అయోధ్యాకాండము - సర్గము 91

శ్రీమద్వాల్మీకియరామాయణే అయోధ్యాకాండే ఎకనవతితమః సర్గః ||2-91

వాల్మీకి రామాయణము
రామాయణ కాండములు
1. బాలకాండము
2. అయోధ్యాకాండము
3. అరణ్యకాండము
4. కిష్కింధకాండము
5. సుందరకాండము
6. యుద్ధకాండము
7. ఉత్తరకాండము

కృ్ఇత బుద్ధిం నివాసాయ తథైవ స మునిహ్ తదా |

భరతం కైకయీ పుత్రం ఆతిథ్యెన న్యమంత్రయత్ || 2-91-1

అబ్రవీద్ భరతహ్ తు ఎనం నను ఇదం భవతా కృ్ఇతం |

పాద్యం అర్ఘ్యం తథా ఆతిథ్యం వనె యద్ ఊపపద్యతె || 2-91-2

అథ ఉవాచ భరద్వాజొ భరతం ప్రహసన్న్ ఇవ |

జానె త్వాం ప్రీతి సమ్యుక్తం తుష్యెహ్ త్వం యెన కెనచిత్ || 2-91-3

సెనాయాహ్ తు తవ ఎతస్యాహ్ కర్తుం ఇగ్చ్ఛామి భొజనం |

మమ ప్రితిర్ యథా రూపా త్వం అర్హొ మనుజ ఋ్ఇషభ || 2-91-4

కిం అర్థం చ అపి నిక్షిప్య దూరె బలం ఇహ ఆగతహ్ |

కస్మాన్ న ఇహ ఉపయాతొ అసి సబలహ్ పురుష ఋ్ఇషభ || 2-91-5

భరతహ్ ప్రత్యువాచ ఇదం ప్రాంజలిహ్ తం తపొ ధనం |

ససైన్యొ న ఉపయాతొ అస్మి భగవన్ భగవద్ భయాత్ || 2-91-6

రాజ్ఝ్ణా చ భగవన్నిత్యం రాజపుత్రెణ వా సదా |

యత్నతహ్ పరిహర్తవ్యా విశయెశు తపస్వినహ్ || 2-91-7

వాజి ముఖ్యా మనుష్యాహ్ చ మత్తాహ్ చ వర వారణాహ్ |

ప్రగ్చ్ఛాద్య మహతీం భూమిం భగవన్న్ అనుయాంతి మాం || 2-91-8

తె వృ్ఇక్షాన్ ఉదకం భూమిం ఆష్రమెషు ఉటజామ్హ్ తథా |

న హింస్యుర్ ఇతి తెన అహం ఎక ఎవ ఆగతహ్ తతహ్ || 2-91-9

ఆనీయతాం ఇతహ్ సెనా ఇత్య్ ఆజ్ఞప్తహ్ పరమ ఋ్ఇషిణా |

తథా తు చక్రె భరతహ్ సెనాయాహ్ సముపాగమం || 2-91-10

అగ్ని షాలాం ప్రవిష్య అథ పీత్వా అపహ్ పరిమృ్ఇజ్య చ |

ఆతిథ్యస్య క్రియా హెతొర్ విష్వ కర్మాణం ఆహ్వయత్ || 2-91-11

ఆహ్వయె విష్వ కర్మాణం అహం త్వష్టారం ఎవ చ |

ఆతిథ్యం కర్తుం ఇగ్చ్ఛామి తత్ర మె సంవిధీయతాం || 2-91-12

అహ్వయె లొకపాలాం స్త్రీన్ దెవాన్ షక్రముఖాంస్తథా |

ఆతిథ్యం కర్తుమిచ్చామి తత్ర మె సంవిధీయతాం || 2-91-13

ప్రాక్ స్రొతసహ్ చ యా నద్యహ్ ప్రత్యక్ స్రొతస ఎవ చ |

పృ్ఇథివ్యాం అంతరిక్షె చ సమాయాంతు అద్య సర్వషహ్ || 2-91-14

అన్యాహ్ స్రవంతు మైరెయం సురాం అన్యాహ్ సునిష్ఠితాం |

అపరాహ్ చ ఉదకం షీతం ఇక్షు కాణ్డ రస ఉపమం || 2-91-15

ఆహ్వయె దెవ గంధర్వాన్ విష్వా వసు హహా హుహూన్ |

