క్షేత్రయ్య II (సాహిత్యము)
సంగ్రహ ఆంధ్ర
రమణిరో ! బంగారుమం - చముపై నిద్దరము చాలా
దైన్యము - ఔత్సుక్యము, హర్షము.
మమతతో సరసంపు - మాటలాడే వేళ
హర్షము - ఔత్సుక్యము, దైన్యము.
కమలాక్షి పేరనన్ను - ఘనుడు పిల్వగ కోప
అసూయ, రోసము - అసూయ, రోసము.
శమనము లేక నాదు - జడకొద్ది కొట్టితి నమ్మా
అమర్షము, చింత - ఉగ్రత, విషాదము, దైన్యము.
వచ్చిన ప్రియునితో ఈమె కలహము పెట్టుకొని, మొదట ప్రియుని జడతో గొట్టి, నిరాకరించి, పిదప గొప్పగా పశ్చాత్తాపము నొందినది.
నాయిక-కన్య-ప్రవత్స్యత్పతిక : ప్రియుడు దేశాంతరమునకు వెడలిపోగా, ఈ కన్నె తన ప్రియుని విరహమున మిక్కిలి ఉత్కంఠతో తహతహ పడుచున్న విధము గమనింపదగును.
నవరోజ్ రాగము - ఆదితాళము
పల్ల : ఏమి సేతు ? కన్నె ప్రాయము - నెడజేసె దైవము
అనుప : ఆముకొన్నరతిసుఖము - అనుభవించే దెన్నటికో !
నెనరుగల నగుమోము - తనియజూచెదనంటె
తనమేన సిగ్గుచేత – తలనెత్తనీయదు
మనసులో వానిమీది - మమతై తె యింతింతన రాదు
విననిది వా కారు మేర కాదు ॥ఏమి॥
సొగసుచేసుకపోయి - సుద్దులాడెద మంటే
పగదాయ తలిదండ్రులు - బయలు వెళ్లనీయరు
ఇరుగుబోణు లెవరైన - ఈ వగలు వింటేను
నగుదురో యని గుండె - దిగులు మనీని ॥ఏమి॥
ఎదురు వాకిలి గనుక - ఎదురెదురు చూచుచు
అదెలోక మై నేను - నిదురపోవకను
సదయ మువ్వ గోపాల ! - సామి నన్నలుముకొని
ఎదనుంచి నట్లాయె - మదన పరవళ మాయె ॥ఏమి॥
ఇది అయోగ పూర్వకమగు కన్యావిరహము.
భావసంధి నాయిక :
ఆనందభైరవిరాగము, ఆదితాళము
పల్ల : రేపువత్తువుగాని, పోరనేటికితాళి, రేపువత్తువుగాని
అనునయము, దైన్యము, ధృతి
అనుప : రాపుచేయుటమేలా, రేపు వత్తువుగాని
శ్రమ, దైన్యము, శంక, దైన్యము,
గోపాల నా సామి. ॥రేపు॥
హర్షా వేగములు.
రాతిరి పగలొక్కతీరు నన్ను - రమ్మంటే మా యింటివారు
మోహము, గ్లాని, హర్షము, ధృతి, అసూయ, ఉగ్రత.
మూతులు ద్రిప్పేరు - మొన్న వచ్చితి వని
ఈర్ష్య, కోపము - స్మృతి, దైన్యము
వాదేల తడవాయె - వద్దు నేటికి తాళి
నిర్వేదము, శంక, చింత.
రాపు సేయకు నాతో పోరానన్నే -
ఆలస్యము, ఈర్ష్య, హర్ష గర్వములు,
రతి నేలిన మువ్వగోపాలా !
అనునయము, తృప్తి, అనునయము.
కోపగించి పోయేవు -
రోషము, వితర్కము, దైన్యము, విషాదము,
కొన్ని నాళ్ళాయె నీవు
హర్షము, విరహస్మృతి.
తాప మణచ వేరా - దయతో,
ఆవేగము, ఔత్సుక్యము - మోహహర్షములు,
కలిసి, పోరా ॥రేపు॥
తృప్తి, దైన్యము, అనునయము.
ఈ నాయికకు మొదట తనవారు ఉపపతి విషయమును గమనింతురేమోయని భీతికల్గినది. అపుడు నేటికి తాళుమని అతనిని పొందునుండి వారించినది. తనమనసులోని హర్షౌత్సుక్యములను గూడ భీతితో నడచినది. కాని, చిట్టచివరకు ప్రియుని అనురోధము, తన మనుసులోని మోహావేగము, ఔత్సుక్యము "కొన్ని నాళ్ళాయెనని” విరహస్మృతి - ఇవిత్వర పెట్టగా అతనితోడి పొందునకు ఉత్సుకయై అతనినే ప్రార్థించుచున్నది. తనను పొందుమని 'తాప మణచవేరా?' అని వేడుచున్నది. ఇది విరుద్ధ భావములసంధి.
క్షేత్రయ్య నాయికలు నెరజాణ. ప్రియుల చిత్తమెరిగి ప్రవర్తింపగల చతురులు. ఈ నాయికలలో కొందరు "పట్టుపటాని పూలపావడలతో, ఎడవాలు పైటలతో, మేలిపైఠాని కొంగులతో, జాళువాకంచుకములతో, పసుపు దుప్పటివల్లెవాటులతో, చలువదుప్పటి మేలిముసుగులతో, నొసళ్ల మిసమిసలాడు తిలకములతో,
162
