అభినయ దర్పణము/హస్తానాం చతుర్వింశతినామ నిరూపణమ్‌

కటకావర్ధనశ్చైవ కర్తరీ స్వస్తికాభిధః,
శకటశ్శబ్ధచక్రౌచ సమ్పుటః పాశకీలకౌ.

426


మత్స్యకూర్మవరాహాశ్చ గరుడోనాగబన్ధకః,
ఖట్వాభేరుణ్డకాఖ్యశ్చ అవహిత్థస్తథైవచ.

427


చతుర్వింశతిసంఖ్యాకా స్సంయుతాః కథితాఃకరాః,

తా. అంజలి, కపోతము, కర్కటము, స్వస్తికము, డోల, పుష్పపుటము, ఉత్సంగము, శివలింగము, కటకావర్ధనము, కర్తరీస్వస్తీకము, శకటము, శంఖము, చక్రము, సంపుటము, పాశము, కీలకము, మత్స్యము, కూర్మము, వరాహము, గరుడము, నాగబంధము, ఖట్వ, భేరుండము, అవహిత్థము అనునీయిరువదినాలుగుహస్తములు సంయుతహస్తములు.

గ్రం౦థాంతరే

అసంయుతానాం సంయోగాత్సంయుతాఖ్యాభవంతితే.

428


తేషాముత్పత్తిరేవైషా యోజనీయా మతా బుధైః,
తథాపి ద్వన్ద్వతాభేదాదధిదేవః పృథక్పృథక్.

429

తా. అసంయుతహస్తములసంయోగమువలన సంయుతహస్తము లవును. అసంయుతహస్తముల ఉత్పత్తియే సంయుతములకును కాని అధిదేవతలు వేరు వేరు.

౧. అంజలిహస్తలక్షణమ్

పతాకతలయోర్యోగా దంజలిః కర ఈరితః,

తా. రెండుపతాకహస్తముల అరచేతులఁ జేర్చిన నది యంజలిహస్త మనఁబడును.

వినియోగము:—

దేవతాగురువిప్రాణాం నమస్కారే౽ప్యనుక్రమాత్.

430


కార్యశ్శిరోముఖోరస్సు వినియోజ్యో౽౦జలిః కరః,

తా. దేవతలకును, గురువులకును, బ్రాహ్మణులకును, నమస్కారము చేయఁటయందు ఈహస్తము చెల్లును. అందు దేవతలకు మ్రొక్కునపుడు శిరస్సునందును, గురువులకు మ్రొక్కునపుడు ముఖమునందును, బ్రాహ్మణులకు మ్రొక్కునపుడు రొమ్మునందును క్రమముగా నొప్పును.

గ్రంథాంతరస్థాంజలిహస్తలక్షణమ్

పతాకహస్త తలయోస్సంశ్లేషో యత్రజాయతే.

431


తమాహురంజలింహస్తం క్షేత్రపాలో౽ధిదేవతా,

తా. రెండుపతాకహస్తముల అరచేతులు చేర్చి పట్టఁబడునెడ అంజలిహస్ తమవును. దీనికి అధిదేవత క్షేత్రపాలుఁడు.

వినియోగము:—

ప్రణామే వినయేతాలఘాతేశమ్భునిరూపణే.

432


కిఙ్కరోమితి వదనేథ్యానేచా౽౦జలిరుచ్యతే,

తా. నమస్కరించుట, వినయముతో వంగుట, తాళము వేయుట, శివస్వరూపమును నిరూపించుట, కింకరుఁడ ననుట, ధ్యానము చేయుట వీనియందు ఈహస్తము చెల్లును.

2. కపోతహస్తలక్షణమ్

కపోత స్సకరోజ్ఞేయ శ్శ్లిష్టమూలాగ్రపార్శ్వతః.

433

తా. ముందు చెప్పిన అంజలిహస్తము మొదలుతుదలు పార్శ్వభాగములు చేరియుండునట్లు పట్టఁబడినయెడ కపోతహస్త మగును.

వినియోగము:—

ప్రమాణ గురుసమ్భాషా వినయాఙ్గీ కృతిష్వయమ్,

తా. ప్రమాణము, పెద్దలతో మాటలాడుట, వినయము ఒప్పుకొనుట వీనియందు ఈహస్తము వినియోగించును.

గ్రంథాంతరస్థకపోతహస్తలక్షణమ్

అంజలేరంతరం యత్ర జాయతే విరళీకృతమ్.

434


స భవేత కపోతాఖ్యశ్చిత్రసేనో౽ధిదేవతా,

తా. అంజలిహస్తముయొక్క అంతరము విరళముగా పట్టఁబడినయెడ కపోతహస్త మవును. దీనికి అధిదేవత చిత్రసేనుఁడు.

వినియోగము:—

అంగీకారే నారికేళ పూగహింతాళపాళిషు.

435


కదళీకుసుమే శీతే వినతే వస్తుసంగ్రహే,
సమ్పుటేమాతులుంగేచ కపోతో వినియుజ్యతే.

436

తా. అంగీకారము, టెంకాయ, పోక, హింతాళము, ఆరఁటిపూవు, చలి, వినయము, వస్తువులను సంగ్రహించుట, సంపుటము, మాదీఫలము వీనియందు ఈహస్తము వినియోగపడును.

3. కర్కటహస్తలక్షణమ్

అన్యోన్యస్యా౽న్తరే త్రా౽ఙ్గుళ్యోనిసృతహస్తయోః,
అంతర్బహిర్వావర్తంతే కర్కటస్సో౽భిధీయతే.

437

తా. ముందుచెప్పిన కపోతహస్తమందు వ్రేలివ్రేలిసందునను వ్రేళ్లు చొప్పించి వెలికిఁగాని లోపలికిఁగాని చాఁచిపట్టఁబడునెడల కర్కటహస్త మగును.

వినియోగము:—

సమూహ దర్శనేతుంద దర్శనే శఙ్ఖపూరణే,
అజ్ఞానాంమోటనేశాఖోన్నమనేచ నియుజ్యతే.

438

తా. గుంపును చూపుట, లావైనదానిని చూపుట, శంఖనాదము చేయుట, ఒడలువిరచుట, చెట్టుకొమ్మను వంచుట వీనియందు ఈహస్త ముపయోగించును.

గ్రంథాంతరస్థకర్కటహస్తలక్షణమ్

ఊర్ణనాభాంగుళీరంధ్రసంశ్లేషే కర్కటోభవేత్,
అస్యా౽ధిదైవతం విష్ణుమాదిదేవం విదుర్బుధాః.

439

తా. ఊర్ణనాభహస్తముయొక్క వ్రేళ్లసందులందు రెండవచేతివ్రేళ్లను చొప్పించిపట్టినయెడ కర్కటహస్త మగును. దీనికి విష్ణువు అధిదేవత.

వినియోగము:—

విలాపేజృమ్భణే ఘాతే కర్కటే శంఖపూరణే,
అంగుళీమోటనే స్త్రీణాం కర్కటో వినియుజ్యతే.

440

తా. దుఃఖము, ఆవులింత, కొట్టుట, ఎండ్రకాయ, శంఖమును ఊదుట, స్త్రీలు మెటికలు విరుచుట వీనియందు ఈహస్తము వినియోగించును.

4. స్వస్తికహస్తలక్షణమ్

పతాకయో స్సన్నియుక్త కరయోర్మణిబన్ధయోః,
సంయోగేన స్వస్తికాఖ్యో మకరార్థే నియుజ్యతే.

441

భయవాదే వివాదేచ కీర్తనే స్వస్తికోభవేత్,

తా. రెండుపతాకహస్తములందలి మణికట్టులను జేర్చిపట్టినయెడ స్వస్తికహస్త మగును. ఇది మొసలిని దెలుపుట, భయముతో మాటలాడుట, వాదాడుట, పొగడుట వీనియందు ఉపయోగించును.

5. డోలాహస్తలక్షణమ్

పతాకావూరుదేశస్థౌ డోలాహస్తో౽యముచ్యతే.

442


నాట్యారమ్భే ప్రయోక్తవ్య ఇతి నాట్యవిదోవిదుః,

తా. రెండుపతాకహస్తములను తొడమీఁదికి వ్రేలునట్లు పట్టినయెడ డోలాహస్త మగును. ఇది నాట్యారంభమందు వినియోగింపఁదగినది.

గ్రంథాంతరస్థడోలాహస్తలక్షణమ్

పతాకౌ పార్శ్వగౌ డోలా భారతీతస్య దేవతా.

443


మోహమూర్ఛా మదాలస్య విలాసాదిషుకీర్తితః,

తా. పతాకహస్తములు ఇరు పార్శ్వములందు వ్రేలునట్లు పట్టఁబడినయెడ డోలాహస్త మగును. దీనికి దేవత సరస్వతి. ఇది మోహము, మూర్ఛ, మదము, ఆలస్యము, విలాసము మొదలగువానియందు వినియోగించును.

6. పుష్పపుటహస్తలక్షణమ్

సంక్లిష్టౌ సర్పశీర్షౌ చేద్భవేత్పుష్పపుటఃకరః.

444

తా. రెండుసర్పశీర్షహస్తములను మనికట్టు మొదటిచిటికెనవ్రేలివరకుగల ఆరచేతి అంచులయందుఁ జేర్చిపట్టినయెడ పుష్పపుటహస్త మగును.