తథైవ అప్సరసొ దెవీర్ గంధర్వీహ్ చ అపి సర్వషహ్ || 2-91-16

ఘృ్ఇతాచీం అథ విష్వాచీం మిష్ర కెషీం అలంబుసాం |

నాగదంతాం చ హెమాం చ హిమామద్రికృ్ఇతస్థలాం || 2-91-17

షక్రం యాహ్ చ ఉపతిష్ఠంతి బ్రహ్మాణం యాహ్ చ భామినీహ్ |

సర్వాహ్ తుంబురుణా సార్ధం ఆహ్వయె సపరిగ్చ్ఛదాహ్ || 2-91-18

వనం కురుషు యద్ దివ్యం వాసొ భూషణ పత్రవత్ |

దివ్య నారీ ఫలం షష్వత్ తత్ కౌబెరం ఇహ ఎవ తు || 2-91-19

ఇహ మె భగవాన్ సొమొ విధత్తాం అన్నం ఉత్తమం |

భక్ష్యం భొజ్యం చ చొష్యం చ లెహ్యం చ వివిధం బహు || 2-91-20

విచిత్రాణి చ మాల్యాని పాదప ప్రచ్యుతాని చ |

సురా ఆదీని చ పెయాని మాంసాని వివిధాని చ || 2-91-21

ఎవం సమాధినా యుక్తహ్ తెజసా అప్రతిమెన చ |

షిక్షా స్వర సమాయుక్తం తపసా చ అబ్రవీన్ మునిహ్ || 2-91-22

మనసా ధ్యాయతహ్ తస్య ప్రాన్ ముఖస్య కృ్ఇత అంజలెహ్ |

ఆజగ్ముహ్ తాని సర్వాణి దైవతాని పృ్ఇథక్ పృ్ఇథక్ || 2-91-23

మలయం దుర్దురం చైవ తతహ్ స్వెద నుదొ అనిలహ్ |

ఉపస్పృ్ఇష్య వవౌ యుక్త్యా సుప్రియ ఆత్మా సుఖహ్ షివహ్ || 2-91-24

తతొ అభ్యవర్తంత ఘనా దివ్యాహ్ కుసుమ వృ్ఇష్టయహ్ |

దెవ దుందుభి ఘొషహ్ చ దిక్షు సర్వాసు షుష్రువె || 2-91-25

ప్రవవుహ్ చ ఉత్తమా వాతా ననృ్ఇతుహ్ చ అప్సరొ గణాహ్ |

ప్రజగుర్ దెవ గంధర్వా వీణా ప్రముముచుహ్ స్వరాన్ || 2-91-26

స షబ్దొ ద్యాం చ భూమిం చ ప్రాణినాం ష్రవణాని చ |

వివెష ఉచ్చారితహ్ ష్లక్ష్ణహ్ సమొ లయ గుణ అన్వితహ్ || 2-91-27

తస్మిన్న్ ఉపరతె షబ్దె దివ్యె ష్రొత్ర సుఖె నృ్ఇణాం |

దదర్ష భారతం సైన్యం విధానం విష్వ కర్మణహ్ || 2-91-28

బభూవ హి సమా భూమిహ్ సమంతాత్ పంచ యొజనం |

షాద్వలైర్ బహుభిహ్ చన్నా నీల వైదూర్య సమ్నిభైహ్ || 2-91-29

తస్మిన్ బిల్వాహ్ కపిత్థాహ్ చ పనసా బీజ పూరకాహ్ |

ఆమలక్యొ బభూవుహ్ చ చూతాహ్ చ ఫల భూషణాహ్ || 2-91-30

ఉత్తరెభ్యహ్ కురుభ్యహ్ చ వనం దివ్య ఉపభొగవత్ |

ఆజగామ నదీ దివ్యా తీరజైర్ బహుభిర్ వృ్ఇతా || 2-91-31

చతుహ్ షాలాని షుభ్రాణి షాలాహ్ చ గజ వాజినాం |

హర్మ్య ప్రాసాద సంఘాతాహ్ తొరణాని షుభాని చ || 2-91-32

సిత మెఘ నిభం చ అపి రాజ వెష్మ సుతొరణం |

షుక్ల మాల్య కృ్ఇత ఆకారం దివ్య గంధ సముక్షితం || 2-91-33

