బసవపురాణము/అనుబంధము 2

by పాల్కురికి సోమనాథుఁడు

అనుబంధము - II

శ్రీ వేటూరి ప్రభాకరశాస్త్రిగారి సంపూర్ణ గ్రంథావళి

125వ జయంతి ప్రచురణలు

బసవోదాహరణము

కర్త

పాల్కురికి సోమనాథుడు

పరిష్కర్త

శ్రీ వేటూరి ప్రభాకరశాస్త్రి

ప్రచురణ

శ్రీ వేటూరి ప్రభాకరశాస్త్రి వాాఙ్మయపీఠం

తిరుమల తిరుపతి దేవస్థానములు, తిరుపతి

2013

తొలిపలుకు

పాల్కురికి సోమనాథకవీశ్వర ప్రణీతములయిన తెల్గుగ్రంథములలో నేఁటి చరిత్రపరిశోధకులింతదాఁక దీనిఁదాఁకలేదు. బసవపురాణ పీఠికలో నేను దీని యాద్యంతములఁ జూపితిని. సంబోధనముతో నెన్మిది యగు విభక్తులతో నెన్మిది పద్యములును, కళికలును, నుత్కళికలును నెల్ల విభక్తులతోఁ గడపటిపద్యమును గల స్తుతిప్రశంసాపరమయిన గ్రంథమున కుదాహరణ మని పేరు. సంస్కృతాంధ్రకావ్యలక్షణకారులు దీని లక్షణమును నిర్వచించిరి. తెలుఁగునఁ గల యుదాహరణములలోనికెల్ల నిదియే ప్రాచీనమయినది. రావిపాటి త్రిపురాంతకుని త్రిపురాంతకోదాహరణము దీనికంటెఁ దర్వాతి దయినను, దీనికంటె హృద్యతరము. ఇందుఁగడపటి పద్యమున సప్తమీ విభక్త్యంతపదము, బసవవాచకముగా లేదు. 'నీయందు' అని యా పద్యమునఁజేర్పఁగుదురదు. పద్యపాఠము సరిగాదేమో! చతుర్థీవిభక్తి రూపములిందుఁ బర్యాలోచింపఁదగినవి. ప్రాఁతకాలపుఁదెల్గుకృతి గాన యభిమానమున దీనిని బ్రకటించితిని. సంస్కృతకర్ణాట భాషలలో నీ కవి రచియించిన లఘుకృతులను శ్రీ బండారు తమ్మయ్యగారు ప్రకటింపఁదలంపుగొన్నట్లు నాకుఁ దెలిపిరి. అట్లు వారు ప్రకటించినచో సోమనాథుని కృతులెల్ల వెల్లడి యయినట్లగును.

బసవోదాహరణము

ప్రథమావిభక్తి :
ఉ. శ్రీగురులింగతత్పరుఁ డ
               శేషజగన్నిధి శుద్ధతత్త్వసం
   యోగ సుఖప్రపూర్తి వృష
              భోత్తమమూర్తి యుదాత్తకీర్తి ది
   వ్యాగమమార్గవర్తి బస
              వయ్య కృపాంబుధి మాకు దివ్యసం
   భోగములం బ్రసాదసుఖ
              భోగములంగరుణించుఁగావుతన్
కళిక -
   వెండియుఁ ద్రిభువనవినుతిసమేతుఁడు
              మండిత సద్గుణ మహిమోపేతుఁడు
   సురుచిర శివసమసుఖసంధానుఁడు
              పరమపరాపరభరితజ్ఞానుఁడు
   విదితానందాన్వీతమనస్కుండు
              సదమలవిపులవిశాలయశస్కుఁడు
   శ్రీవిలసితపదచిరతరభద్రుఁడు
              గావున సాక్షాత్కలియుగరుద్రుఁడు
ఉత్కళిక -
   భువనోపకారా భవమోదవీరా
              భక్తిసంయోగా ముక్తిసంభోగా
   సౌఖ్యాబ్దిలోన ముఖ్యుఁడై తాన
              వెలయు శుభకరుఁడు ఇలవిశ్వగురుఁడు