వినియోగము:—

నీరాజనవిధౌ బాలఫలాదిగ్రహణే తథా,

బాలానాం శిక్షణేచా౽యముత్సంగో యుజ్యతేకరః.

449

తా. కౌఁగిలింత, సిగ్గు, భుజకీర్తులు మొదలగువానిని జూపుట, బాలురను శిక్షించుట వీనియందు ఈహస్త ముపయోగించును.

గ్రంథాంతరస్థోత్సఙ్గహస్తలక్షణమ్

అరాళౌ స్వస్తికస్కంధా వుత్సఙ్గస్తదధీశ్వరః,
గౌతమో వినియోగస్తు లజ్జాయాం పరిరమ్భణే.

450


అఙ్గీకారే చ శీతే చ సాధ్వర్థే కుచగోపనే,
ఏవమాదిషుయుజ్యంతే ఉత్సంగకరభావనా.

451

తా. అరాళహస్తములను స్వస్తికాకారముగాఁ జేర్చి పట్టునెడ ఉత్సంగహస్త మగును. దీనికి అధిదేవత గౌతముఁడు. ఇది సిగ్గు, కౌఁగిలింత, అంగీకారము, చలి, మేలనుట, చన్నులను కప్పుకొనుట మొదలగువానియందు వినియోగించును.

8. శివలింగహస్తలక్షణమ్

వామే౽ర్ధచంద్రేవిన్యస్తః శిఖరశ్శివలింగకః,
వినియోగస్తుతస్యైవ శివలింగప్రదర్శనే.

452

తా. ఎడమచేతి యర్ధచంద్రహస్తమందు శిఖరహస్త ముంచఁబడెనేని శివలింగహస్త మగును. ఇది శివలింగమును జూపుటయందు వినియోగించును.

9. కటకావర్ధనహస్తలక్షణమ్

కటకాముఖయోః పాణ్యోస్స్వస్తికా న్మణిబంధయోః,
కటకా వర్ధనాఖ్యస్స్యాదితినాట్యవిదోవిదుః.

453

తా. కటకాముఖహస్తములయొక్క మనికట్లు స్వస్తికముగాఁ జేర్చి పట్టఁబడునేని కటకావర్ధనహస్త మగును.

వినియోగము:—

పట్టాభిషేకే పూజాయాం వివాహాశిషియుజ్యతే,

తా. పట్టాభిషేకము, పూజ, పెండ్లిదీవన వీనియందు ఈహస్తము వినియోగించును.

గ్రన్ధాంతరస్థకటకావర్ధనహస్తలక్షణమ్

కటకావర్ధనాఖ్యస్స్యా త్స్వస్తికౌ కటకాముఖౌ.

454


తస్య దేవో యక్షరాజో భావజ్ఞైశ్చ నిరూపితః,

తా. కటకాముఖహస్తములను స్వస్తికములుగఁ బట్టినయెడల కటకావర్ధనహస్త మగును. దాని కధిదేవత యక్షరాజు.

వినియోగము:—

వినియోగో విచారేచ శృఙ్ఞారే కోపసాంత్వనే.

455


జక్కిణీనటనే దండలాస్యేభవతి నిశ్చయే,

తా. విచారము, శృంగారము, కోపశాంతి, జక్కిణి అను ఆట, కోలాటము, నిశ్చయము వీనియందు ఈహస్తము వినియోగించును.

10. కర్తరీస్వస్తికహస్తలక్షణమ్

కర్తరీ స్వస్తికాకారః కర్తరీ స్వస్తికోభవేత్.

456
తా. కర్తరీముఖహస్తములను స్వస్తికాకారముగఁ బట్టినయెడ కర్తరీస్వస్తికహస్త మగును.

వినియోగము:—

శాఖాసు చా౽ద్రిశిఖరే వృక్షేషుచ నియుజ్యతే,

తా. చెట్టుకొమ్మలు, పర్వతశిఖరము, వృక్షములు వీనియందు ఈహస్తము ఉపయోగించును.

11. శకటహస్తలక్షణమ్

భ్రమరౌ మధ్యమాఙ్గుష్ఠ ప్రసారాచ్ఛ కటోభవేత్.

457


రాక్షసాభినయేచా౽యం నియోజ్యో భరతాదిభిః,

తా. రెండుభ్రమరహస్తములే బొటనవ్రేలిని నడిమివ్రేలిని చాఁచినయెడ శకటహస్త మగును. ఇది రాక్షసులు మొదలయినవారల యభినయమునందు చెల్లును.

12. శంఖహస్తలక్షణమ్

శిఖరాన్తర్గతాఙ్గుష్ఠ ఇతరాఙ్గుష్ఠసంగతః.

458


తర్జన్యాద్యాస్తతః శ్లిష్టాశ్శంఖహస్తః ప్రకీర్తితః,
శంఖాదిషు నియోజ్యో౽యమిత్యేనం భరతాదయః.

459

తా. శిఖరహస్తమునందలి యంగుష్ఠముతో రెండవచేతి యంగుష్ఠమును జేర్చి తక్కినవ్రేళ్ళను ఆశిఖరహస్తము పైకి చేర్చినయెడ శంఖహస్త మగును. ఇది శంఖము మొదలైనవానియందు వినియోగించును.

13. చక్రహస్తలక్షణమ్

యత్రార్ధచంద్రౌతిర్యఞ్చా వన్యోన్యతలసంస్పృశౌ,
చక్రహస్తస్స విజ్ఞేయశ్చక్రార్థే వినియుజ్యతే.

460

తా. అర్ధచంద్రహస్తములను అడ్డముగా రెండు అరచేతులను జేర్చి పట్టినయెడ చక్రహస్త మగును. ఇది చక్రమందు చెల్లును.

14. సమ్పుటహస్తలక్షణమ్

కుఞ్చితాఙ్గుళయశ్చక్రే సమ్పుటః కరఈరితః,

తా. ముందుచెప్పిన చక్రహస్తము వ్రేళ్ళను ముడిచిపట్టినయెడ సంపుటహస్త మగును.

వినియోగము:—

వస్త్వాచ్ఛాదే సమ్పుటేచ సమ్పుటః కరఈరితః.

461

తా. వస్తువులను దాఁచుటయందును, సంపుటమందును హస్తము చెల్లును.

15. పాశహస్తలక్షణమ్

సూచ్యానికుఞ్చితే శ్లిష్టే తర్జన్యౌపాశ ఈరితః,

తా. సూచీహస్తముల చూపుడువ్రేళ్ళను వంచి చేర్చిపట్టినయెడ పాశహస్త మగును.

వినియోగము:—

అన్యోన్యకలహేపాశే శృంఖలాయాం నియుజ్యతే.

462

తా. పరస్పరకలహమునందును, త్రాటియందును, సంకెలయందును ఈహస్తము చెల్లును.

16. కీలకహస్తలక్షణమ్

కనిష్ఠే కుఞ్చితే శ్లిష్టే మృగశీర్షే తు కీలకః,

తా. మృగశీర్షహస్తముల చిటికెనవ్రేళ్ళను వంచి చేర్చిపట్టినయెడ కీలకహస్త మగును.

వినియోగము:—

స్నేహే చనర్మాలాపేచ వినియోగో౽స్య సమ్మతః.

463

తా. స్నేహమునందును, ప్రియవచనమునందును ఈహస్తము చెల్లును.

17. మత్స్యహస్తలక్షణమ్

కరపృష్ఠోపరిన్యస్తో యత్రహస్తః పతాకికః,
కిఞ్చిత్ప్రసారితాఙ్గుష్ఠకనిష్ఠో మత్స్యనామకః.

464


ఏతస్య వినియోగస్తు మత్స్యార్థే సమతో భవేత్,

తా. పతాకహస్తములను ఒకటిమీఁద నొకటి చేర్చి చిటికెనవ్రేళ్లను బొటనవ్రేళ్లను కొంచెము పట్టినయెడ మత్స్యహస్త మగును. ఇది మత్స్యార్థమునందు చెల్లును.

18. కూర్మహస్తలక్షణమ్

కుఞ్చితాగ్రాంగుళిశ్చక్రేత్యక్తాంగుష్ఠకనిష్ఠకః.

465


కూర్మహస్తస్సవిజ్ఞేయః కూర్మార్థే వినియుజ్యతే,

తా. చక్రహస్తము మొనవ్రేళ్లను వంచి, చిటికెనవ్రేలిని బొటనవ్రేలిని జాఁచిపట్టినయెడ కూర్మహస్త మగును. ఇది తాఁబేటియందు ఉపయోగించును.

19. వరాహహస్తలక్షణమ్

మృగశీర్షేత్వన్యకరస్తేన శ్శ్లిష్టస్థితో యది.

466


కనిష్ఠాంగుష్ఠయోర్యోగాద్వరాహఃకరఈరితః,
ఏతస్య వినియోగస్తు వరాహార్థేతు యుజ్యతే.

467

తా. మృగశీర్షహస్తమును ఒకటిమీఁద నొకటి చేర్చి చిటికెనబొటన వ్రేళ్ల నుకూడఁబట్టిన యెడ వరాహహస్త మగును. ఇది పందియందు వినియోగించును.