చతుర్ అస్రం అసంబాధం షయన ఆసన యానవత్ |

దివ్యైహ్ సర్వ రసైర్ యుక్తం దివ్య భొజన వస్త్రవత్ || 2-91-34

ఉపకల్పిత సర్వ అన్నం ధౌత నిర్మల భాజనం |

క్లృ్ఇప్త సర్వ ఆసనం ష్రీమత్ స్వాస్తీర్ణ షయన ఉత్తమం || 2-91-35

ప్రవివెష మహా బాహుర్ అనుజ్ఞాతొ మహర్షిణా |

వెష్మ తద్ రత్న సంపూర్ణం భరతహ్ కైకయీ సుతహ్ || 2-91-36

అనుజగ్ముహ్ చ తం సర్వె మంత్రిణహ్ సపురొహితాహ్ |

బభూవుహ్ చ ముదా యుక్తా తం దృ్ఇష్ట్వా వెష్మ సంవిధిం || 2-91-37

తత్ర రాజ ఆసనం దివ్యం వ్యజనం చత్రం ఎవ చ |

భరతొ మంత్రిభిహ్ సార్ధం అభ్యవర్తత రాజవత్ || 2-91-38

ఆసనం పూజయాం ఆస రామాయ అభిప్రణమ్య చ |

వాల వ్యజనం ఆదాయ న్యషీదత్ సచివ ఆసనె || 2-91-39

ఆనుపూర్వ్యాన్ నిషెదుహ్ చ సర్వె మంత్ర పురొహితాహ్ |

తతహ్ సెనా పతిహ్ పష్చాత్ ప్రషాస్తా చ నిషెదతుహ్ || 2-91-40

తతహ్ తత్ర ముహూర్తెన నద్యహ్ పాయస కర్దమాహ్ |

ఉపాతిష్ఠంత భరతం భరద్వాజస్య షాసనత్ || 2-91-41

తాసాం ఉభయతహ్ కూలం పాణ్డు మృ్ఇత్తిక లెపనాహ్ |

రమ్యాహ్ చ ఆవసథా దివ్యా బ్రహ్మణహ్ తు ప్రసాదజాహ్ || 2-91-42

తెన ఎవ చ ముహూర్తెన దివ్య ఆభరణ భూషితాహ్ |

ఆగుర్ విమ్షతి సాహస్రాహ్ బ్రాహ్మణా ప్రహితాహ్ స్త్రియహ్ || 2-91-43

సువర్ణ మణి ముక్తెన ప్రవాలెన చ షొభితాహ్ |

ఆగుర్ విమ్షతి సాహస్రాహ్ కుబెర ప్రహితాహ్ స్త్రియహ్ || 2-91-44

యాభిర్ గృ్ఇహీతహ్ పురుషహ్ స ఉన్మాద ఇవ లక్ష్యతె |

ఆగుర్ విమ్షతి సాహస్రా నందనాద్ అప్సరొ గణాహ్ || 2-91-45

నారదహ్ తుంబురుర్ గొపహ్ పర్వతహ్ సూర్య వర్చసహ్ |

ఎతె గంధర్వ రాజానొ భరతస్య అగ్రతొ జగుహ్ || 2-91-46

అలంబుసా మిష్ర కెషీ పుణ్డరీకా అథ వామనా |

ఉపానృ్ఇత్యమ్హ్ తు భరతం భరద్వాజస్య షాసనాత్ || 2-91-47

యాని మాల్యాని దెవెషు యాని చైత్రరథె వనె |

ప్రయాగె తాన్య్ అదృ్ఇష్యంత భరద్వాజస్య షాసనాత్ || 2-91-48

బిల్వా మార్దంగికా ఆసన్ షమ్యా గ్రాహా బిభీతకాహ్ |

అష్వత్థా నర్తకాహ్ చ ఆసన్ భరద్వాజస్య తెజసా || 2-91-49

తతహ్ సరల తాలాహ్ చ తిలకా నక్త మాలకాహ్ |

ప్రహృ్ఇష్టాహ్ తత్ర సంపెతుహ్ కుబ్జా భూతా అథ వామనాహ్ || 2-91-50

షిమ్షపా ఆమలకీ జంబూర్ యాహ్ చ అన్యాహ్ కాననె లతాహ్ |

మాలతీ మల్లికా జాతిర్యాష్చాన్యాహ్ కాననె లతాహ్ || 2-91-51