ద్వితీయా విభక్తి :
చ. వసిగొని యెవ్వఁడేని బస
               వా యను నీ సుకృతాక్షరత్రయం
    బెసఁగఁ బఠించెనేని గిరి
              జేశుని కాతనివక్త్ర గహ్వరం
    బసదృశగేహమన్న యవి
              యార్యులవాక్యములట్లు గావునన్
    బసవనఁబుణ్యమూర్తిఁదలఁ
               పంగదె చిత్తమ పాయకెప్పుడున్
కళిక -
    వెండియును భక్తాభివృద్ధిఁబెంచినవాని
    బంధమాయాచారపథముఁద్రుంచినవాని
    సద్వైతవాక్యసంహారుఁడై చనువాని
    విద్వత్తముంగెల్చి వీరుఁడైమనువాని
    మీమాంసకులముక్కు మిగులఁ గోసినవాని
    తామసధ్వాంతంబుతగులుఁ బాసినవాని
    పెక్కుదైవంబులన్ పేరుమాపినవాని
    నొక్కఁడే రుద్రుఁడని యుక్తిఁ జూపినవాని
ఉత్కళిక -
    ప్రకృతివాదము దుడిచి వికృతివేషములుడిగి
    సకలవాదులనోర్చి సుకృతమార్గము దీర్చి
    భూమిభారముఁబాపఁగా మించుగతిఁజూప
    నెమ్మిఁజాలినవాని మమ్ము నేలినవాని.
తృతీయావిభక్తి :
ఉ. జంగమపాత్రుచే సమయ
               సమ్మతుచే భవరోగవైద్యుచే

    మంగళమూర్తిచే బసవ
                 మర్దనుచే నసమానశౌర్యుచే
    లింగకుమారుచే బసవ
                 లింగముచే బసవయ్యచేఁగృపా
    సంగతుచేఁ బ్రసాదసుఖ
                 సౌఖ్యమునొందెద భక్తిఁజెందెదన్.
కళిక -
    వెండియును వేదోక్తవిలసచ్చరిత్రుచే
              దండిభవబంధనలతాచయ లవిత్రుచే
    విధినిషేధాతీతవినుతైకగణ్యుచే
              బుధజనప్రోద్గీత భువనాగ్రగణ్యుచే
    ప్రవిమలశివాచారభవ్యప్రసారిచే
              భవిజనపరిత్యాగి భక్తిబండారిచే
    శివచిన్మయాపరిచ్ఛిన్న ప్రమోదీచే
              పరమార్ధతత్త్వానుభవసుఖాస్వాదిచే
ఉత్కళిక -
    సన్నతులగరిగట్టి మన్ననలతుదముట్టి
              ప్రమథకవిలియకెక్కి విమలసంపదనిక్కి
    శివలీలపెంపార భువి బసవఁడనుపేర
              మెఱయు సువిధజ్ఞుచే నెఱయుతత్త్వజ్ఞుచే
చతుర్థీవిభక్తి :
చ. అతని ప్రసాదసౌఖ్యమున
                  కంగము కీర్తికిఁగర్ణముల్ గుణ
    స్తుతులకు జిహ్వయుం జరణ
                  తోయజ సంగతికిన్ మనంబు స

    మ్మతగుణ దివ్యమూర్తికి న
                  మస్కృతియున్ విధియించికూడ న
    ట్లతులితపుణ్యుఁడైన బస
                  వయ్యకునై ప్రణమిల్లు చిత్తమా!
కళిక -
    వెండియును నిర్మలపవిత్రగోత్రునకునై
              పండితస్తవనీయపాత్రగాత్రునకునై
    దురితభంజనకళాధుర్యచరితునకునై
              సరవి నిష్టవ్రతాశ్చర్యభరితునకునై
    సవిశేషవిమలగుణజాలలోలునకునై
              శివయోగసంధానశీలపాలునకునై
    ............................
              ...........................
ఉత్కళిక -
    లింగచిహ్నలు మోచి దొంగలుండఁగఁజూచి
    కొంగులనుబొదిగొన్న వంగకాయలుమున్న
    లింగములుగాఁదెల్పి జంగమేచ్ఛలు సల్పి
    భవరోగహరునకై శివరూపధరునకై
పంచమీ విభక్తి :
చ. పొసపరి పోరుదూషకుల
                పొంగణఁగించి వధించి మించి య
    వ్విసము ప్రసాదియై యనుభ
               వించి జగంబులనెల్ల మంచి పెం
    పెసఁగఁగ దేజరిల్లెడు మ
               హిష్ఠయశోనిధి గాన యెప్పుడున్

    బసవనదండనాథువలనన్ భజి
               యింతుఁ బ్రసాదసౌఖ్యముల్.
కళిక -
    వెండియును జగదేకవీరసత్తమువలన
              బండారుబసవ సత్పండితోత్తమువలన
    వీరమాహేశ్వరాన్వీత వర్తనువలన
              ఘోరసంసారసంక్షోభకర్తనువలన
    సుకృతదుష్కృతశుభాశుభవిదూరగువలన
              సకలనిష్కళతత్త్వసౌఖ్యపారగువలన
    నాదవిద్యాసుధార్ణవ విహారునివలన
              ఆదిఋషభేంద్రాపరావతారునివలన
ఉత్కళిక -
    సారజీవన్ముక్తి కారణంబగుభక్తి
              చేకూరుసమ్మతమ్మేకలింగవ్రతము
    త్రోవఁబొండని పనుపదైవజ్ఞులను మనుప
              నోపుధీరునివలనఁ బాపహారునివలన
షష్ఠీవిభక్తి :
ఉ. దుస్తరకర్మభూసురులు
                దూషకులై కులమెత్తి పల్కుచున్
    నాస్తికలౌచుఁజూడ శివ
               నాగయగారి గుఱించి వారి శ్రీ
    హస్తతలంబునందు విమ
              లామృతధారలు వెల్లిఁగుర్వ నా
    ర్యస్తుతినించు నబ్బసవ
              రాజున కే నతి భక్తిసేయుదున్