20. గరుడహ్తసలక్షణమ్

తిర్యక్తలస్థితావర్ధచన్ద్రావంగుష్ఠయోగతః,
గరుడోగరుడార్థేచ యుజ్యతే భరతాగమే.

468

తా. అర్ధచంద్రహస్తములు రెండును అడ్డముగా బొటనవ్రేళ్లచేరికతో పట్టఁబడినయెడ గరుడహస్త మగును. ఇది గరుడునియందు ఉపయోగించును.

21. నాగబన్ధహస్తలక్షణమ్

సర్పశీర్షౌ స్వస్తికాచే న్నాగబంధ ఇతీరితః,

తా. రెండుసర్పశీర్షహ స్తములు స్వస్తికముగ పట్టఁబడినయెడ నాగబంధహస్త మగును.

వినియోగము:—

ఏతస్య వినియోగస్తు నాగబంధే నియుజ్యతే.

469


భుజంగదమ్పతీభావే నికుఞ్జానాంచ దర్శనే,
అథర్వణస్య మంత్రేషు యోజ్యోభరతకోవిదైః.

470

తా. పాముల పెనవంటి రతిబంధమందును, పాముల పెనయందును, పొదరిండ్ల జూపుటయందును, అథర్వణమంత్రమునందును ఈహస్తము చెల్లును.

22. ఖట్వాహ స్దలక్షణమ్

చతురే చతురం న్యస్య తర్జన్యంగుష్ఠమోక్షతః,
ఖట్వాహస్తో భవేదేషః ఖట్వాదిషు నియుజ్యతే.

471

తా. చతురహస్తముపై చతురహస్తము నుంచి చూపుడువ్రేలిని బొటనవ్రేలిని చాఁచిపెట్టినయెడ ఖట్వాహస్త మగును. ఇది మంచము మొదలైనవానియం దుపయోగించును.

23. భేరుండహస్తలక్షణమ్

మణిబన్ధకపిత్థాభ్యాం భేరుండకరఇష్యతే,
భేరుండపక్షిదమ్పత్యోర్భేరుండకరఈరితః.

472

తా. కపిత్థహస్తములు రెండును మనికట్టులతోఁ జేర్చి పట్టఁబడినయెడ భేరుండహస్త మగును. ఇది భేరుండపక్షిదంపతులయందు వినియోగించును.

24. అవహిత్థహస్తలక్షణమ్

సోలపద్మౌవక్షసిస్థావవహిత్థకరోమతః,

తా. రెండు సోలపద్మహస్తములు ఱొమ్మున కెదురుగాఁ బట్టఁబడినయెడ అవహిత్థహస్త మగును.

వినియోగము:—

శృఙ్గారనటనే చైవ లీలాకందుకధారణే.

473


కుచార్థేయుజ్యతీసో౽యమవహిత్థకరాభిధః,

తా. శృంగారనటనము, పుట్టచెండును పట్టుట, స్తనము వీనియందు ఈహస్తము వినియోగించును.

ఏవం సంయుతహస్తానాం నామలక్షణమీరితమ్.

474
తా. ఈవిధముగా సంయుతహస్తములయొక్క నామలక్షణములు చెప్పఁబడియెను.

గ్రంథాంతరస్థసంయుతహస్తాః

1. అవహిత్థహస్తలక్షణమ్

హృదయాభిముఖౌ యత్ర శుకతుణ్డావధోగతౌ,
సో౽వహిజ్ఞో భవేదస్య మార్కణ్డేయో౽ధిదేవతా.

475

తా. రెండుశుకతుండహస్తములు క్రిందుగ హృదయాభిముఖములుగఁ బట్టఁబడినయెడ అవహిత్థహస్త మగును. దీనికి అధిదేవత మార్కండేయుఁడు.

వినియోగము:—

దుర్బలత్వే దేహకార్శ్యే కౌతుకే చ కృశే మతః,

తా. బలహీనత, దేహము చిక్కియుండుట, సంతోషము, చిక్కినది వీనియందు ఈహస్తము చెల్లును.

2. గజదన్తహస్తలక్షణమ్

బాహుమధ్యగతౌ సర్పశీర్షౌ స్వస్తికతామితౌ.

476


యదిస్యాద్గజదంతో౽యం పరమాత్మా౽ధిదేవతా,

తా. సర్పశీర్షహస్తములు బాహుమధ్యమందు స్వస్తికముగఁ జేర్పఁబడినయెడ గజదంతహస్త మగును. దీనికి అధిదేవత పరమాత్మ.

వినియోగము:—

స్తమ్భగ్రహే శిలోత్పాటే భారగ్రాహే నియుజ్యతే.

477

తా. స్తంభమును గ్రహించుటయందును, రాతిని పెల్లగించుటయందును, భారమును వహించుటయందును ఈహస్తము చెల్లును.

3. చతురశ్రహస్తలక్షణమ్

చతురశ్రస్స్మృతోవక్షః పురోగౌ కటకాముఖౌ,
తస్యా౽ధిదైవం వారాహీ కీర్తితా భావకోవిదైః.

478

తా. రొమ్మున కెదురుగ కటకాముఖహస్తములను బట్టినయెడ చతురహస్త మగును. దీనికి అధిదేవత వారాహి.

వినియోగము:—

నియోగో దదిమన్థానే జక్కిణీ నటనే౽పిచ
ధారణే దోహనవిధౌ పటానామవకుంఠనే.

479


వహనే మౌక్తికాదీనాం రజ్జ్వాదీనాఞ్చకర్షణే,
నీవీబంధే చోళబంధే సుమాదీనాఞ్చధారణే.

480


వీజనే చామరాదీనాం చతురశ్రోనియుజ్యతే,

తా. పెరుగు చిలుకుట, జక్కిణియను ఆట, ధరించుట, పాలు పిదుకుట, వస్త్రములను కప్పుకొనుట, ముత్యములు మొదలగువానిని ధరించుట, త్రాడు మొదలగువానిని ఈడ్చుట, పోకముడి, రవికముడి, పువ్వులు మొదలగువానిని ధరించుట, వింజామరము మొదలగువానిని వీచుట వీనియందు ఈహస్తము వినియోగించును.

4. తలముఖహస్తలక్షణమ్

వక్షఃపురస్తాదుద్వృత్తౌ కరౌత్వభిముఖౌ యది.

481


నామ్నాతలముఖస్త్వస్య విఘ్నరాజో౽ధి దేవతా,

తా. రొమ్మున కెదురుగ పతాకహస్తములను మీఁది కెత్తిపట్టినయెడ తలముఖహస్త మగును. దీనికి అధిదేవత విఘ్నేశ్వరుఁడు.

వినియోగము:—

ఆలిఙ్గనే స్థూలవస్తౌ మహాస్తమ్భాదిభావనే.

482


బుధైరభిహితో మఞ్జుమర్దళే మధురస్వనే,

తా. ఆలింగనము, పెద్దవస్తువు, గొప్పస్తంభములను జూపుట, మనోజ్ఞమయిన ధ్వనిగలమద్దెల వీనియందు ఈహస్తము చెల్లును.

5. స్వస్తికాహస్తలక్షణమ్

త్రిపతాకౌ వామభాగే యది స్వస్తికతాం గతౌ.

483


స భవేత్స్వస్తికాహస్తో గుహస్తస్యా౽ధిదేవతా,

తా. త్రిపతాకములు ఎడమతట్టు స్వస్తికాకారముగాఁ బట్టఁబడినయెడ స్వస్తికహస్త మగును. వీనికి అధిదేవత గుహుఁడు.

వినియోగము:—

కల్పద్రుమేషు శైలేషు హస్తో౽యం వినియుజ్యతే.

484

తా. కల్పవృక్షములయందును పర్వతములయందును ఇది వినియోగించును.

6. ఆవిద్ధవక్రహస్తలక్షణమ్

పతాకహస్తౌవ్యావృత్తౌ సవిలాసం సకూర్పరమ్,
అసావావిద్ధవక్రస్స్యాత్తుమ్బురు స్త్వధిదేవతా.

485

తా. రెండుపతాకహస్తముల మోచేతులను విలాసముతోఁ గూడుకొనునట్లు విరివిగాఁ బట్టినయెడ ఆవిద్ధవక్రహస్త మగును. దీనికి అధిదేవత తుంబురుఁడు.

వినియోగము:—

మేఖలావహనే భేదే మధ్యకార్శ్యనిరూపణే,
దేశీయనాట్యనటనే వినియోగం తయోర్విదుః.

486
తా. మొలనూలు ధరియించుట, భేదము, నడుముయొక్క సన్నదనమును తెలుపుట, దేశీయనాట్యము వీనియందు ఈహస్తము చెల్లును.

7. రేచితహస్తలక్షణమ్

హంసపక్షౌ కృతోత్తాన తలావగ్రధృతౌయది,
రేచితస్సకరోజ్ఞేయో యక్షరాడధిదేవతా.

487

తా. రెండుహంసపక్షహస్తములను అరచేయి మీఁదుచేసి పట్టినయెడ రేచితహస్త మగును.

వినియోగము:—

శిశూనాం ధారణే చిత్రఫలకస్య నిరూపణే,
వినియోగో రేచితస్య ఏవమాదిషుయుజ్యతే.

488

తా. బిడ్డలను ఎత్తుకొనుట, చిత్తరువుపలకను చూపుట మొదలగువానియందు ఈహస్తము చెల్లును.

