ఆంధ్రనిఘంటుత్రయము/ఆంధ్రనామనిఘంటువు

శ్రీరస్తు

ఆంధ్రనామనిఘంటువు

(సాంబనిఘంటువు)

సటీకము

అవతారిక.

కస్తూరిరంగకవి యనునతఁ డీనిఘంటువును శ్రీసాంబమూర్తి కంకితము సేయువాఁడై మొదట దీనిని రచించు పద్ధతిని దెలుపుచున్నాఁడు:—


సీ.

శ్రీ వెలయంగ దేశీయముల్ దెనుఁగులుఁ
                    దద్భవంబులుఁ గూర్చి దైవవర్గు
దనరు మానవవర్గు స్థావరవర్గు తి
                    ర్యగ్వర్గు ననునాలు గలవరించి
జల్లు లుంపక వ్యర్ధశబ్దముల్ రానీక
                    కుంటినడత గాక కొదుకు లేక
యుర్వీజనంబుల కుపకారసరణిగా
                    నాంధ్రనామనిఘంటు వనెడుకృతిని


తే.

గవులదయచేత నీకటాక్షంబువలన
సీసశతకంబుఁ జెప్పెదఁ జిత్తగింపు
దనుజసమవర్తి భక్తహృదబ్జవర్తి
సకలసురచక్రవర్తి శ్రీసాంబమూర్తి.

1


టీ.

ఓ సాంబమూర్తీ! ఈయాంధ్రభాష యందుఁగల యన్యదేశీయములును ద్రిలింగదేశీయములును సంస్కృతప్రాకృతభవములును గూర్చి, వానిని దేవ

వర్గు మానవవర్గు స్థావరవర్లు తిర్యగ్వర్గు అను నాలుగువర్గులుగా విభజించి, జల్లి(కల్ల)పదములుగాని, వ్యర్థపదములుగాని పెట్టక, వర్ణలోపపదములను జొరనీక సరళశైలిని “ఆంధ్రనామనిఘంటువు" అను నీగ్రంథమును తెనుఁగు జదువువారల కుపయుక్తముగ కవులకృపచే నీయనుగ్రహముచేతను సీసశతకముగా చెప్పుచున్నాను చిత్తగింపుము!


సీ.

ముక్కంటితొలిపట్టి మొట్టికాయలమెప్పు
                    గొప్పబొజ్జగలాఁడు గుజ్జువేల్పు
గబ్బుచెక్కిళ్లమెకముమోముగలసామి
                    కలుగులాయపుఁదేజిబలుసిపాయి
గుంజిళ్లు బెట్టించుకొనుమేటి పిళ్లారి
                    కుడుముదాలుపు పెద్దకడుపువేలు
పొంటిపల్లుదొర ముక్కంటిపండులమెక్కు
                    దేవర చిలువజందెములమేటి


తే.

జమిలితల్లులబిడ్డ పెద్దమెయిప్రోడ
చేటవీనులదణి పనిచెఱుపువాఁడు
మొదటివేలుపు వెనకయ్య పుంజుదారి
పెద్ద యనఁ దగు గణపతి పేళ్లు సాంబ.

2


టీ.

ముక్కంటితొలిపట్టి = శివుని మొదటిబిడ్డ; మొట్టికాయలమెప్పు = భక్తులు వేసికొను మొట్టికాయలకు మెచ్చుకొనువాఁడు; గొప్ప.. గలాఁడు = పెద్దపొట్టగలవాఁడు; గుజ్జువేల్పు = పొట్టిదేవుఁడు; గబ్బు...సామి = ఏనుఁగుమొగముగల దేవుఁడు; కలుఁగు... సిపాయి = కలుగులు గుఱ్ఱపుశాలగాఁ గలగుఱ్ఱములు (అనఁగా ఎలుకలు) వాహనముగాఁ గల గొప్పవీరుఁడు; గుంజిళ్ళు