ప్రమదా విగ్రహం కృ్ఇత్వా భరద్వాజ ఆష్రమె అవసన్ |


సురాం సురాపాహ్ పిబత పాయసం చ బుభుక్షితాహ్ || 2-91-52

మాంసని చ సుమెధ్యాని భక్ష్యంతాం యావద్ ఇగ్చ్ఛథ || 2-91-53

ఉత్సాద్య స్నాపయంతి స్మ నదీ తీరెషు వల్గుషు |

అప్య్ ఎకం ఎకం పురుషం ప్రమదాహ్ సత్ప చ అష్ట చ || 2-91-54

సంవహంత్యహ్ సమాపెతుర్ నార్యొ రుచిర లొచనాహ్ |

పరిమృ్ఇజ్య తథా న్యాయం పాయయంతి వర అంగనాహ్ || 2-91-55


హయాన్ గజాన్ ఖరాన్ ఉష్ట్రామ్హ్ తథైవ సురభెహ్ సుతాన్ |

అభొజయన్ వాహనపాస్తెశాం భొజ్యం యథావిధి || 2-91-56

ఇక్షూమ్హ్ చ మధు జాలామ్హ్ చ భొజయంతి స్మ వాహనాన్ |

ఇక్ష్వాకు వర యొధానాం చొదయంతొ మహా బలాహ్ || 2-91-57

న అష్వ బంధొ అష్వం ఆజానాన్ న గజం కుంజర గ్రహహ్ |

మత్త ప్రమత్త ముదితా చమూహ్ సా తత్ర సంబభౌ || 2-91-58

తర్పితా సర్వ కామైహ్ తె రక్త చందన రూషితాహ్ |

అప్సరొ గణ సమ్యుక్తాహ్ సైన్యా వాచం ఉదైరయన్ || 2-91-59

న ఎవ అయొధ్యాం గమిష్యామొ న గమిష్యామ దణ్డకాన్ |

కుషలం భరతస్య అస్తు రామస్య అస్తు తథా సుఖం || 2-91-60

ఇతి పాదాత యొధాహ్ చ హస్త్య్ అష్వ ఆరొహ బంధకాహ్ |

అనాథాహ్ తం విధిం లబ్ధ్వా వాచం ఎతాం ఉదైరయన్ || 2-91-61

సంప్రహృ్ఇష్టా వినెదుహ్ తె నరాహ్ తత్ర సహస్రషహ్ |

భరతస్య అనుయాతారహ్ స్వర్గె అయం ఇతి చ అబ్రువన్ || 2-91-62

నృ్ఇత్యంతి స్మ హసంతిస్మ గాయంతి స్మ చ సైనికాహ్ |

సమంతాత్ పరిధావంతి మాల్యొ పెతాహ్ సహస్రషహ్ || 2-91-63

తతొ భుక్తవతాం తెషాం తద్ అన్నం అమృ్ఇత ఉపమం |

దివ్యాన్ ఉద్వీక్ష్య భక్ష్యామ్హ్ తాన్ అభవద్ భక్షణె మతిహ్ || 2-91-64

ప్రెష్యాహ్ చెట్యహ్ చ వధ్వహ్ చ బలస్థాహ్ చ అపి సర్వషహ్ |

బభూవుహ్ తె భృ్ఇషం తృ్ఇప్తాహ్ సర్వె చ ఆహత వాససహ్ || 2-91-65

కుంజరాహ్ చ ఖర ఉష్ట్రహ్ చ గొ అష్వాహ్ చ మృ్ఇగ పక్షిణహ్ |

బభూవుహ్ సుభృ్ఇతాహ్ తత్ర న అన్యొ హ్య్ అన్యం అకల్పయత్ || 2-91-66

న అషుక్ల వాసాహ్ తత్ర ఆసీత్ క్షుధితొ మలినొ అపి వా |

రజసా ధ్వస్త కెషొ వా నరహ్ కష్చిద్ అదృ్ఇష్యత || 2-91-67

ఆజైహ్ చ అపి చ వారాహైర్ నిష్టాన వర సంచయైహ్ |

ఫల నిర్యూహ సంసిద్ధైహ్ సూపైర్ గంధ రస అన్వితైహ్ || 2-91-68

పుష్ప ధ్వజవతీహ్ పూర్ణాహ్ షుక్లస్య అన్నస్య చ అభితహ్ |