8. నితమ్బహస్తలక్షణమ్

ఉత్తానితావధోవక్త్రౌ పతాకా వంసదేశతః,
నితమ్బస్థౌ నితమ్బాఖ్యో అగస్త్యస్త్వస్యదేవతా.

489

తా. రెండుపతాకహస్తములను మూపులు మొదలుకొని క్రిందుమొగముగా పిరుఁదులు తాఁకునట్టు పట్టినయెడ నితంబహస్త మగును. దీనికి అధిదేవత అగస్త్యుఁడు.

వినియోగము:—

శ్రమే౽వతరణేచైవ విస్మయే వివశాయితే,
ఏవమాదిషు యుజ్యేత నితమ్బాఖ్యకరఃస్మృతః.

490
తా. బడలిక, దిగుట, ఆశ్చర్యము, పరవశత్వము మొదలగువానియందు ఈహస్తము చెల్లును.

9. లతాహస్తలక్షణమ్

పతాకౌ డోలికాకారౌ లతాఖ్య శ్శక్తిదేవతః,

తా. రెండుపతాకహస్తములను డోలాకారముగఁ బట్టినయెడల లతాహస్త మవును. దీనికి అధిదేవత శక్తి.

వినియోగము:—

ఏతస్య వినియోగశ్చ నిశ్చేష్టాయాం మదాలసే.

491


స్వభావనటనారమ్భే రేఖాయాం యోగభావనే,
ఏవమాదిషు యుజ్యేత లతాహస్త విభావనా.

492

తా. చేష్టలు లేకయుండుట, మదాలస్యము, స్వభావనటనము, రేఖ, యోగభావనము మొదలయినవానియందు ఈహస్తము చెల్లును.

10. పక్షవఞ్చితహస్తలక్షణమ్

వినస్యా౽గ్రే కటీశీర్షే త్రిపతాకకరౌ యది,
పక్షవఞ్చితనామానౌ అనయోర్దేవతా౽ర్జునః.

493

తా. రెండు త్రిపతాకహస్తములను ముందుగా నడుముమీఁదికి ఎగఁబట్టినయెడ పక్షవంచితహస్త మగును. దీనికి అధిదేవత అర్జునుఁడు.

వినియోగము:—

ఊర్వోరభినయేభేదే వినియోగో నియుజ్యతే,

తా. తొడలయభినయమందును భేదమందును ఈహస్తము చెల్లును.

11. పక్షప్రద్యోతహస్తలక్షణమ్

ఉత్తానితావిమౌ పక్షప్రద్యోతః సిద్ధదేవతః.

494

తా. ఈపక్షవంచితహస్తము మరికొంచెము ఎగఁబట్టఁబడినయెడ ప్రద్యోతహస్త మవును. దీనికి సిద్ధుఁడు అధిదేవత.

వినియోగము:—

నిరుత్సాహే బుద్ధిజాడ్యే విపరీతనిరూపణే,
మాయావరాహే కుండాభినయాదిషు భవేదసౌ.

495

తా. ఉత్సాహములేమి, బుద్ధిమాంద్యము, విపరీతమును నిరూపించుట, మాయావరాహము, కుండాభినయము మొదలగువానియందు ఈహస్తము చెల్లును.

12. గరుడపక్షహస్తలక్షణమ్

అర్ధచంద్రౌ కటీపార్శ్వేన్యస్యోర్ధ్వంసారితౌయది,
స్యాతాం గరుడపక్షాఖ్యౌ తయోరీశస్సనన్దనః.

496

తా. రెండు అర్ధచంద్రహస్తములు నడుముప్రక్కలను ఎగఁబట్టఁబడినయెడ గరుడపక్షహస్త మగును. దీనికి అధిదేవత సనందనుఁడు.

వినియోగము:—

కటిసూత్రే౽ధికేచైవ ఏవమాదిషుయుజ్యతే,

తా. మొలనూలు, అధికము మొదలైనవానియందు ఈహస్తము చెల్లును.

13. నిషేధహస్తలక్షణమ్

కపిత్థాఖ్యేన హస్తేన వేష్టితో ముకుళో యది.

497


నిషేధోనామచభవేత్తుమ్బురుస్త్వధిదేవతా,

తా. కపిత్థహస్తముచేత ముకుళహస్తము చుట్టఁబడినయెడ నిషేధహస్త మౌను. దీనికి అధిదేవత తుంబురుఁడు.

వినియోగము:—

సిద్ధాన్తస్థాపనే సత్యే నూనమిత్యభిభాషణే.

498


చూచుకగ్రహణే లిఙ్గపూజాయాం వినియుజ్యతే,

తా. సిద్ధాంతస్థాపనము, నిజము, నిశ్చయము చేయుట, చనుమొనలను అంటుట, లింగపూజ వీనియందు ఇది వినియోగించును.

14. మకరహస్తలక్షణమ్

యత్రా౽న్యోన్యం పరిగతావర్ధచంద్రావధోముఖౌ.

499


చలాఙ్గుష్ఠేనమకరో మహేంద్రస్తస్య దేవతా,

తా. రెండు అర్ధచంద్రహస్తములను జేర్చి దిగుమొగముగా బొటనవ్రేళ్లను కదలించిపట్టినయెడ మకరహస్త మవును. దీనికి అధిదేవత ఇంద్రుఁడు.

వినియోగము:—

కూలంకషే నదీపూరే సింహే దైత్యే మృగాననే.

500


కల్యాణే నిబిడే మఞ్చే నక్రేచా౽యం నియుజ్యతే,

తా. గట్టునొరయు, ఏటివెల్లువ, సింహము, అసురుఁడు, మృగముయొక్క మొగము, బంగారు లేక పెండ్లి, నిండినది, మంచె, మొసలి వీనియందు ఈహస్తము వినియోగించును.

15. వర్ధమానహస్తలక్షణమ్

అధోముఖౌ హంసపక్షౌ యస్మిన్నన్యోన్యమున్ముఖౌ.

501


సవర్ధమానో భవతి వాసుకి స్తస్య దేవతా,
అసౌ నృసింహే తద్దీప్తౌ రక్షోవక్షోవిదారణే.

502

తా. అధోముఖములయిన హంసపక్షహస్తములను పరస్పర మభిముఖ ములుగాఁ బట్టినయెడ వర్ధమానహస్త మవును. దీనికి అధిదేవత వాసుకి. ఇది నృసింహస్వామి. అతని తేజస్సు, హిరణ్యకశిపుని రొమ్మును చీల్చుట వీనియందు చెల్లును.

19. ఉద్వృత్తహస్తలక్షణమ్

అధరోత్తరయో రేక సమయే హంసపక్షయోః,
ఉద్వృత్త ఇతివిఖ్యాతో వాసిష్ఠో౽స్యా౽ధిదేవతా.

503

తా. ఒకేసమయమందు క్రిందుమీఁదులుగ హంసపక్షహస్తములు పట్టఁబడినయెడ ఉద్వృత్తహస్త మవును. దీనికి అధిదేవత వాసిష్ఠమహర్షి.

వినియోగము:—

లజ్జాయాముపమార్థేచ సంతాపే కంటకాదిషు,
భేదే భయే విచారేచ ఉద్వృత్తకరఈరితః.

504

తా. సిగ్గు, సాదృశ్యము, సంతాపము, ముల్లు మొదలయినది, భేదము, భయము, చింత వీనియందు ఈహస్తము వినియోగించును.

17. విప్రకీర్ణహస్తలక్షణమ్

స్వస్తికః శీఘ్రవిశ్లేషాత్ విప్రకీర్ణస్స ఉచ్యతే,
దక్షిణామూర్తిరేతస్య అధిదేవః ప్రకీర్తితః.

505


చేలాఞ్చలస్యవిస్రంసే సయుజ్యేత విధూననే,

తా. ముందు చెప్పినస్వస్తిహస్తమును వడిగా వదలినచో విప్రకీర్ణహస్త మవును. దీనికి అధిదేవత దక్షిణామూర్తి. ఇది కొంగు తొలఁగించుటయందును, వదలించుటయందును చెల్లును.

18. అరాళకటకాముఖహస్తలక్షణమ్

అరాళకటకౌ హస్తౌ అరాళ కటకాముఖః.
ప్రాపితౌ చేత్ స్వస్తికతామధివో౽స్యవామనః.

506

తా. అరాళహస్త కటకాముఖహస్తములను స్వస్తికాకారముగఁ బట్టినయెడ అరాళకటకాముఖహస్త మవును. దీనికి అధిదేవత వామనుఁడు.

తాంబూలదళ ఖండానాం దానే చింతావిషాదయోః.

507


వినియోజ్యఇతిప్రోక్తః అరాళకటకాముఖః,

తా. ఆకుమడుపులు వక్కపలుకులు నిచ్చుట, చింత, విషాదము వీనియందు ఈహస్తము చెల్లును.

19. సూచ్యాస్యహస్తలక్షణమ్

సూచీముఖౌ పురోదేశాద్యుగపత్పార్శ్వగామినౌ.

508


సూచ్యాస్య ఇతివిజ్ఞేయః అధిదేవో౽స్యనారదః,

తా. సూచీహస్తములను ఎదుటనుండి పార్శ్వములకు ఒకటిగా చేరఁబట్టినయెడ సూచ్యాస్యహస్త మగును. దీనికి అధిదేవత నారదుఁడు.