పెట్టించుకొను మేటి = భక్తులచే గుంజిళ్ళు పెట్టించుకొను దొర; పిళ్ళారి; కుడుముదాలుపు = కుడుములను చేత ధరించియున్నవాఁడు; పెద్ద... వేలుపు = గొప్పబొజ్జగల దేవుఁడు; ఒంటిపల్లుదొర = ఒకదంతముగల యేలిక; ముక్కంటి... దేవర = టెంకాయలను భక్షించు దేవుఁడు; చిలువ.. మేటి = సర్పములు జందెములుగాఁ గలదొర; జమిలి... బిడ్డ = ఇద్దరుతల్లుల (అనఁగా గంగాపార్వతుల) బిడ్డ; పెద్దమెయిప్రోడ = గొప్పదేహము గల దిట్ట; చేటవీనులదణి = (గజముఖుఁడు గనుక) చేటలవంటి చెవులు గలదొర ; పని...వాఁడు = విఘ్నములకు రాజు; మొదటివేలుపు = మొదటఁ బూజిఁపఁబడు దేవుఁడు; వెనకయ్య; పుంజుదారి పెద్ద = కుక్కుటధ్వజుఁడగు కుమారస్వామికి అన్నయైన వాఁడు — 20 = వినాయకుఁడు.


సీ.

చౌవంచమోములసాహేబు జాళువా
                    గుబ్బలివిలుకాఁడు గిబ్బరౌతు
జక్కులదొరనేస్తి, జన్నంపుఁబగవాఁడు
                    పొడలగింటముదాల్పు పునుకదారి
వినువాఁకమోపరి వెండికొండదునీఁడు
                    మినుజుట్టుదేవర మిత్తిమిత్తి
మంచుమలల్లుఁడు మరుగొంగ ముక్కంటి
                    నెలదారి ముమ్మొనయలుఁగుమేటి


తే.

విసపుమేఁతరి తిగప్రోలివేఁటకాఁడు
కప్పుటైదువపెనిమిటి గాములదొర
వేల్పుదణిగన్నతఁడు గుజ్జువేల్పుతండ్రి
బేసికన్సామి యన నీదుపేళ్లు సాంబ.

3

టీ.

చౌవంచ...సాహేబు = (4 + 1) ఐదుముఖములు గలదొర; జాళువా...విలుకాఁడు = బంగారుకొండ (మేరుపర్వతము) విల్లుగాఁ గలవాఁడు; గిబ్బరౌతు = ఎద్దునెక్కువాఁడు; జక్కులనేస్తి= యక్షపతి యగుకుబేరునికి చెలికాఁడు; జన్నంపుఁబగవాఁడు = దక్షయజ్ఞవిరోధి; పొడల...దాల్పు = జంటపోగులుగల మచ్చలవస్త్రమును (పులితోలును) ధరించినవాఁడు; పునుకదారి = కపాలమును ధరించువాఁడు; వినువాఁకమోపరి = ఆకాశగంగను దలధరించినవాఁడు; వెండికొండదునీఁడు = కైలాసపర్వత మునికిగాఁ గలమేటి; మినుజుట్టుదేవర = ఆకాశమే సిగగాఁగల దేవుఁడు; మిత్తిమిత్తి = మృత్యువును చంపినవాఁడు; మంచుమలల్లుఁడు = హిమవత్పర్వతమున కల్లుఁడు; మరుగొంగ = మన్మథుని విరోధి; ముక్కంటి = మూడుకన్నులవాఁడు; నెలదారి = చంద్రుని ధరించినవాఁడు; ముమ్మొన...మేటి = మూఁడుమొనల (త్రిశూల మను) ఆయుధము గలదొర; విసపుమేఁతరి = హాలాహలమును భక్షించినవాఁడు; తిగ...కాఁడు = త్రిపురముల వేటాడినవాఁదు; కప్పు...పెనిమిటి = నల్లనిచాయగల స్త్రీకి (పార్వతికి) భర్త; గాములదొర = భూతపతి; వేల్పుదణిఁ గన్నతఁడు = దేవసేనానియగు కుమారస్వామికి తండ్రి; గుజ్జు...తండ్రి = పొట్టిదేవుఁ డగువినాయకునితండ్రి; బేసికన్సామి = మూఁడుకన్నుల దేవుఁడు — 23 = శివుఁడు.


సీ.

వెన్నుఁడు పెరుమాళ్లు వేకంటిసైదోడు
                    కవ్వపుమలదాల్పు కఱ్ఱినేస్తి
చిలువపానుపుదంట తెలిదీవిమన్నీఁడు
                    బటువుఁగైదువుజోదు బమ్మతండ్రి
కఱివేల్పు మరునయ్య కడలియల్లుఁడు సంకు
                    దారి గరుడిరౌతు తమ్మికంటి

పదివేసములదిట్ట యెదమచ్చ గలసామి
                    యడుగువాఁకగలాఁడు పుడమినంటు


తే.

