లేచి దిక్కులకు. బాహుల నొడ్డఁడు బంధురాజిలో
దూఱడు ఘోరకృత్యమని దూఱడు తండ్రిని మిత్రవర్గమున్
జీఱఁడు మాతృసంఘము వసించు సువర్ణగృహంబులోనికిన్
దాఱఁడు గానరే యనడు తాపము నొందఁడు కంటగింపడున్.

269

సప్తమస్కంధము

ఆదిఱకారమునకు

ఉ.

ఱెక్కలు రావు పిల్లలకు ఱేపడనుండియు మేత గానమిన్
బొక్కెడుగూటిలో నెగసిపోవగ నెరవు మున్ను దల్లి యా
దిక్కుననుండి వచ్చునని త్రిప్పటిచూడ్కుల నిక్కినిక్కి నల్
దిక్కులు చూచుచున్న దతిదీనత నెట్లు భరింతు నక్కటా.

270

కుఱుచలమీది ఱకారములకు

ఎఱుఁగడు జీవనౌషధము లెవ్వరు భర్తలు లేరు బాధలన్
దఱలడు నైజతేజమున తథ్యము జాడ్యము లేదు మిక్కిలిన్

మెఱయుచునున్నవాఁ డొకనిమేషము దైన్యము నొంద డింక నే
తెఱఁగున ద్రుంతు వేసరితి దివ్యము వీనిప్రభావ మెట్టిదో.

271


మ.

ఉఱుకుంగుంభయుగంబుపై హ రిక్రియన్ హుమ్మంచు బాదమ్ములన్
దిఱుగుంగండము వెన్నుదన్ను నెగయున్ హేలాగతి న్వాలమున్
జఱుచు న్నుగ్గుగ దాఁకు ముంచు మునుగుం న్మల్యంబులు న్దంతము
ల్విఱగ న్వ్రేయుచు బొంచిపొంచి కదియున్ వేదండయూధోత్తమున్.

272

అష్టమస్కంధము

క.

ఒఱపగునురమును బిఱుదును
నెఱిదోఁకయు ముఖము సిరియు నిర్మలఖురముల్
కుఱుచచెవు ల్తెలిగన్నులు
తలుచగుకంఠంబు చూడదగు నాహరికిన్.

273


క.

వెఱచుచు నంగుచు వ్రాలుచు
నఱిముఱి గుబుఱులకు జనుచు హరిహరి యనుచున్
మఱుచ చు నులుకుచు దిఱుగుచు
కుఱుమట్టపుపడచువడుగు గొంత నటించెన్.

274


చ.

ఎఱిగితి మద్దిరయ్య తడ వేటికి గుర్రపుగొంగ బట్టుడీ
జఱభిని బట్టి చంపు డతిసాధుమునీంద్రుడపోలె నేత్రముల్
దెఱవక బొక్కినోరు మెదలింపక బాసిక వెట్టియంచు న
య్యఱువదివేవురుం జని కరాయుధముల్ ఝడిపించి డాయుచున్.

275

నవమస్కంధము

నిడుదలమీది ఱకారమునకు

క.

పాఱుదురు గికురు పొడుచుచు
దూఱుదురు భయంబులేక తోఱపుదిఱముల్

జాఱుదురు ఘనశిలాతతి
మీఱుదు రెన్నంగరాని మెలకువుల నృపా.

276

దశమము పూర్వభాగము

కుఱుచులమీది ఱకారములకు

క.

తెఱవ యొకతె నిద్రింపఁగ
నెఱిగట్టినవలువ విడిచి నేడొకతేలున్
గఱపింప నీకుమారుఁడు
వెఱుచుచు నవి పఱువనగుట విహితమె సాధ్వీ.

277


చ.

వెఱుమఱ లేని మేటిబలువీరుఁడు గృష్ణకుమారుఁ డొక్కచేఁ
జఱచి ఖగేంద్రుచందమునఁ జక్కఁగ దౌడలు వట్టి కన్నులం
జొఱజొఱ దుర్విషానలము నుబ్బి వధింపక యెత్తి లీలతో
జిఱజిఱఁ ద్రిప్పి వైచెఁ బరిశేషితదర్పముఁ గ్రూరసర్పమున్.

278


క.

కఱచిన భుజగము రదములు
విఱగంగ వదనముల విషము వెడలఁగ శిరముల్
పఱియలుగ నఁడచె గరుడుఁడు
తఱిమి కనకరుచులు గలుగు తనదాఱెక్కన్.

279


వ.