వినియోగము:—

కింకరోమీతి వచనే విరహే సకలార్థకే.

509


విలోకయేతి వాక్యేచ సూచ్యాస్యాభినయంవిదుః,

తా. ఏమి చేయుదు ననుట, విరహము, సమస్త మనుట, చూడు మనుట వీనియందు ఈహస్తము చెల్లును.

20. అర్ధరేచితహస్తలక్షణమ్

ఏకాంత్వధోముఖం ధృత్వా తౌ హస్తావథరేచితే.

510

అర్ధరేచితనామానౌ నందికేశో౽ధిదేవతా,

తా. రేచితహస్తమందలి యొకహంసపక్షహస్తమును అధోముఖముగఁ బట్టినయెడ అర్ధరేచితహస్త మవును. దీనికి అధిదేవత నందికేశుఁడు.

వినియోగము:—

ఆవాహేచోపదాదీనాం కార్యగుప్తా విమౌ మతౌ.

511

తా. ఆవాహనము కానుక మొదలగునది, కార్యమును మరుగుచేయుట వీనియందు ఈహస్తము చెల్లును.

21. కేశబద్ధహస్తలక్షణమ్

పతాకౌస్యాత్కేశబంధః తస్యదుర్గా౽ధిదేవతా,
రత్నస్తమ్భే కేశబంధే కపోలాదిషుయుజ్యతే.

512

తా. రెండు పతాకహస్తములు కేశబంధహస్త మగును. దీనికి అధిదేవత దుర్గ . ఇది రత్నస్తంభము, కొప్పు, చెక్కిళ్లు మొదలయినవానియందు వినియోగించును.

22. ముష్టిస్వస్తికహస్తలక్షణమ్

ముష్టిహస్తౌ స్వస్తికతాం కుక్షి స్థానే గతౌ యది,
ముష్టిస్వస్తికహస్తస్స్యాత్ దేవః కింపురుషఃస్మృతః.

518

తా. కడుపుమీఁదుగా ముష్టిహస్తములను స్వస్తికములుగఁ బట్టినయెడ ముష్టిస్వస్తికహస్త మగును. దీనికి అధిదేవత కింపురుషుఁడు.

వినియోగము:—

క్రీడాకందుకసంధానే ద్వంద్వయుద్ధ నిరూపణే,
వ్రీడాభరే నీవిబంధే వినియోగో౽స్యసంమతః.

514

తా, చెండాడుట, ద్వంద్వయుద్ధము, మిక్కిలి సిగ్గు, పోకముడి వీనియందు ఈహస్తము వినియోగించును.

23. నళినీపదకోశహస్తలక్షణమ్

వ్యావర్తితౌ పద్మకోశౌ యది స్వస్తికతాం గతౌ,
నళినీపద్మకోశాఖ్యో భవేత్ శేషో౽ధిదేవతా.

515

తా. పద్మకోశహస్తములను వెనుకకు త్రిప్పి స్వస్తికములుగఁ బట్టినయెడ నళినీపద్మకోశహస్త మగును. దీనికి అధిదేవత ఆదిశేషుఁడు.

వినియోగము:—

నాగబంధే చ ముకుళే సమయోర్దానకర్మణి,
స్తబకేదశసంఖ్యాయాం గణ్డభేరుణ్డకేమతః.

516

తా. నాగబంధము, మొగ్గ, సమముగ నిచ్చుట, పూవుగుత్తి, పది యనుట, గండభేరుండపక్షి వీనియందు ఈహస్తము వినియోగించును.

24. ఉద్వేష్టితాలపద్మహస్తలక్షణమ్

ఉద్వేష్టిత క్రియావంతౌ వక్షసో౽ గ్రే౽లపల్లవౌ,
ఉద్వేష్టితాలపద్మాఖ్య శ్శక్తిరస్యా౽ధిదేవతా.

517

తా. అలపల్లవహస్తములను చుట్టుకోఁబడినవి అగునట్లు రొమ్మున కెదురుగాఁ బట్టినయెడ ఉద్వేష్టితాలపద్మహస్త మగును. దీనికి అధిదేవత శక్తి.

వినియోగము:—

ప్రాణేశే దీనవచనే స్తనయోర్వికచాంబుజే,
మోహితా౽స్మీతి వాక్యేచ ప్రలాపస్య నిరూపణే.

518

కామితార్థ ప్రకరణే ఏతేషు వినియుజ్యతే,

తా. ప్రాణనాథుఁడు, దీనవచనము, స్తనములు, వికసించినకమలము, మోహితురాల నైతి ననుట, ప్రలాపమును నిరూపించుట, కోరినను తెలియఁజేయుట మొదలైనవానియందు ఈహస్తము వినియోగించును.

25. ఉల్బణహస్తలక్షణమ్

తౌ నేత్ర దేశగాపుల్బణాభ్యో విఘ్నేశ దేవతః.

519


స్తబకేషు విశాలేషు నేత్రేషు చ నిరూపితః,

తా. ఆయలపద్మహస్తములే కంటికెదురుగఁ బట్టఁబడినయెడ ఉల్బణహస్త మౌను. దీనికి అధిదేవత విఘ్నేశుఁడు. ఇది పూగుత్తులయందును, విశాలములైన కన్నులందును వినియోగించును.

26. లాలితహస్తలక్షణమ్

స్వస్తికాకరణావేతౌ శిరోదేశే౽లపల్లవౌ.

520


లాలితో గదితావేతౌ దేవతా వైష్ణవీ మతా,
ఏతస్య వినియోగస్తు సాలే దుర్గే మహీధరే.

521

తా. అలపల్లవహస్తములను తలమీఁద స్వస్తికాకారముగ పట్టినయెడ లాలితహస్త మౌను. దీనికి అధిదేవత వైష్ణవి. ఇది మద్ది, మ్రాను, శత్రువులకు చొరరానికోట, కొండ వీనియందు వినియోగించును.

గ్రంథాంతరే

1. విప్రకీర్ణహస్తలక్షణమ్

హస్తౌ తు త్రిపతాకాఖ్యౌ తిర్యక్కూర్పరసంయుతౌ,
కథ్యతే విప్రకీర్ణో౽యం హస్తోనాట్యవిశారదైః.

522

తా. రెండు త్రిపతాకహస్తముల మోచేతులను అడ్డముగాఁ గూడఁబట్టినయెడ విప్రకీర్ణహస్త మగును.

వినియోగము:—

కవచేచ కరన్యాసే మంత్రావాహే క్షమాగుణే,
విచారేచ ప్రయోక్తవ్యో విప్రకీర్ణ ఇతీరితః.

523

తా. కవచము, కరన్యాసము, మంత్రావాహనము, క్షమాగుణము, విచారము వీనియందు ఈహస్తము వినియోగించును.

2. గజదంతహస్తలక్షణమ్

కరాభ్యాం శిఖరౌ ధృత్వా కనిష్టే ప్రసృతే యది,
గజదంతకరః ఖ్యాతః కరోభరతవేదిభిః.

524

తా. రెండుశిఖరహస్తములును చిటికెనవ్రేళ్లు చాఁచిపట్టఁబడినయెడ గజదంతహస్త మవును.

వినియోగము:—

జలావగాహే ద్విరదదంతయోర్భూమిమానయోః,
శఙ్కుస్థాపనభావేషు గజదంతో నియుజ్యతే.

525

తా. నీళ్లయందు మునుఁగుట, ఏనుఁగుకొమ్ములు, భూమిమానము, శంకుస్థాపనము చేయుట వీనియందు ఈహస్తము వినియోగించును.

3. తాలముఖహస్తలక్షణమ్

కరౌ పతాకనామానౌ అన్యోన్యాభిముఖీకృతౌ,
చలితౌ చేత్తాలముఖః ప్రోక్తో భరతవేదిభిః.

526
తా. రెండుపతాకహస్తములను ఎదురెదురుగాఁ బట్టి చలింపఁజేయునెడ తాలముఖహస్త మగును.

వినియోగము:—

భుజఙ్గసూక్ష్మనాట్యేచ ముఖనాట్యేచ మేళనే,
గ్రహే స్థూలపదార్థేచ తాలవక్త్రో౽భిధీయతే.

527

తా. భుజంగనాట్యము, ముఖనాట్యము, కూడిక, గ్రహించుట, లావైనపదార్థము వీనియందు ఈహస్తము చెల్లును.

4. సూచీవిద్ధహస్తలక్షణమ్

అన్యోన్యమభిసంస్పృష్టా సూచీవక్త్రాభిధౌ కరౌ,
సూచీవిద్ధకరస్సో౽యం నృత్తహస్తానుసారిభిః.

528

తా. రెండు సూచీముఖహస్తములు ఎదురెదురుగ జేరఁబట్టఁబడునెడ సూచీవిద్ధహస్త మగును.

వినియోగము:—

హల్లీసలీనాభినయే లగ్నార్థే మేళనేదృఢే,
శాఖాద్వయస్య సంయోగే సూచీవిద్ధకరోభవేత్.

529

౫. పల్లవ తా. కోలాటమునందలికలగలుపు, చేరిక, గట్టిది, రెండుకొమ్మలచేరిక వీనియందు ఈహస్తము చెల్లును.