మొసలివాయొంట్లతాల్పు రక్కసులగొంగ
లచ్చిమగఁ డుడ్డకేలుగలాఁడు పుట్టు
వడుగు తామరపొక్కిలివాఁడు పసిఁడి
వలువతా ల్పన హరిపేరు లలరు సాంబ.

4


టీ.

వెన్నుఁడు; పెరుమాళ్లు (ఇది ద్రవిడపదము); వేకంటిసైదోడు = (వామనావతారమున) వేయికన్నులు గలయింద్రునికిఁ దోఁబుట్టువైనవాఁడు - ఉపేంద్రుఁడు; కవ్వపు...తాల్పు= మందరపర్వతమును (కూర్మావతారమున) ధరించినవాఁడు; కఱ్ఱినేస్తి = అర్జునుని చెలికాఁడు; చిలువ...దంట = సర్పము (అనఁగా ఆదిశేషుఁడు) శయ్యగాఁ గల నేర్పరి; తెలి...మన్నీఁడు = శ్వేతద్వీపము వాసస్థానముగాఁ గల ప్రభువు; బటువు...జోదు = చక్రాయుధమును దాల్చినయోధుఁడు; బమ్మతండ్రి = బ్రహ్మకు దఁడ్రి; కఱివేల్పు = నల్లనిదేవుఁడు; మరునయ్య = మన్మథునితండ్రి); కడలియల్లుఁడు = పాలసముద్రునికి నల్లుఁడైనవాఁడు; సంకుదారి = శంఖమును ధరించినవాఁడు; గరుడిరౌతు = గరుత్మంతు నెక్కి తిరుగువాఁడు; తమ్మికంటి = తామరలవంటి కన్నులు గలవాఁడు; పది...దిట్ట = దశావతారములనెత్తిన నేర్పరి; ఎద...సామి = ఱొమ్మునందు శ్రీవత్స మను పుట్టుమచ్చ గలదేవుఁడు; అడుగు...గలాఁడు = పాదములందు గంగానది గలవాఁడు - గంగ యతనిపాదములందుఁ బుట్టిన దని యర్థము); పుడమినంటు = భూదేవికి స్నేహితుఁడు (అనఁగా ప్రియుఁడు); మొసలి...తాల్పు = మొసలినోటివలె నుండుపోఁగులను (అనగా మకరకుండలములను ధరించినవాఁడు; రక్కసులగొంగ = రాక్షసులకు శత్రువు; లచ్చిమగఁడు = లక్ష్మీదేవి భర్త; ఉడ్డ...

పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/124 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/125 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/126 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/127 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/128 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/129 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/130 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/131 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/132 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/133 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/134 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/135 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/136 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/137 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/138 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/139 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/140 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/141 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/142 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/143 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/144 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/145 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/146 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/147 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/148 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/149 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/150 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/151 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/152 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/153 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/154 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/155 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/156 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/157 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/158 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/159 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/160 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/161 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/162 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/163 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/164 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/165 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/166 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/167 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/168 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/169 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/170 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/171 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/172 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/173 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/174 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/175 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/176 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/177 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/178 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/179 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/180 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/181 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/182 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/183 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/184 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/185 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/186 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/187 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/188 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/189 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/190 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/191 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/192 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/193 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/194 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/195 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/196 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/197 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/198 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/199 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/200 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/201 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/202 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/203 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/204 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/205 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/206 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/207 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/208 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/209 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/210 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/211 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/212 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/213 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/214 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/215 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/216 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/217 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/218 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/219 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/220 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/221 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/222 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/223 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/224 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/225 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/226 పుట:ఆంధ్ర నిఘంటు త్రయము, టీకా తాత్పర్య సహితము.pdf/227

తా.

సాంబమూర్తీ! మనోహరమైన యీతెనుఁగునిఘంటువు గొప్పయున్నతిని బొంది యతిశయించి సూర్యచంద్రభూనక్షత్రము లుండువఱకు నుండునదై సుందరమై కవిశ్రేష్ఠులసమూహములకుఁ దాను (పదార్థసందేహాదులనుండి) దాఁటించునది యగునుగాక.

సాంబనిఘంటువు సమాప్తము

————