దదృ్ఇషుర్ విస్మితాహ్ తత్ర నరా లౌహీహ్ సహస్రషహ్ || 2-91-69

బభూవుర్ వన పార్ష్వెషు కూపాహ్ పాయస కర్దమాహ్ |

తాహ్ చ కామదుఘా గావొ ద్రుమాహ్ చ ఆసన్ మధుష్చ్యుతహ్ || 2-91-70

వాప్యొ మైరెయ పూర్ణాహ్ చ మృ్ఇష్ట మాంస చయైర్ వృ్ఇతాహ్ |

ప్రతప్త పిఠరైహ్ చ అపి మార్గ మాయూర కౌక్కుటైహ్ || 2-91-71

పాత్రీణాం చ సహస్రాణి షాత కుంభమయాని చ |

స్థాల్యహ్ కుంభ్యహ్ కరంభ్యహ్ చ దధి పూర్ణాహ్ సుసంస్కృ్ఇతాహ్ || 2-91-72

యౌవనస్థస్య గౌరస్య కపిత్థస్య సుగంధినహ్ |

హ్రదాహ్ పూర్ణా రసాలస్య దధ్నహ్ ష్వెతస్య చ అపరె |

బభూవుహ్ పాయసస్య అంతె షర్కరాయాహ్ చ సంచయాహ్ || 2-91-73

కల్కామ్హ్ చూర్ణ కషాయామ్హ్ చ స్నానాని వివిధాని చ |

దదృ్ఇషుర్ భాజనస్థాని తీర్థెషు సరితాం నరాహ్ || 2-91-74

కల్కాన్ చూర్ణకశాయాంష్చ స్నానాని వివిధాని చ |

దదృ్ఇషుర్భాజనస్థాని తీర్థెశు సరితాం నరాహ్ || 2-91-75

షుక్లాన్ అమ్షుమతహ్ చ అపి దంత ధావన సంచయాన్ |

షుక్లామ్హ్ చందన కల్కామ్హ్ చ సముద్గెషు అవతిష్ఠతహ్ || 2-91-76

దర్పణాన్ పరిమృ్ఇష్టామ్హ్ చ వాససాం చ అపి సంచయాన్ |

పాదుక ఉపానహాం చైవ యుగ్మాన్ యత్ర సహస్రషహ్ ||2-91-77

ఆంజనీహ్ కంకతాన్ కూర్చామ్హ్ చత్రాణి చ ధనూమ్షి చ |

మర్మ త్రాణాని చిత్రాణి షయనాన్య్ ఆసనాని చ || 2-91-78

ప్రతిపాన హ్రదాన్ పూర్ణాన్ ఖర ఉష్ట్ర గజ వాజినాం |

అవగాహ్య సుతీర్థామ్హ్ చ హ్రదాన్ స ఉత్పల పుష్కరాన్ || 2-91-79

నీల వైదూర్య వర్ణామ్హ్ చ మృ్ఇదూన్ యవస సంచయాన్ |

నిర్వాప అర్థం పషూనాం తె దదృ్ఇషుహ్ తత్ర సర్వషహ్ || 2-91-80

వ్యస్మయంత మనుశ్యస్తె స్వప్నకల్ఫం తదద్భుతం |

దృ్ఇశ్ట్వా.అతిథ్యం కృ్ఇతం తాదృ్ఇగ్భరతస్య మహార్శిణా 2-91-81

ఇత్య్ ఎవం రమమాణానాం దెవానాం ఇవ నందనె |

భరద్వాజ ఆష్రమె రమ్యె సా రాత్రిర్ వ్యత్యవర్తత || 2-91-82

ప్రతిజగ్ముహ్ చ తా నద్యొ గంధర్వాహ్ చ యథా ఆగతం |

భరద్వాజం అనుజ్ఞాప్య తాహ్ చ సర్వా వర అంగనాహ్ || 2-91-83

తథైవ మత్తా మదిర ఉత్కటా నరాహ్ |

తథైవ దివ్య అగురు చందన ఉక్షితాహ్ |

తథైవ దివ్యా వివిధాహ్ స్రగ్ ఉత్తమాహ్ |

పృ్ఇథక్ ప్రకీర్ణా మనుజైహ్ ప్రమర్దితాహ్ || 2-91-84

ఇతి వాల్మీకి రామాయణే ఆది కావ్యే అయోధ్యాకాండే ఎకనవతితమః సర్గః ||2-91