ఇది పోతరాజుకవిత్వము వెలిగందల నారపరాజు చెప్పిన కవిత్వములో.

రేఫఱకారసాంకర్య మగుటకు

చ.

హరివచనంబు లాత్మకుఁ బ్రియం బొనరింపఁ బయోజగర్భుఁ డో
పరమపదేశయోగిజనభావన యీనిఖిలోర్వియందు నీ
వెఱుఁగనియట్టియర్ధ మొకటేనియుఁ గల్గునె యైన నామదిన్
బెరసినకోర్కె నీకు వినుపింతు దయామతి జిత్తగింపవే.

280

ద్వితీయస్కంధము

క.

ఎఱుఁగమినైనను భూసుర
వశులధనం బపహరింపవలువదు పతికిన్

మఱపున ననలము ముట్టిన
దరికొని వెస గాల్పుకున్నె తను వెరియంగన్.

281

దశమము - ఉత్తరభాగము

సీ.

కరుణాపయోనిధి మఱియొకయింటిలో
                  జెలి గూడి ముచ్చటల్ జెప్పుచుండ

282


క.

హరిపదసేవకుఁ డరిభీ
కరుఁ డర్జునువలన మిగులఁ గార్ముకవిద్యల్
గఱచినబలియుఁడు సాత్యకి
వఱలిన సుఖలీలనున్నవాఁడె ధరిత్రిన్.

283

తృతీయస్కంధము

చ.

మఱియు సరోజలోచనుని మంగళదివ్యకథానులాపని
ర్భరపరితోషబాష్పకణబంధురచారుకపోలగద్గద
స్వరపులకీకృతాంగులగువారును నిస్పృహచిత్తులు న్నహం
కరణవిదూరు లున్నగు సుకర్ములు నుండడుపుణ్యవాసముల్.

284


చ.

సరసిజగర్భ యోగిజనసర్వసుపర్వమునీంద్రహవ్యభు
క్పరమఋషిప్రజాపతులు భక్తిమెయిం జనుదెంచియుండు న
త్కరితరుణార్కతేజుడగు దక్షుఁడు వచ్చిన దత్సభాసదుల్
తఱమిడి లేచి రప్పుడు పితామహభర్గులు దక్క నందఱున్.

285

చతుర్ధస్కంధము

క.

హరినాముఖమున నీకు
న్నెఱిఁగింపదలంచి నాకు నెఱగించెను సు
స్థిరమతి విను మంతయు
హరివాక్యముగా దలంచి యవనీనాథా.

286

బొప్పరాజు గంగరాజు పంచమస్కంధము

క.

వలనుగ రేఫఱకారం
బులతెఱఁగంతయును సుకవిపుంగవు లిందున్

దెలుసుకొని కబ్బములలో
నిలుపందగు దేవదేవ నీలగ్రీవా.

287


గీ.

శాలివాహనశకవర్షసంఖ్యకరర
సాంగశశిసౌజ్ఞ నలరు రౌద్ర్యబ్దమునను
భాద్రపదశుక్లపంచమివరకు బూర్ణ
మయ్యె నీకృతి నీపేర నగసుతేశ.

288


క.

కవివరులయిండ్ల నెపుడు,
న్శివకరమై యసమలీలచే నీకృతి యా
రవిశశితారార్కముగన్
భువిఁ బ్రబలుచునుండుఁగాక భూతేశ శివా.

289


చ.

రతిపతిదర్పభంగ మునిరాజమనస్సరసీజభృంగ సం
తతకరుణాంతరంగ నిజదాసజనావవచంగ పద్మినీ
హితసితరుగ్రధాంగ నిలయీకృతపర్వతశృంగ విస్ఫుర
త్కుతలశతాంగ పీఠపురకుక్కుటలింగ భుజంగ మాంగదా.

290

గద్యం
ఇది శ్రీమత్కుక్కుటేశ్వరకరుణాకటాక్షనిరీక్షణసంలబ్ధ
సరసకవితాసామ్రాజ్యధురంధర ఘనయశోబంధుర
కౌండిన్యసగోత్రపవిత్ర కూచిమంచి గంగనామాత్య
పుత్ర సకలసంస్కృతాంధ్రలక్షణకళాకౌశ
లాభిరామ తిమ్మకవిసార్వభౌమప్రణీతంబయిన
లక్షణసారసంగ్రహంబను గృతియందు
రేఫఱకారప్రకరణంబనునది సర్వం
బును దృతీయాశ్వాసము. శ్రీశ్రీశ్రీ.
శ్రీ పరమేశ్వరార్పణమస్తు.