కళిక -
    వెండియుండ కారసార విదితముదిత మేళనునకు
    పండినిండిపొలుపు సలుపుభక్తియుక్తి పాలనునకు
    భవ్యసేవ్యశరణ చరణపద్మసద్మఖేలనునకు
    నవ్యదివ్య లలితగళితనాదభేదలోలనునకు
    యమనియమ నిరంతరాంతరాంగ సాంగవర్తనునకు
    నమితశమితవిషమవిషయహారిభూరికీర్తనునకు
    నత్యనిత్యభోగయోగయంత్రతంత్రదూరగునకు
    సత్యనిత్యశుద్ధబుద్ధసత్త్వతత్త్వపారగునకు.
ఉత్కళిక -
    మహిఁబురాతనోక్త భక్తి
              మహితతత్త్వయుక్తి శక్తి
    యిమ్ముగొనఁగ లింగజంగ
              మమ్ము ప్రాణలింగమునకు
    సమ్మతముగ విభుని వెలసి
              ప్రమథ లీల సొలసి యొలసి
    యున్న గణవిరాజితునకుఁ
              జెన్నబసవపూజితునకు
సప్తమీ విభక్తి :
చ. అసమగుణాఢ్యునందు శర
                ణాగతవత్సలునందు జంగమ
    వ్యసనమహిష్ఠునందు భవ
                వారణకారణమందు భక్తమా
    నసపరిపూర్ణునందు గణ
                నాథునియందు దయాపయోధి మా

    బసవనియందు మా బసవ
               పాత్రునియందు వసింపు చిత్తమా!
కళిక -
    వెండియు(ను) శివార్యు(శివవీర్యు)^[1]నందుఁ జండమదనశౌర్యునందు
    దురితభయవిదూరునందు సరసభక్తసారునందు
    సుకరశరణసూత్రునందు సకలవిషయజైత్రునందు
    భువనసత్ప్రబుద్ధునందు శివగణ ప్రసిద్ధునందు
ఉత్కళిక -
    శరణజనుల వరువుఁబనుల
              తగవు దనువు ధనముమనము
    సమసి సంగతముగ లింగ
              నిజమునందు విజయునందు.
సంబోధన ప్రథమావిభక్తి :
చ. ఎసఁగ లలాటవహ్నిఁ గుసు
              మేషు దహించిన కాలరుద్ర! మున్
    గసిమసిఁజేసి దక్షునిమ
              ఖంబు హరించిన వీరభద్ర! యి
    వ్వసుమతిఁబుట్టి భక్తజనవ
              శ్యుఁడవైన కృపాసముద్ర! యో
    బసవ! భవత్ప్రసాదసుఖ
              భాజనుఁజేయవె నన్ను నర్మిలిన్
కళిక -
    వెండియును సమస్తలోకవిదిత విమలభక్తి బీజ
    దండితేంద్రియ ప్రచండతరళవిషమగుణసమాజ

    సంగమప్రసాదభోగసారసౌఖ్యశరధిమగ్న
    లింగసంగతానుభావలీలశరధి నౌవిలగ్న
    అతులసకలభువన పావనావతారపుణ్యమూర్తి
    సతతవితతవిమలతత్త్వసారసౌఖ్యజనహతార్తి
    భవభయప్రసారదూర భవ్యసులభ సుకృతి కాయ
    దివ్యబృందవందితద్వితీయశంభునామధేయ
ఉత్కళిక -
    పరమగురుమతానుకూల భరితసుగుణగతివిలోల
    లింగపూజనావిధేయ జంగమార్చకానపాయ
    శ్రీవృషేంద్రదివ్యమూర్తి శైవసమయచక్రవర్తి
    భక్తిసత్క్రియాధురీణ భక్తిముక్తిదప్రవీణ
సార్వవిభక్తికము :
ఉ. నీవు దయాపయోనిధివి,
               నిన్ను నుతించినఁ గల్గుభక్తి, నీ
    చే వరవీరశైవరతి చేకుఱు,
               నీ కయియిత్తుఁ గబ్బముల్
    నీ వలనం గృతార్థత జ
               నించును నీకు నమస్కరింతు నా
    భావమునందు నుండి ననుఁ
               బాయకుమీ బసవయ్య, వేఁడెదన్

1. 'శివవీర్యు' అని ఉదాహరణ వాఙ్మయచరిత్ర, పు-80