5. పల్లవహస్తలక్షణమ్

పతాకౌ మణిబంధేతు చలితా చేదధోముఖౌ,
కరఃపల్లవనామా౽యం యుజ్యతే నాట్యవేదిభిః.

530
తా. పతాకహస్తములు క్రిందుమొగముగ మనికట్లు కదలునట్లు పట్టఁబడినయెడ పల్లవహస్త మవును.

వినియోగము:—

ఫలపుష్పాతిభారేణ నమ్రశాఖానులమ్బనే,
నమ్రతార్థే నియోక్తవ్యః పల్లవస్సో౽భిధీయతే.

531

తా. పుష్పఫలాదులచే వంగినకొమ్మల వ్రేలాడుట, వంగుట వీనియందు ఈహస్తము చెల్లును.

6. నితమ్బహస్తలక్షణమ్

అంసదేశం సమారభ్య నితమ్బానధిచాలితౌ,
పార్శ్వయోస్తు పతాకౌ ద్వౌ నితమ్బకరఉచ్యతే.

532

తా. రెండు పతాకహస్తములు మూపులు మొదలుకొని పిరుఁదులదాఁక ప్రక్కలలో కదలుచుండునట్లు బట్టఁబడినయెడ నితంబహస్త మవును.

వినియోగము:—

పరివేషేచ సూర్యేన్ద్వో రఙ్గ లావణ్యదర్శనే,
ప్రాకారాదేవతానాంచ నైపథ్యే భ్రమణే౽పిచ.

533


పార్శ్వసౌందర్యభావేచ నితమ్బాఖ్య కరోభవేత్,

తా. సూర్యచంద్రుల పరివేషము, చక్కదనము, ప్రాకారము, దేవతాదుల వేషము, భ్రమించుట, ప్రక్కల చక్కదనము వీనియందు ఈహస్తము చెల్లును.

7. కేశబంధహస్తలక్షణమ్

ఏతావేవ నితమ్బాది కేశపర్యంతచాలితౌ.

534


యదీస్యాత్కేశబంధాఖ్య కరస్సమ్యఙ్నిరూప్యతే,

తా. ముందు చెప్పిన పతాకహస్తములే పిరుఁదులు మొదలు తల వెండ్రుకలదాఁక చలింపఁజేయుచు పట్టఁబడినయెడ కేశబంధహస్త మగును.

వినియోగము:—

వృక్షద్వయే౽ధికేమేరో రర్ధేబహు విభావనే.

535


ఉత్తిష్టేతివచోభావే యుజ్యతే కేశబంధకః,

తా. రెండువృక్షములు, అధికము, మేరుపర్వతము, చాలా అనుట, లెమ్ము అనుట వీనియందు ఈహస్తము చెల్లును.

8. లతాహస్తలక్షణమ్

అలపద్మావగ్రభాగ ప్రశ్రితౌ చలితౌ యది.

536


లతాహస్తస్సవిజ్ఞేయః ప్రోక్తో నాట్యవిశారదైః,

తా. రెండు అలపద్మహస్తములు ఎదురెదురుగ చలించునట్లు పట్టఁబడినయెడ లతాహస్త మౌను.

వినియోగము:—

భ్రమరాభిధనాట్యేచ వాయోశ్చలితకోరకే.

537


లతాయాం పుష్పితాయాంచ స్తబకాచలనే౽పిచ,
లీలాకందుకభావేచ లతాహస్తో నియుజ్యతే.

538

తా. భ్రమరనాట్యము, గాలిచేఁగదలెడిమొగ్గ, పూదీఁగ, పూగుత్తుల కదలిక, చెండు వీనియందు ఈ హస్తము చెల్లును.

9. ద్విరదహస్తలక్షణమ్

పతాకనామ్నాహస్తేన స్కంధదేశే నివేశ్యచ,
పద్మకోశమధోవక్త్రం దక్షిణే హస్తకే యది.

539


సమౌ ధృతౌ చేద్ద్విరదహస్తో౽యం పరికీర్తితః,

తా. ఎడమచేత పతాకహస్తమును, కుడిచేత అధోముఖముగ పద్మకోశహస్తమును సమముగఁ బట్టఁబడినయెడ ద్విరదహస్త మవును.

వినియోగము:—

గజస్య శుండాభినయే గజవక్త్రప్రదర్శనే.

540


యుజ్యతే కరిహస్తో౽సౌ నరహస్తానుసారతః,

తా. ఏనుఁగుతొండమునందును, విఘ్నేశ్వరుని జూపుటయందును, ఈహస్తము చెల్లును.

10. ఉద్ధృతహస్తలక్షణమ్

ఊరసోగ్రే హంసపక్షావన్యోన్యాభిముఖీకృతౌ.

541


భవేదుద్ధృతహస్తో౽యం వినియోగో౽స్యకథ్యతే,

తా.రొమ్మున కెదురుగ హంసపక్షహస్తములను ఎదురెదురుగఁ జేర్చిపట్టినయెడ ఉద్ధృతహస్త మవును.

వినియోగము:—

ఆవర్తేత్వవ్యథాత్యర్ధే భావనాయాం స్వరూపకే.

542


స్ధిరోభవేతి వచనే డోలాయాం స్థూలకే౽పిచ,
గృహే౽ప్యుద్ధృతహస్తోయం ప్రకృతార్థే నియుజ్యతే.

543

తా. నీటిసుడి, అధికము, తలఁపు, స్వరూపము, స్థిరుడవు అగుమనుట, ఉయ్యాల, పెద్దది, ఇల్లు, ప్రకృతార్థము వీనియందు ఈహస్తము చెల్లును.

11. సంయమహస్తలక్షణమ్

తర్జనీ మధ్యమౌ హస్తతలేనమ్రీకృతౌ యది.

544


ఇతరౌ ప్రసృతౌసో౽యం కరస్సంయమనామకః,

తా. చూపుడువ్రేలిని నడిమివేలిని అరచేతితట్టు వంచి తక్కినవ్రేళ్ళను చాఁచిపట్టినయెడ సంయమహస్త మవును.

వినియోగము:—

ప్రాణాయామే మహాయోగే యుజ్యతేచా౽ర్యభావనే.

545

తా. ప్రాణాయామము, యోగాభ్యాసము, పూజ్యలు అనుట వీనియందు హస్తము చెల్లును.

12. ముద్రాహస్తలక్షణమ్

కరయోర్మధ్యమాఙ్గుష్టే యోగాన్ముద్రా కరోభవేత్,

తా. రెండుచేతుల నడిమివ్రేళ్ళను బొటనవ్రేళ్ళను జేర్చిపట్టినయెడ ముద్రాహస్త మవును.

వినియోగము:—

అణౌ తృణే గోముఖేచ త్రోటీపుట నిదర్శనే.

546


ముద్రాహస్తోయుజ్యతే౽సౌ భరతాగమకోవిదైః,

తా. అణువు, గడ్డిపోచ, ఆవు మోర, పక్షి ముక్కు వీనిని జూపుటయందు ఈహస్తము చెల్లును.

13. అజాముఖహస్తలక్షణమ్

సింహాననాభిధకరే తర్జనీచ కనిష్ఠికా.

547


మధ్యమానామికాపృష్టే యోగాద్భూయాదజాముఖః,

తా. సింహముఖహస్తముయొక్క చూపుడు చిటికెనవ్రేళ్ళను, నడిమివ్రేళ్ళకును ఉంగరపువ్రేళ్ళకును మీఁదుగాఁ జేర్చిపట్టినయెడ అజాముఖహస్త మగును.

వినియోగము:—

అజాదికానాం వక్త్రేషు నిర్విషాణ ముఖేషుచ.

548


గజకుంభే మల్లయుద్ధే అజావక్త్రో నియుజ్యతే,

తా. మేఁక మొదలైన జంతువులమోరలందును, కొమ్ములు లేనిజంతువుల ముఖములందును, ఏనుఁగు కుంభస్థలమునందును, జెట్టిపోట్లాటయందును ఈహస్తము చెల్లును.

14. ఆర్ధముకుళహస్తలక్షణమ్

లాఙ్గూలాఖ్యకరే సమ్యక్కనిష్ఠా వక్రితా యది.

549


ప్రోక్తో౽ర్ధ ముకుళాఖ్యో౽సౌ భరతాగమవేదిభిః,

తా. లాంగూలహస్తపుచిటికెనవ్రేలు బాగుగ వంపఁబడినయెడ అర్ధముకుళహస్త మగును.

వినియోగము:—

లికుచేశీలభావేచా ౽ప్యుచితే౽పి కుచే౽పిచ.

550


లోభే ముకుళపద్మే చ కరణే వినియుజ్యతే,

తా. గజనిమ్మపండు, మంచిస్వభావము, ఉచితము, కుచము, లోభము, తామరమొగ్గ, ఉపకరణము వీనియందు ఈహస్తము వినియోగించును.

15. రేచితహస్తలక్షణమ్

అలపద్మకరౌ యత్ర శ్లిష్టౌ పార్శ్వప్రసారితౌ.

551


తత్తత్ప్రయోగకుశలైః రేచితో౽యం నిరూప్యతే,

తా. అలపద్మహస్తములను చేర్చి, పార్శ్వమందు చాఁచిపట్టినయెడ రేచితహస్త మగును.

వినియోగము:—

చారీయే పార్శ్వనటనే నారికేళే ప్రలాపకే.

552


సర్వనాట్యేషు వేళాయాం యుజ్యతే రేచితఃకరః,

తా. చారీనాట్యమునందును, పార్శ్వనాట్యమునందును, టెంకాయయందును, ప్రలాపమునందును, ఎల్లనాట్యసమయములయందును ఈహస్తము చెల్లును.

16. కుశలహస్తలక్షణమ్

అన్యోన్యాభిముఖావర్ధచంద్రౌ కుశలసంజ్ఞకః.

553


భూచారే నయనే పూర్ణవస్తునిర్దేశభావనే,
జలావగాహే పద్మేచ యుజ్యతే కుశలఃకరః.

554

తా. అర్ధచంద్రహస్తములను ఎదురెదురుగ పట్టినయెడ కుశలహస్త మౌను. ఇది భూసంచారము, నేత్రము, పూర్ణవస్తువులు నిర్దేశించుట, నీటిలో మునుఁగుట, తామరపూవు వీనియందు చెల్లును.

17. పక్షవఞ్చితహస్తలక్షణమ్

కటిదేశగతావేతౌ పక్షవఞ్చితకో భవేత్,
పక్షీణాం పక్షభావేతు రశనాయాం నితమ్బకే.

555


పక్షవఞ్చితహస్తో౽యం యుజ్యతే౽త్ర పురాతనైః,

తా. ఈ కుశలహస్తమునందలి అర్ధచంద్రహస్తములను కటిప్రదేశమున నుంచినయెడ పక్షవంచితహస్త మవును. ఇది పక్షుల రెక్కలు, మొలనూలు, కటిపశ్చాద్భాగము వీనియం దుపయోగించును.

18. తిలకహస్తలక్షణమ్

త్రిపతాకాభిధౌహస్తా లలాటే హృదయే స్థితౌ.

556


తిలకాభిధహస్తో౽యం కీర్తితో భావవేదిభిః,
దేవపుష్పాంజలౌగన్ధవస్త్యాది తిలకేషుచ.

557


తిలకాభిధహస్తో౽యం కీర్తితో భావవేదిభిః,

తా. త్రిపతాకహస్తములను నొసటను రొమ్మునందును నుంచినయెడ తిలకహస్త మౌను. ఇది దేవపుష్పాంజలి, వాసనగలవస్తువు మొదలైనది, తిలకభేదములు వీనియందు వినియోగించును.

19. ఉత్థానవఞ్చితహస్తలక్షణమ్

త్రిపతాకావంసదేశ గతా వుత్థానవఞ్చితః.

558


విష్ణోరభినయే స్తమ్భభావనాయాం బుధోదితః,
ఉత్థానవఞ్చితాభిఖ్య స్సర్వనాట్యేషుకీర్తితః.

559

త్రిపతాకహస్తములను భుజమూలములకు సమీపమునఁ జేర్చిపట్టినయెడ ఉత్థానవంచితహస్త మౌను. ఇది మహావిష్ణువును అభినయించుట, స్తంభములను జూపుట వీనియందు చెల్లును.

20. వర్ధమానహస్తలక్షణమ్

ఊర్ధ్వభాగోన్ముఖౌ హస్తౌ శిఖరౌ వర్ధమానకః,
సర్వదేతి వచోభావే దత్తమిత్యర్థకే౽పిచ.

560


కింకిమిత్యుక్తి సమయే కదాచి దితిభాషణే,
వర్ధమానకరః ప్రోక్తః భరతాగమవేదిభిః.

561

తా. శిఖరహస్తములను మీఁది కెత్తిపట్టినయెడ వర్ధమానహస్త మౌను. ఇది ఎల్లప్పుడని చెప్పుట, ఇయ్యఁబడినది యనుట, ఏమి యేమి యనెడి సమయము, ఒకానొకప్పు డనుట వీనియందు చెల్లును.

21. జ్ఞానహస్తలక్షణమ్

ఆదౌపతాకౌ ధృత్వాతు అంసాదూర్ధ్వముఖౌవహేత్,
భవేద్జ్ఞానాభిధకరః కథితం నృత్తకోవిదైః.

562


గ్రహేచ హృదయే ధ్యానే జ్ఞానహస్తో విధీయతే,

తా. మొదట పతాకహస్తములను బట్టి భుజమూలముల కెదురుగ నిక్కించినయెడ జ్ఞానహస్త మౌను. ఇది గ్రహము, హృదయము, ధ్యానము వీనియందు వినియోగించును.

22. రేఖాహస్తలక్షణమ్

అఙ్గుష్ఠఃకుఞ్చితో భూయాన్మధ్యమా౽నామికా తథా.

563


కుఞ్చితా స్యాత్కనిష్ఠా చ తర్జనీ ప్రసృతాయది,
రేఖాభిధకరస్సో౽యం ముద్రాయాం సమ్ప్రయుజ్యతే.

564

తా. అంగుష్ఠమును మధ్యమ అనామిక కనిష్ఠలను వంచి చూఁపుడువ్రేలిని చాఁచినయెడ రేఖాహస్త మౌను. ఇది ముద్రయం దుపయోగింపఁబడును.

23. వైష్ణవహస్తలక్షణమ్

ఊర్ధ్వగౌ త్రిపతాకౌచే ద్వైష్ణవః కరఈరితః,
విష్ణోరభినయేయోజ్య ఇతిభావ విదోవిదుః.

565
తా. త్రిపతాకహస్తములను ఎగుమొగములుగఁ బట్టినయెడ వైష్ణవహస్త మౌను. ఇది మహావిష్ణువునందు చెల్లును.

27. లీనముద్రాహస్తలక్షణమ్

ముద్రాఖ్యే తర్జనీనమ్రాలీనముద్రాకరోభవేత్,

తా. ముద్రాహస్తమందు చూపుడువ్రేలిని వంచిపట్టినయెడ లీనముద్రాహస్త మవును.

అథైకాదశబాన్ధవ్యాస్తేషాం లక్షణముచ్యతే.

370

తా. ఇఁక పదునొకండు బాంధవ్యహస్తములయొక్క లక్షణములు చెప్పఁబడును.

1. దమ్పతీహస్తలక్షణమ్

వామేతు శిఖరం ధృత్వా దక్షిణే మృగశీర్షకమ్,
ధృతస్స్త్రీపుంసయోర్హస్తః ఖ్యాతో భరతకోవిదైః.

571

తా. ఎడమచేత శిఖరహస్తమును, కుడిచేత మృగశీర్షహస్తమును పట్టఁబడినయెడ దంపతీహస్తమగును. ఇది భార్యాభర్తలయం దుపయోగించును.

2. మాతృహస్తలక్షణమ్

హస్తేవామే౽ర్ధచంద్రశ్చ సందంశో దక్షిణేకరే,
ఆవర్తయిత్వా జఠరే వామహస్తే తతఃపరమ్.

572


స్త్రియఃకరో ధృతోమాతృహస్తఇత్యుచ్యతే బుధైః,
జనన్యాంచ కుమార్యాంచ మాతృహస్తో నియుజ్యతే.

573
తా. ఎడమచేత అర్ధచంద్రహస్తమును, కుడిచేత సందంశహస్తమును పట్టి పిమ్మట వామహ స్తమును నాభికెదురుగా పట్టి స్త్రీహస్తమును బట్టినయెడ మాతృహస్తమగును. ఇది తల్లియందును, కొమార్తెయందును చెల్లును.

3. పితృహస్తలక్షణమ్

ఏతస్మిన్ మాతృహస్తేతు శిఖరో దక్షిణే న తు,
ధృతశ్చేన్నాట్యశాస్త్రజ్ఞైః పితృహస్తో౽యముచ్యతే.

574


అయం హస్తస్తు జనకే జామాతరి నియుజ్యతే,

తా. ముందు చెప్పిన మాతృహస్తము కుడిచేయి శిఖరహస్తముగాఁ బట్టఁబడినయెడ పితృహస్త మగును. ఇది తండ్రియందును, అల్లునియందును వినియోగించును.

4. శ్వశ్రూహస్తలక్షణమ్

విన్యస్యకణ్ఠేహంసాస్యం సందంశం దక్షిణేకరే.

575


ఉదరేచ పరావృత్య వామహస్తే తతఃపరమ్,
స్త్రియఃకరో ధృతఃశ్వశ్రూ హస్తస్తస్యాం నియుజ్యతే.

576

తా. కంఠమందు హంసాస్యహస్తము నుంచి కుడిచేతఁ బట్టఁబడిన సందంశహస్తమును నాభికెదురుగాఁ ద్రిప్పి ఎడమచేత స్త్రీహస్తమును పట్టినయెడ శ్వశ్రూహస్త మగును. ఇది అత్తయం దుపయోగించును,

5. శ్వశురహస్తలక్షణమ్

ఏతస్యా౽౦తే తు హస్తస్య శిఖరో దక్షిణే యది,
ధృతశ్శ్వశురహస్తస్స్యా త్తస్మిన్నేవనియుజ్యతే.

577

తా. ముందు చెప్పఁబడిన శ్వశ్రూహస్తము కుడితట్టు శిఖరహస్తమును పట్టినయెడ శ్వశురహస్త మగును. ఇది మామయందు చెల్లును.

భర్తృభ్రాతృహస్తలక్షణమ్

వామేతు శిఖరం ధృత్వా పార్శ్వయోః కర్తరీముఖమ్,

ధృతో దక్షిణహస్తేన భర్తృభ్రాతృకరిస్స్మృతః.

578

తా. ఎడమచేత శిఖరహస్తమును బట్టి రెండుపార్శ్వములయందును కుడిచేత కర్తరీముఖహస్తమును పట్టిన భర్తృభ్రాతృహస్త మగును. ఇది పెనిమిటి తోడఁబుట్టినవారియందు వినియోగించును.

7. ననాందృహస్తలక్షణమ్

భర్తృభ్రాతృకరస్యా౽౦తే స్త్రీహస్తో దక్షిణేకరే,
ధృతోననాందృ హస్తస్స్యాత్తస్యామేవనియుజ్యతే.

579

తా. ముందు చెప్పఁబడిన భర్తృభ్రాతృహస్తమును పట్టినపిదప స్త్రీహస్తము దక్షిణహస్తమందు పట్టఁబడెనేని ననాందృహస్త మగును. ఇది ఆడుబిడ్డయందు ఉపయోగించును.

8. జ్యేష్ఠకనిష్ఠభ్రాతృహస్తలక్షణమ్

మయూరహస్తః పురతః పశ్చాద్భాగేచ దర్శితః,
జ్యేష్ఠభ్రాతుః కనిష్ఠస్యా౽ప్యయంహస్తః ప్రకీర్తితః.

580

తా. మయూరహస్తము ముందుప్రక్కను వెనుకప్రక్కను పట్టఁబడినయెడ జ్యేష్ఠభ్రాతృకనిష్ఠభ్రాతృహస్తమగును. ఇది అన్నదమ్ములయందు ఉపయోగించును.

9. స్నుషాహస్తలక్షణమ్

ఏతస్యా౽౦తే దక్షిణే తు స్త్రీహస్తశ్చ ధృతో యది,
స్నుషాహస్త ఇతిఖ్యాతః భరతాగమవేదిభిః.

581

తా. ముందు చెప్పిన జ్యేష్ఠకనిష్ఠభ్రాతృహస్తమును పట్టి పిమ్మట కుడి చేత స్త్రీహస్తమును పట్టినయెడ స్నుషాహస్త మగును. ఇది కోడలియం దుపయోగించును.

10. భర్తృహస్తలక్షణమ్

విన్యస్య కంఠే హంసాస్యౌ శిఖరో దక్షిణేకరే,
భర్తృహస్త ఇతిఖ్యాత స్తస్మిన్నేవ నియుజ్యతే.

582

తా. కంఠమందు హంసాస్యహస్తముల నుంచి కుడిచేత శిఖరహస్తమును పట్టినయెడ భర్తృహస్తమగును. ఇది మగనియం దుపయోగించును.

11. సపత్నీహస్తలక్షణమ్

దర్శయిత్వా పాశహస్తం కరాభ్యాం స్త్రీకరావుభౌ,
ధృతౌసపత్న్యా హస్తస్స్యాత్తస్యామేవ నియుజ్యతే.

583

తా. పాశహస్తమును చూపి రెండుచేతులయందును స్త్రీహస్తములను పట్టినయెడ సపత్నీహస్త మగును. ఇది సవతియం దుపయోగించును.

ఇత్యేకాదశ బాంధవ్యహస్తాస్సందర్శితాః క్రమాత్,
అనుక్తానాంతు బంధూనాం జ్ఞేయాః కర్మానుసారతః.

584

తా. ఈరీతిగా పదునొకండు బాంధవ్యహస్తములు చెప్పఁబడినవి. ఇందు చెప్పఁబడనిబంధువులకు వారివారికి క్రియలను అనుసరించి హస్తములను తెలిసికోవలయును.

అథ బ్రహ్మాదిదేవానాం భావనాభినయక్రమాత్,
మూర్తిభేదేనయే హస్తాస్తేషాం లక్షణముచ్యతే.

585
తా. ఇంక బ్రహ్మ మొదలగు దేవతలయొక్క మూర్తిభేదముల ననుసరించి హస్తములకు లక్షణములు చెప్పఁబడును.

1. బ్రహ్మహస్తలక్షణమ్

బ్రహ్మణశ్చతురో వామే హంసాస్యో దక్షిణేకరే,

తా. ఎడమచేత చతురహస్తమును, కుడిచేత హంసాస్యహస్తమును బట్టఁబడునెడ బ్రహ్మహస్త మగును.

2. శమ్భుహస్తలక్షణమ్

శమ్భోర్వామే మృగశిర స్త్రిపతాకశ్చ దక్షిణే.

586

తా. ఎడమచేత మృగశీర్షహస్తమును, కుడిచేత త్రిపతాకహస్తమును పట్టఁబడినయెడ శంభుహస్త మగును.

3. విష్ణుహస్తలక్షణమ్

హస్తాభ్యాం త్రిపతాకాభ్యాం విష్ణుహస్తః ప్రకీర్తితః,

తా. రెండుచేతులను త్రిపతాకహస్తములు పట్టఁబడినయెడ విష్ణుహస్త మగును.

4. సరస్వతీహస్తలక్షణమ్

సూచీకృతే దక్షిణే౽ర్ధచంద్రే వామకరే తథా.

587


సరస్వత్యాః కరః ప్రోక్తః భరతాగమవేదిభిః,

తా. కుడిచేత సూచీహస్తమును, ఎడమచేత అర్ధచంద్రహస్తమును పట్టఁబడినయెడ సరస్వతీహస్త మగును.

5. పార్వతీహస్తలక్షణమ్

ఊర్ధ్వాధః ప్రసృతావర్ధ చంద్రాఖ్యౌ వామదక్షిణే.

588


అభయో వరదశ్చైవ పార్వత్యాః కరఈరితః,

తా. కుడియెడమచేతులకు క్రిందుమీఁదు చేసి అర్ధచంద్రహస్తము పట్టినయెడ అభయవరదహస్తము లగును. అవియే పార్వతీహస్తములు.

6. లక్ష్మీహ స్తలక్షణమ్

అంసోపకంఠే హస్తాభ్యాం కపిత్థాభ్యాం శ్రియఃకరః.

589

తా. బాహుమూలమందు రెండుకపిత్థహస్తములు పట్టఁబడినయెడ లక్ష్మీహస్త మగును.

7. విఘ్నేశ్వరహస్తలక్షణమ్

పురోగాభ్యాం కపిత్థాభ్యాం కరాభ్యాం విఘ్నరాట్కర,

తా. ఎదురుగా రెండు కపిత్థహస్తములు పట్టఁబడినయెడ విఘ్నేశ్వరహస్త మగును.

8. షణ్ముఖహస్తలక్షణమ్

వామేకరే త్రిశూలంచ శిఖరం దక్షిణేకరే.

590


ఊర్ధ్వంగతే షణ్ముఖస్య కరఇత్యుచ్యతే బుధైః,

తా. ఎడమచేతియందు త్రిశూలహస్తమును కుడిచేతియందు శిఖరహస్తమును ఎత్తుగా పట్టఁబడినయెడ షణ్ముఖహస్త మగును.

9. మన్మథహస్తలక్షణమ్

వామేకరేతు శిఖరం దక్షిణే కటకాముఖః.

591


మన్మథస్య కరః ప్రోక్తో నాట్యశాస్త్రవిశారదైః,

తా. ఎడమచేతియందు శిఖరహస్తమును కుడిచేతియందు కటకాముఖహస్తమును పట్టఁబడినయెడ మన్మథహస్త మగును.

10. ఇంద్రహస్తలక్షణమ్

త్రిపతాకౌ స్వస్తికౌచే దింద్రహస్తః ప్రకీర్తితః.

592

తా. రెండుత్రిపతాకహస్తముల మణికట్టులను చేర్చిపట్టునెడ ఇంద్రహస్త మగును.

11. అగ్నిహస్తలక్షణమ్

త్రిపతాకో దక్షిణే తు వామే లాంగూలహస్తకః,
అగ్నిహస్తస్సవిజ్ఞేయో నాట్యశాస్త్రవిశారదైః.

593

తా. కుడిచేతియందు త్రిపతాకహస్తమును, ఎడమచేతియందు లాంగూలహస్తమును పట్టఁబడినయెడ అగ్నిహస్త మగును.

12. యమహస్తలక్షణమ్

వామే పాశః దక్షిణే తు సూచీయమకరస్మృతః,

తా. ఎడమచేతియందు పాశహస్తమును, కుడిచేతియందు సూచీహస్తమును పట్టఁబడినయెడ యమహస్త మగును.

13. నైరృతిహస్తలక్షణమ్

ఖట్వాచ శకటశ్చైవ కీర్తితో నైరృతేః కరః.

594

తా. ఖట్వాహస్తమును శకటహస్తమును బట్టినయెడ నైరృతిహస్త మగును.

14. వరుణహస్తలక్షణమ్

పతాకో దక్షిణే వామే శిఖరం వారుణః కరః,

తా. కుడిచేతియందు పతాకహస్తమును, ఎడమచేతియందు శిఖరహస్తమును పట్టఁబడినయెడ వరుణహస్త మగును.